هوش وجودی به عنوان یکی از هوش های چندگانه گاردنر، با تقویت درک کودکان از مسائل مهمی مثل چرایی وجود، زندگی و مرگ و توانایی دیدن تصویر بزرگ، نقش مهمی در آینده شخصی و شغلی آنان ایفا میکند. به همین دلیل در این مقاله از مجله تخصصی آریاکید به هوش هستی گرا یا هوش وجودگرا و روشهای تقویت آن در کودکان و نوجوانان میپردازیم.
چیستی هوش وجودی
هوش وجودی یا هوش هستی گرا (Existential Intelligence) ظرفیت یا توانایی فرد برای درک و تعمق در موضوعات فلسفی مربوط به وجود انسان و جهان است. هوش هستی گرا به عنوان توانایی حساس بودن یا داشتن ظرفیت برای مفهوم سازی یا پرداختن به سوالات عمیقتر یا بزرگتر در مورد وجود انسان تعریف میشود.
بر اساس تئوری هوش وجودی، برخی افراد برای مفهومسازی پرسشهای عمیق فلسفی، مانند منشأ بشر و آنچه آگاهی و هدف انسان روی زمین را تشکیل میدهد، توانایی بیشتری دارند. افرادی که هوش وجودی زییشتری دارند، تمایل بیشتری به پرسیدن سوالاتی در مورد این سوالات بنیادین از جمله معنای زندگی دارند.
هوش هستی گرا به عنوان توانایی دیدن تصویر بزرگ
هوش وجودی شامل توانایی فرد برای استفاده از ارزشهای جمعی و شهود برای درک دیگران و دنیای اطرافشان است. افرادی که در این هوش عالی هستند، معمولا میتوانند تصویر بزرگ را ببینند. به همین دلیل هوش وجودی، هوش تفکر بزرگ یا هوش کیهانی نیز نامیده شده است.
فیلسوفان، الهیدانان و مربیان زندگی از جمله کسانی هستند که گاردنر آنها را دارای هوش وجودی بالایی میداند.
علاوه بر بررسی تصویر کلان، ویژگیهای مشترک در افراد دارای هوش هستی گرا عبارتند از:
- علاقه به سؤالات مربوط به زندگی، مرگ و فراتر از آن.
- توانایی نگاه کردن به فراتر از حواس برای توضیح پدیدهها.
- تمایل به منزوی بودن و در عین حال نشان دادن علاقه شدید به جامعه و اطرافیانشان.
وجودگرایی و هوش وجودی
از نظر منشأ عبارت، مفهوم «هوش وجودی» با نظریههای فلسفی و همچنین نظریه هوش های چندگانه گره خورده است. با توجه به تعریف این مفهوم، این نوع هوش بر بسیاری از سوالات و موضوعات مرتبط با وجودگرایی یا اگزیستانسیالیسم (Existentialism)، روشی برای تحقیق فلسفی که در دهههای 1940 و 1950 رایج شد، متکی است.
نظریه هستی گرایی یا اگزیستانسیالیسم پیشنهاد میکند که وجود انسان را نمیتوان با مقولههای معنوی یا علمی رایج تعریف کرد، بلکه به درک عمیقتری نیاز دارد. با استفاده از اگزیستانسیالیسم به عنوان مبنای درک هستی انسان و جهان، مفهوم هوش وجودی با نظریه هوش های چندگانه گاردنر مرتبط میشود.
معرفی هوش وجودی
هوارد گاردنر از دانشگاه هاروارد برای اولین بار ایده هوش چندگانه را در اوایل دهه 1980 ارائه کرد. کارشناسان تربیتی و روانشناسی به دنبال درک بهتری از روش طبیعی تفکر و یادگیری کودکان بودند. بنابراین گاردنر نظریهای را برای کمک به شناسایی قویترین گرایشها در کودکان سنین مدرسه پیشنهاد کرد. گاردنر در ابتدا مفهوم هفت هوش از جمله هوش منطقی یا ریاضی، فضایی، موسیقیایی و غیره را ارائه کرد. تئوری هوش های چندگانه برای توضیح انواع مختلف روشهای یادگیری طراحی شده است و بنابراین به مربیان اجازه میدهد تا برنامههای یادگیری را برای کار با نقاط قوت هر کودک توسعه دهند.
گاردنر و دیگر متخصصان علوم تربیتی و روانشناسی پس از معرفی نظریه هوش های چندگانه به تحقیق در مورد این مفهوم ادامه دادند. چندین متخصص، از جمله گاردنر، بعدها انواع دیگری از هوش را پیشنهاد کردند. اگرچه گاردنر نه به طور علنی و نه به طور رسمی هوش وجودی را در نظریه تجدید نظر شده خود لحاظ نکرد، اما او و سایر متخصصان وجود آن را همچنان مورد بحث قرار دادند.
از نظر گاردنر افرادی دارای هوش وجودگرا تمایل به طرح پرسش و تأمل در مورد زندگی، مرگ و واقعیتهای نهایی دارند. اینها همان سوالاتی هستند که در آثار فیلسوفان وجودگرا مثل نیچه و هایدگر و در نوشتههای روانشناسان وجودگرا مثل اروین یالوم به شیوههای مختلف همواره تکرار میشود.
برخی افراد مشهور با هوش وجودی بالا
جای تعجب نیست که شخصیتهای مهم تاریخ از جمله افرادی هستند که ممکن است گفته شود هوش وجودی بالایی دارند، از جمله:
سقراط
این فیلسوف مشهور یونانی “روش سقراطی” را ابداع کرد، که شامل پرسیدن سؤالات عمیقتر در تلاش برای دستیابی به درک حقیقت یا حداقل برای رد نادرستها است.
بودا
نام او در لغت به معنای “کسی که بیدار شده” است. بودا در نپال متولد شد و احتمالا بین قرن ششم و چهارم قبل از میلاد در هند آموزش میداد. او بودیسم را تأسیس کرد، دینی که مبتنی بر جستجوی حقایق بالاتر است.
عیسی مسیح
عیسی مسیح به عنوان بنیانگذار یکی از ادیان بزرگ جهان در برابر وضعیت موجود در اورشلیم قرن اول عقبنشینی کرد و اعتقاد به موجودی برتر یعنی خدا را مطرح کرد که دارای حقیقت ابدی است.
مولوی
مولوی یکی از شاعران و عارفان بزرگ پارسی در اشعار خود مفاهیم وجودی زیادی را مطرح کرده است. به عنوان مشتی از خروار میتوان به این بیت مشهور اشاره کرد که:
از کجا آمدهام آمدنم بهر چه بود
به کجا میروم آخر ننمایی وطنم
که سوالی کاملا وجودگرایانه را مطرح میسازد.
مشاغل مناسب برای افراد دارای هوش هستی گرا
- کشیش و روحانی
- متخصص الهیات
- مربی مدیتیشن
- مربی یوگا
- رواندرمانگر
- مشاور رواشناسی
- مربی زندگی
- سخنران عمومی
- فیلسوف
مهارت های مرتبط با هوش وجودگرا
مهارت هایی که این نوع هوش را برجسته کرده یا نشان میدهد عبارتند از:
- بصیرت
- شهود بالا
- ایجاد ارتباطات فراتر از بدیهیات
- پرسیدن سوالات عمیقا متفکرانه
- ارائه نمایی واضح از تصویر بزرگ
- امکان تشخیص و فهم دیدگاههای مختلف
- امکان خلاصهسازی آسان متون یا بحثهای طولانی
هوش هستی گرا در کودکان
از آنجایی که نظریه هوش های چندگانه بر آموزش و روانشناسی دوران کودکی متمرکز است، برخی از کارشناسان در گنجاندن هوش وجودی در کنار سایر هوش های گاردنر تردید میکنند. پرسشهای عمیق فلسفی در مورد وجود انسان، اغلب بحثهای شدید و پرشوری را برمیانگیزد. چشماندازی که برخی کارشناسان معتقدند جایی در آموزش دوران کودکی ندارد. اجتناب از چنین بحثهایی دلیل اصلی امتناع اکثر کارشناسان از افزودن این مفهوم به نظریه بزرگتر هوشهای چندگانه است.
تقویت هوش وجودگرایی در کلاس درس
گاردنر، خود، در مورد چگونگی توسعه هوش وجودی، که او آن را یک ویژگی طبیعی در اکثر کودکان میداند، توصیههایی ارائه کرده است. در هر جامعهای که پرسشگری را تحمل میکنند، کودکان از سنین پایین این پرسشهای وجودی را مطرح میکنند. گاردنر میگوید: «به عنوان یک معلم، دانش آموزان را تشویق کنید که به پرسیدن سوالات بزرگ ادامه دهند. سپس به آنها کمک کنید تا پاسخها را بیابند.»
روشهایی وجود دارد که معلمان میتوانند هوش وجودی دانش آموزان را در کلاس درس تقویت کنند، از جمله:
- برای تقویت هوش وجودگرا در دانش آموزان، بین آموختهها و دنیای خارج از کلاس ارتباط برقرار کنید.
- برای حمایت از تمایل کودکان برای دیدن تصویر بزرگ، مروری کلی از آن را به دانش آموزان ارائه دهید.
- از دانش آموزان بخواهید به یک موضوع از دیدگاههای مختلف نگاه کنند.
- درخواست کنید تا اطلاعات آموخته شده در یک درس را خلاصه کنند.
- از دانش آموزان بخواهید دروسی را برای آموزش به همکلاسیهای خود، آماده کنند.
شناسایی هوش وجودی در کودکان
اینها بچه هایی هستند که به نظر میرسد گویی حس ششم دارند. ممکن است بسیار شهودی و بابصیرت باشند. حتی آن چیزی که برخی ممکن است آن را «روانی بودن» توصیف کنند. آنها معمولا سؤالات بنیادی مربوط به زندگی و مرگ را مطرح میکنند و گاهی اوقات حتی به آنها پاسخ میدهند. برخی از سوالات این کودکان چنین است:
- چرا من اینجا هستم؟ ما چرا اینجاییم؟
- آیا ابعاد دیگری نیز وجود دارد و اگر چنین است آن ابعاد چگونه هستند؟
- حیوانات میتوانند ما را درک کنند یا آیا حیوانات به بهشت میروند؟
- آیا واقعا ارواح وجود دارند؟
- بعد از مرگ به کجا میرویم؟
- چرا بعضیها بد هستند؟
- آیا حیات در سیارات دیگر وجود دارد؟
- بهشت کجاست؟
- خدا کجا زندگی میکند؟
این کودکان، معمولا در پرسیدن سؤالات “بزرگ” که بزرگسالان نمیتوانند به آنها پاسخ دهند، اصرار میورزند.
بازی های تقویت هوش وجودی در کودکان پیش دبستانی
برخی بازی ها و فعالیتها میتواند هوش وجودی را در خردسالان تقویت کند. در ادامه به برخی از این بازی ها اشاره میکنیم.
بازی سوالات بزرگ
این بازی ساده برای تقویت هوش وجودی، به بچه ها این فرصت را میدهد که عمیقا در مورد موضوعات پیچیده فکر کنند. همچنین آنها در گوش دادن به پاسخهای دوستان خود دیدگاههای مختلف را درک میکنند. شما میتوانید این بازی را در خانه یا در هر جمع کوچک از کودکان نیز میتوانید انجام دهید.
به صورت دایرهای بنشینید و یک دفترچه یادداشت و خودکار در دست داشته باشید.
هر بار یک سوال بزرگ یا انتقادی از کل گروه بپرسید. سؤالات باید وجودی باشند، اما ماهیت بحثبرانگیز نداشته باشند؛ از این قبیل:
- چراغها چگونه روشن میشوند؟
- چرا میخوابید؟
- مسنترین فرد جهان چند سال دارد؟
- آیا موجودات فضایی واقعی هستند؟
هنگامی که هر کودک به پاسخی برای سؤال فکر میکند، میتواند بیاید و پاسخ خود را در گوش شما زمزمه کند و شما میتوانید آن را یادداشت کنید. اگر به بچههای پیشدبستانی یا مهدکودک اجازه دهید که پاسخهایشان را فریاد بزنند، اغلب متوجه میشوید که آنها فقط حرفهای آخرین نفر را تکرار میکنند. اگر بچه ها به اندازه کافی بزرگ هستند که بنویسند، از آنها بخواهید پاسخ خود را بنویسند و آن نگه دارند.
بعد از اینکه همه پاسخ دادند، همه آنها را با گروه به اشتراک بگذارید. اجازه دهید بچهها پاسخ خودشان را بگویند. اما اگر فراموش کردند، میتوانید آنها را با آنچه قبلا به شما گفتهاند، تشویق کنید.
تعداد پاسخهای متفاوتی را که وجود دارد، ثبت کنید.
اگر واقعا پاسخ درستی برای سؤال شما وجود دارد، آن را با گروه به اشتراک بگذارید. مراقب باشید که با پاسخهای آنها با احترام برخورد کنید، حتی اگر آنها دور از ذهن باشند.
یک سوال دیگر بپرسید و حدود سه سوال را در یک جلسه تکرار کنید.
بازی نجات حیوانات
درک اهمیت حیوانات در مقیاس بزرگتر و دیدن اینکه چگونه هر فرد کوچک میتواند تأثیر بزرگی بگذارد دو هدف مهم برای این فعالیت توسعه هوش وجودگرا است.
کودکان را در فرآیند خدمات اجتماعی از انتخاب هر فعالیت گرفته تا انجام هر مرحله از فرآیند، مشارکت دهید. سه یا چهار گزینه ارائه کنید و اجازه دهید بچهها به یکی از آنها رأی دهند:
- مراقبت از گربههای بیخانمان.
- تاسیس یک زیستگاه حیات وحش امن برای حیوانات.
- بازدید و داوطلب شدن در یک مرکز حیات وحش.
- به کلوپ کودکان نگهبانان اقیانوس بپیوندید.
- گربهها یا سگهای نجات را به همراه مربی آنها به کلاس بیاورید.
- یک جویبار یا جنگل نزدیک را انتخاب کنید و زبالههای آن را جمعآوری کنید.
- خانههای پرندگان، جعبههای خفاش یا حتی کندوهای زنبور عسل بسازید.
فعالیت های هوش وجودی برای بچه های ابتدایی
بچه های دبستانی و راهنمایی میتوانند شروع به کشف مفاهیم و مهارت های وجودی بیشتری کنند زیرا برخی مهارتهای پایه مثل مهارت همدلی، منطق و استدلال را توسعه دادهاند و ابزارها و تجربه زندگی بیشتری در اختیار دارند. به دنبال راههایی برای گسترش جهانبینی آنها و به چالش کشیدن آنان برای ایجاد ارتباط بین درسها و دنیای واقعی باشید.
خواندن کتاب به زبانهای مختلف
بچه های کلاس 3 تا 5 نیازی به خواندن یا صحبت کردن به زبانی دیگر برای درک کتاب مصور و دارای متن نوشته شده به زبان خارجی ندارند. از این فعالیت ساده به طور منظم با زبانهای مختلف برای کمک به گسترش جهانبینی فرزندتان و یادگیری استفاده از جزئیات برای ایجاد تصویر بزرگتر استفاده کنید.
یک کتاب مصور و متندار که به یک زبان خارجی نوشته شده است، انتخاب کنید. جلد کتاب را به آنان نشان دهید. سپس سوالاتی را مطرح کنید که به بچه ها کمک کند بفهمند کلمات روی جلد چه میتوانند بگویند یا کتاب ممکن است در مورد چه چیزی باشد. همزمان چنین سوالاتی را از آنان بپرسید:
- به نظر شما این کتاب از کدام زبان/کشور است و چرا؟
- ساختار خط کتاب در مورد آن زبان و کشور به شما چه میگوید؟
- تصاویر در مورد داستان به شما چه میگویند؟
- آیا میتوانید شخصیت اصلی را شناسایی کنید؟
هر صفحه را به کودکان نشان دهید، سپس مکث کنید و همان نوع سوالات را بپرسید.
در پایان بپرسید که چگونه بچهها میتوانند بفهمند کتاب واقعا به چه زبانی نوشته شده است و واقعا چه میگوید. از آنان بپرسید:
- کسی در اتاق به این زبان صحبت میکند؟
- آیا میتوانید به کسی در مدرسه یا محله فکر کنید که ممکن است این زبان را بداند؟
- چه منابعی را برای کسب این اطلاعات (مثل کتاب یا اینترنت) میتوانید معرفی کنید؟
با تعریف یک پروژه انفرادی یا گروهی کوچک که در آن بچه ها باید راهی برای ترجمه کتاب به زبان مادری پیدا کنند، فعالیت را گسترش دهید.
این فعالیت علاوه بر تقویت هوش وجودگرا، باعث بهبود مهارتهای پایه مثل مهارت تفکر خلاق، همدلی و خودآگاهی در کودکان و نوجوانان خواهد شد.
نمایش تاریخ در حال تکرار
با این نمایش بچهها یاد میگیرند الگوهای رفتاری را در طول زمان و مکانها تشخیص دهند، در حالی که به این فکر میکنند که چرا این بخشی از زندگی است.
فهرستی از وقایع معروف در تاریخ باستان یا اولیه را که بخشی از برنامه درسی مطالعات اجتماعی شما برای کلاس و یا مطالب مشابه را که متناسب با سطح کلاس هستند، به بچه ها ارائه دهید.
کودکان باید یکی از این رویدادها را انتخاب کنند و نشان دهند که چگونه همان رویدادها، رفتارها یا علتها بعدا در تاریخ، در جایی دیگر از جهان، تکرار میشود.
بچه ها پروژه تاریخ خود را در قالب وسایل کمک بصری مانند نقشهها و جدول زمانی ارائه میدهند.
بعد از اینکه همه افراد در کلاس یا گروه موضوع خود را ارائه کردند، بحثی را مطرح کنید تا ببینید آیا آنان میتوانند رویدادهای بیشتری را که تکرار رویداد اصلی هستند، شناسایی کنند.
از بچهها بخواهید درباره موضوعات رایجی که مدام تکرار میشوند و اینکه چرا این مضامین مدام تکرار میشوند، صحبت کنند.
چرا باید هوش وجودی کودکان را تقویت کرد؟
تقویت هوش وجودی در کودکان به آنان کمک میکند از خودشان و دنیایی که در آن زندگی میکنند، درک بهتری به دست آورند. کودکانی که یاد میگیرند تا تصویر بزرگتر را ببینند و در آن مسیر حرکت کنند، مهارت های زندگی و کاری ارزشمندی برای آینده شغلی و زندگی شخصی خود به دست میآورند. به همین دلیل پیشنهاد ما در مجله تخصصی آریاکید این است که با استفاده از فعالیتهایی که معرفی کردیم و استفاده از اسباب بازی های مناسب تقویت هوش وجودی این نوع هوش و مهارت های مرتبط با آن را در کودکان و نوجوانان خود بهبود دهید.
نویسنده: موسی توماج ایری
منابع:
https://www.thoughtco.com/existential-intelligence-profile-8097
https://blog.mindvalley.com/existential-intelligence/
https://thesecondprinciple.com/optimal-learning/ninth-intelligence-existential-cosmic-smarts/
https://www.infobloom.com/what-is-existential-intelligence.htm
https://kids.lovetoknow.com/childrens-education/existential-intelligence-activities-kids