مهارت خودآگاهی در کودکان به عنوان یکی از مهارت‌های ده‌گانه زندگی، از جمله مهارت‌های پایه هوش هیجانی محسوب می‌شود.

← مشاهده ادامه

مهارت تصمیم‌ گیری در کودکان و نوجوانان یکی از مهم‌ترین مهارت های زندگی است که در صورت ضعف در آن، کودک از همان ابتدا با مشکلات رفتاری زیادی روبرو خواهد شد.

← مشاهده ادامه

با استفاده از مهارت تفکر خلاق راه‌حل‌های متفاوت مسأله و پیامدهاي هر یک از آنها بررسی می‌شوند و بدین ترتیب فرد قادر می‌شود تا مسائل را از وراي راه‌حل‌های تجربه شده خود دریابد. نظر به اهمیت این مهارت در بین مهارت های ده گانه زندگی پیشنهادی توسط سازمان بهداشت جهانی، در این مقاله به تعریف و راهکارهای ارتقای آن در کودکان و نوجوانان پرداخته شده‌است.

تعریف مهارت تفکر خلاق در کودکان

به مهارت تولید اندیشه، توانایی دیدن به شیوه‌های جدید، کشف راه حل‌های نو و بدیع، فکر کردن به شیوه‌ای متفاوت، استفاده از چیزهای نامربوط و تبدیل آن به شکل‌های جدید، خلق راه حل‌هایی فراتر از راه‌های متعارف و معمولی مهارت تفکر خلاق گفته می‌شود.

تفکر خلاق، از پیچیده‌ترین و عالی‌ترین جلوه‌هاي ذهن آدمی است که بر مبناي تخیل و شهود است و می‌توان آن را فرآیندي ذهنی دانست که از آن برای ایجاد ایده‌های نو استفاده می‌شود. تفکر خلاق با انعطاف‌پذیري، نوآوري و ارزش اجتماعی همراه است. این تفکر در همه ابعاد زندگی بشري بروز کرده و بین تمام انسان‌ها مشترك است. هنگامی که قدرت آگاهی و اطلاعات ذهن افراد با رشد مناسب فکري توأم باشد، آن گاه قدرت استدلال ذهنی بیشتر می‌شود و تفکر خلاق که تفکري سطح بالا است، به وجود می‌آید. مهارت تفکر آفریننده و خلاق موجب خلق آثار جدید و تصویرسازي از موضوعات در ذهن است.

فواید مهارت تفکر خلاق تفکر خلاق در کودکان

این توانایی در مهارت تصمیم‌گیری و نیز مهارت حل مسأله سهیم است، بدین صورت که با استفاده از آن، راه‌های جایگزین در هنگام تصمیم‌گیری‌ها و نیز نتایج متنوعی از اعمال فرد یافت می‌شود. این ویژگی باعث می‌شود که فرد فراتر از آنچه که به صورت مستقیم تجربه می‌کند را دریابد. همچنین، در مواقعی که نیازی به تصمیم‌گیری نیست، این مهارت سبب می‌شود که او در برخورد با وقایع روزمره زندگی منعطف عمل کرده و خود را با آنها سازگار کند.

پرورش خلاقیت در کودکان

برای تقویت خلاقیت در کودکان راه‌های زیادی وجود دارد. در زیر به چند مورد پرداخته شده است.

• توصیف‌های مثبت از ایده‌ها و کارهای کودکان، تشویق پرسش‌های باز

با نگاهی مثبت و تحسین‌آمیز از ایده‌ها و کارهای خلاقانه کودک استقبال کنید و با پرسش‌های باز یعنی پرسش‌هایی که در آن کودک کمی باید تأمل کند، وی را به تفکر خلاقانه سوق دهید و مهارت تفکر خلاق را در او تقویت نمایید.

• دستیابی به درک عمیق‌تر از راه هنر

با استفاده از هنر و تشویق کودکان به انتخاب هنر مورد علاقه خود، آنها را به درک عمیق رهنمون شوید.

بازی خلاقانه، محیط مناسب برای تقویت مهارت تفکر خلاق

همواره سعی کنید با استفاده از بازی‌های خلاقانه در محیطی که متناسب با آن بازی‌ها است، در ارتقای مهارت تفکر خلاق در کودک بکوشید.

• موسیقی و فعالیت‌های حرکتی

موسیقی و فعالیت‌های حرکتی می‌تواند به عنوان یکی از راه‌های مهم پرورش خلاقیت در کودکان مورد استفاده والدین قرار گیرد.

• بازی‌ها

والدین عزیز می‌توانند با استفاده از بازی‌های گروهی، نمایش، پیک نیک داخلی و داستان‌خوانی جهت ارتقای خلاقیت کودک خود گام‌های مؤثری بردارند.

• اسباب بازی‌ها

والدین عزیز در خرید اسباب بازی های کودک سعی در انتخاب اسباب بازی‌های واگرا (انواع لگوها) در مقابل اسباب بازی‌های همگرا (انواع پازل‌ها) داشته باشند.

در زیر نمونه‌هایی از تمرین‌های ارتقای مهارت تفکر خلاق در کودک آمده است.

تمرین «چی می‌بینی؟ چی فکر می‌کنی؟»

کودک را تشویق کنید به ابرها نگاه کند و از او بخواهید که توصیف کند که چه چیزهایی را می‌بیند.

ابر آغشته به رنگ را به دیوار بزنید و از کودک بخواهید که بگوید که چه چیزهایی می‌بیند.

از کودک بخواهید تا ویژگی‌هایی مانند حالات هیجانی را به اشکال هندسی نسبت دهد.

در آخر به بیان پرسش‌های باز پاسخ بپردازید سؤالاتی مانند: اگر همیشه شنبه‌ها باران ببارد، چه اتفاقی می‌افتد؟ چه می‌شد اگر خودروها هیچ وقت کهنه نمی‌شدند؟ اگر یک موش ببینید که در حیات خلوت، گل‌های مورد علاقه مادرتان را می‌جود، چه کار می‌کنید؟ چرا ما با موهای مرتب و شانه شده از خواب بیدار نمی‌شویم؟ چه اتفاقی می‌افتد اگر یک اورانگوتان، یک زنبور و یک شبدر در یک جا باشند؟ چه می‌شد اگر گربه‌ها پارس می‌کردند؟ اگر همه کفش‌های دنیا یک اندازه بودند، چه می‌شد؟

تمرین «بازی‌های اگر… بعد…»

در این بازی کودک باید تصور کند اگر قرار بود حیوان باشد، چه حیوانی می‌شد؟ «تصور کن اگر قرار بود یک حیوان باشی…»

بازی ماسه و سینی

با ماسه‌های روی سینی شکل‌هایی درست می‌شود که کودک باید حدس بزند شکل روی ماسه‌ها شبیه چیست.

منابع:

امان‌زاده، آمنه، نعمان اف، منصور. (1394). بررسی اثربخشی آموزش مبتنی بر وب، رایانه و یادگیري سیار بر مهارت تفکر

انتقادي و تفکر خلاق دانشجویان دانشگاه‌هاي استان مازندران، پژوهش در یادگیري آموزشگاهی و مجازي.9، 67-57.

جزایری، علیرضا، رحیمی، سیدعلی سینا. (1394). مجموعه آموزش مهارت‌های زندگی، تهران: دانژه.

ورنون، آن. (1393)، آموزش مهارت زندگی، رشد هیجانی، اجتماعی، شناختی و «خود» برای دوره دبستان (ترجمه مهرداد فیروزبخت).تهران:نشر دانژه.

یوسفی، آوازه سادات. آموزش مهارت‌های زندگی به کودک، کارگاه. مرکز مشاوره دانشگاه تهران. آذر و دی 1394.

World Health Organization. Division of Mental Health (1994). LIFE SKILLS EDUCATION FOR CHILDREN AND ADOLESCENTS IN SCHOOLS. Geneva: World.

مهارت تفکر انتقادی در کنار شیوه تفکر خلاق از مهارت‌های زندگی است که خود پیش‌نیاز سایر مهارت‌های ده‌گانه زندگی از جمله حل مسأله، تصمیم‌گیری، ارتباط مؤثر و روابط سازنده است.

← مشاهده ادامه

مهارت‌های زندگی چیست؟ مهارت های ده گانه زندگی کدامند؟ چرا آموزش مهارت های زندگی به کودکان ضروری است؟

← مشاهده ادامه

عزت نفس احساس ارزشمندی است که فرد نسبت به خود دارد. هرچه این احساس مثبت قوی‌تر باشد، کودکان و نوجوانان ارزش بیشتری برای خود قائل می‌شوند و سالم‌تر خواهند بود. افزایش عزت نفس کودکان از نظر روانی به خودپنداره آن‌ها بستگی دارد. خودپنداره تمام ابعاد شناختی، ادراکی، عاطفی و رویه‌های ارزیابی را دربرمی‏‌گیرد. بنابراین، مجموعه نگرش‏‌های شخص به خود را خودپنداره می‏‌نامند. خودپنداره مثبت باعث افزایش عزت نفس کودکان، نوجوانان و حتی بزرگسالان می‌شود.

انسان از ابتدای تولد دارای عزت نفس است و نیاز به احترام دارد. این یک نیاز فطری است. اگر کودکان در شرایط طبیعی بزرگ شوند، دارای عزت نفس بالا خواهند بود. این عوامل پیرامونی است که معمولاً عزت نفس را تحت تأثیر قرار می‌دهد.

احساس ارزشمند بودن و دوست داشتنی بودن در کودکان و نوجوانان تحت تاثیر برداشت دیگران از کودک قرار می گیرد. نظری که کودک در باره خودش دارد تحت تاثیر عوامل محیطی ساخته می شود. بنابراین کیفیت رابطه با کودکان و نوجوانان اهمیت اساسی در افزایش عزت نفس آن‌ها دارد.

عزت نفس چیست؟

عزت نفس ارزشی است که فرد بری خود قائل است. این ارزش می‌­تواند به مرور تغییر کند. عزت نفس معمولاً از دوران کودکی شکل گرفته و تا دوران بزرگسالی تغییر می­‌یابد. می­‌توان عزت نفس را احساس کفایت و همین­‌طور احساس دوست داشته شدن تعریف کرد. کودکی که احساس دوست داشته شدن ندارد، در مورد توانایی خود در انجام کارها احساس تردید زیادی خواهد داشت. عزت نفس سالم زمانی ایجاد می‌شود که بین این دو مورد تعادل و توازن مناسبی برقرار باشد.

مفهوم موفقیت متعاقب تلاش و پشتکار در سال‌های اول زندگی شکل خواهند گرفت. زمانی که فرد به بزرگسالی برسد، ایجاد تغییر در طرز نگاهی که فرد به خود دارد، کار چندان ساده‌­ای نخواهد بود.

همان‌طور که کودک برای انجام یک کار تلاش می‌کند، شکست می­‌خورد و باز تلاش می­‌کند، در حال ایجاد ایده­‌هایی کلی در مورد توانایی­‌ها و قابلیت­‌هایش است و همزمان با این فرآیند، آنها در تعاملات خودشان با دیگران مفهومی کلی را در مورد خود خلق می­‌کنند. به همین دلیل رفتار و گفتار والدین در ایجاد یک عزت نفس سالم در کودک نقش بسزایی خواهد داشت.

تاثیر افزایش عزت نفس کودکان و نوجوانان در رفتار آن‌ها

کودکانی که در مورد نقاط قوت و ضعف خود اطلاع دارند و احساس خوبی نسبت به خود دارند، به خودشان احترام می‌گذارند. در ارتباط برقرار کردن خوب عمل می‌کند و در محیط‌هایی که متناسب با سن خود قرار می‌گیرند، راحت­‌تر می­‌توانند تعارض‌ها و فشارهای منفی ایجاد شده را حل و فصل کنند. معمولاً به تحقیرها و سرزنش‌ها واکنش نشان می‌دهند. این کودکان تمایل بیشتری به لبخند زدن دارند و از زندگی بیشتر لذت می­‌برند.

در مقابل، کودکانی که از عزت نفس پایینی برخوردارند، چالش‌های پیش‌رو را به عنوان منبعی برای ایجاد اضطراب و ناکامی ادراک می­‌کنند. آنهایی که نسبت به خود نگاه منفی دارند، برای پیدا کردن راهکارهای عبور از چالش دچار مشکل و دشواری بیشتری خواهند بود. اگر افکاری مانند «من خوب نیستم» یا «من از پس این کار برنمی‌آیم» به ذهنشان خطور کند، به راحتی منفعل شده، منزوی و افسرده می­‌شوند و به محض اینکه در مقابل اولین چالش بعدی قرار بگیرند، خواهند گفت «من نمی‌توانم».

عزت نفس ناسالم در مقابل عزت نفس سالم

کودکان با عزت نفس ناسالم، علاقه‌ای به امتحان چیزهای جدید ندارند و در مورد خودشان به طور منفی حرف می­‌زنند: «من احمقم»، «هیچ وقت نمی­‌تونم این رو یاد بگیرم»، «هیچ کس برای من ارزشی قائل نیست». تحمل این کودکان در ناکامی و شکست خیلی پایین است، به راحتی کنار می‌کشند یا صبر می‌کنند تا فرد دیگری باقی کارها را انجام دهد. آنها در مورد خودشان به صورت منفی انتقاد می­‌کنند و راجع به قابلیت­‌های خود به کلی ناامید هستند. این کودکان در مقابل چالش‌های جدید به راحتی کنار می‌کشند. این شرایط می­‌تواند منجر به بروز اختلالات هیجانی مانند افسردگی و اضطراب در کودک شود و باعث شود که کودک نتواند مشکلات و موانعی که برایش ایجاد می­‌شود را به درستی حل و فصل کند.

کودکان با عزت نفس سالم، از تعامل با دیگران لذت می­‌برند، از حضور در فعالیت­‌های جمعی لذت می­‌برند و کارهای گروهی را دوست دارند. در کنار اینها، در فعالیت‌های فردی نیز توان خوبی دارند. زمانی که با چالش جدیدی روبرو می‌شوند، به دنبال راه حل­‌هایی برای حل مشکل می­‌گردند. زمانی که موضوعی را متوجه نمی‌شوند، به جای اینکه بگویند «من احمقم»، می‌گویند «من این موضوع را متوجه نمی­‌شوم». این کودکان نسبت به نقاط قوت و ضعف خود آگاهی دارند و این شرایط را پذیرفته­‌اند و به طور کلی نگاه مثبتی به دنیا دارند.

نقش والدین در افزایش عزت نفس کودکان و نوجوانان

پژوهش ها نشان داده که بین شیوه فرزند پروری با عزت نفس در کودکان و نوجوانان رابطه معنی داری وجود دارد. والدینی که با فرزندان خود رابطه گرم و صمیمی دارند، به کودکان استقلال عمل می دهند، به نظر آنها اهمیت می دهند و بر اعمال کودکان نظارت درست دارند، فرزندشان عزت نفس بیشتری دارد. تحقیقات مختلف نشان داده است که شیوه های تربیتی مستبدانه (دیکتاتورمابانه) و یا سهل گیرانه موجب کاهش عزت نفس در کودک می شود.

ایجاد محدودیت در رفتار، عدم بیان نظر، بی‌توجهی به خواسته ها و نیازهای کودک و نداشتن اعتماد به تواناییهای او موجب می شود خودپنداره منفی در کودک شکل بگیرد و عزت نفس کودک ضعیف گردد. در نتیجه کودک مضطرب، ناشاد، ناسازگار، ترسو و کمرو بار می‌آید و برای توانایی های خود ارزشی قائل نیست.

کمک به رشد خودپنداره مثبت به دور از محدودیت‌های ذهنی، گام مهمی در جهت افزایش عزت نفس کودکان است. کودک یا نوجوان دارای خودانگاره خوب، انضباط شخصی بیشتری دارد و برای یادگیری و ارتقای سطح مهارت‌هایش بهتر انگیخته می‌شود.

مراقب آنچه می‌گویید، باشید

کودکان نسبت به حرف‌های والدین خود به شدت حساس هستند. به یاد داشته باشید که همواره کودک خود را تمجید کنید. این تعریف و تمجید نباید فقط به خاطر کارهایی که می‌کند، باشد، بلکه باید برای تلاشی که به خرج می‌دهد نیز مورد تشویق قرار گیرد اما هیچ‌­گاه در ابراز این تعاریف از صداقت دور نشوید. برای مثال، اگر کودک در تیم فوتبال خوب عمل نکرده، به او نگویید: «بسیار خوب، در آینده باید بیشتر تلاش کنی». به جای این به کودک بگویید: «تو امروز در تیم آن طور که دوست داشتی، بازی نکردی اما من همین الآن هم برای تلاشی که در تیم داشتی، به تو افتخار می‌کنم.»

گاهی اوقات کودک در انجام یک فعالیت استعداد لازم را ندارد، در این شرایط کمک کنید که کودک بر ناامیدی ایجادشده غلبه کند و بتواند ابعاد هوش و استعدادهای خود را بشناسد و حوزه‌­ای که در آنها استعداد بیشتری دارد را پیدا کند.

به جای تاکید بر هوش فرزندتان از تلاش هایش قدردانی کنید و به جای توجه به تواناییهایش به پیشرفتش توجه کنید.

یک الگوی مثبت برای کودک باشید

اگر خود شما نگاهی منفی و انتقادی در مورد خود و دنیا داشته باشید، طبیعتاً کودک نیز از شما الگوبرداری خواهد کرد. تلاش کنید که عزت نفس خود را تقویت کنید.

همچنین فرزندتان همان چیزی خواهد شد که درباره اش اعتقاد و باور دارید. و این باور را به او القا می کنید.

باورهای نادرست و ناسالم را شناسایی و اصلاح کنید

مهم است که والدین این دسته از باورهای غیرمنطقی را در کودک شناسایی کرده و اصلاح کنند. این باورها در مورد کمال‌گرایی، توانایی، جذابیت یا هر چیز دیگری باشند، باید اصلاح شوند. اصلاح این باروها کمک بزرگی به افزایش عزت نفس کودکان و نوجوانان خواهد کرد. این باروها اگر اصلاح نشوند، می‌­توانند در ادراک کودک تأثیر گذاشته و برای کودک تبدیل به واقعیت شوند.

همواره به کودک خود عشق و محبت بدهید

محبت و عشق بی­‌قید و شرط شما می­‌تواند شرایط ایجاد عزت نفس سالم را در کودک مهیا کند. کودک خود را در آغوش بکشید و به او بگویید که دوستش دارید و برای تلاشی که می­‌کند، به او افتخار می­‌کنید. البته باید تلاش کنید که تعریف و تمجیدهای شما واقع­‌نگر باشند چراکه تعریف‌های غیرواقعی می­‌توانند در آینده موجب انزوای کودک شوند.

بازخوردهای سازنده و مثبت ارائه دهید

حرف‌هایی مانند «تو هیمشه خودت را در این شرایط دیوانه‌وار قرار می­‌دهی»، ممکن است باعث شوند که کودک این‌طور فکر کند که کنترلی روی رفتار خود ندارد. به جای آن به کودک بگویید: «من متوجه شدم که خیلی عصبانی بودی اما شاید بهتر بود به جای فریاد زدن و داد کشیدن با برادرت صحبت می‌کردی».

بدون قضات کردن فقط به حرف های کودکتان گوش دهید و برخی از افکار و احساسات خود را ابراز کنید، مشارکت متقابل به کودکان کمک می کند احساس با ارزش بودن کنند.

با تاکید بر تحسین به جای پاداش های مادی انگیزه کودک را تقویت کنید. به جای اینکه صرفا بگویید “خوب است” به تلاش ها و دستاروردهای خاص اشاره کنید. کار هنری و سایر دستاوردهای کودک را نمایش دهید و به افزایش مهارت او اشاره کنید.

در خانه جوی مملو از عشق و امنیت ایجاد کنید

به نیازهای فرزندمان پاسخ باکیفیت مناسب و به موقع دهیم و او را مملو از عشق و توجه نماییم. کودکانی که در خانه احساس امنیت نداشته یا به هر طریقی مورد سوءاستفاده و تجاوز قرار می‌­گیرند، به احتمال خیلی بیشتری دچار عزت نفس ناسالم خواهند شد. کودکی که دائماً در حال مشاهده مشاجره و نزاع والدین خود است، این طور احساس خواهد کرد که هیچ توانی در کنترل محیط خود ندارد.

سایر رفتارهایی که بر افزایش عزت نفس کودکان و نوجوانان موثر است

با ترتیب دادن زمانهایی مناسب، کاملا در دسترس باشید و نشان دهید که می خواهید با کودک باشید.

انتظارات خود را درست تنظیم کنید، وقتی از کودک می خواهید کاری را انجام دهد که از توانایی های او فراتر است او را یاری دهید. روی کار یا رفتار سازنده کودک تاکید کنید.

دادن حق انتخاب به کودکان احساس مسئولیت و کنترل بر زندگی به آنها می دهد.

هیجان های کودک را تایید کنید، احساس های کودک (ترس، نگرانی، غم و شادی) را بپذیرید و راه های موثری برای برخورد با آنها پیشنهاد کنید.

به فرزندتان کمک کنید تا به جای تمرکز بر مشکل، بر راه حل آن تمرکز و تاکید کند.

تعلیم و تربیت دومین وظیفه مهم والدین بعد از عشق و محبت است. زمانی که سرگرم انتقاد از کودکان و قضاوت آنان هستیم، فرصتی برای دوست داشتن و محبت کردن به آنان پیدا نمی کنیم.

واگذاری مسئولیت به کودکان باید زمانی که آنها کوچک و بی تجربه و در حال تقلید هستند، آغاز شود. آنها به مقدار زیادی به نظارت و کمک نیازمندند نه انتقاد.

زمانی که بچه ها مجاز به اشتباه کردن می شوند، بیشتر خطر می کنند و در نتیجه، چیزهای بیشتری یاد می گیرند.

افزایش عزت نفس در قالب بازی با کودکان و نوجوانان

یکی از روش‌های بسیار موثر در افزایش عزت نفس کودکان و نوجوان، ترتیب دادن باز‌های هدفمند و هوشمندانه برای تاثیر بر تصور کودک از خودش است. این بازی‌ها باید به گونه‌ای ترتیب داده شود که در پایان بازی کودک به احساس مثبت و ارزشمندی از خود دست یابد. برای یادگیری در این زمینه مقاله تقویت عزت نفس با بازی در کودکان را ملاحظه نمایید.

تفاوت عزت نفس و اعتماد به نفس

همانطور که ذکر شد عزت نفس ناشی از احساس ارزشمند بودن در فرد است، اما اعتماد به نفس به این احساس برمی‌گردد که فرد به چه میزان خود را در انجام امور قابل و توانا می‌داند.

هرچند این دو ویژگی تاثیر مستقیم و قوی بر یکدیگر دارند ولیکن متفاوتند و اصولا کسی که عزت نفس بالایی دارد، از اعتماد به نفس بالا نیز برخوردار است ولی ممکن است عکس این رابطه درست نباشد.

بای آشنایی بیشتر با مفهوم اعتماد به نفس و راه‌های تقویت آن مقاله …  را ببینید.

منابع:

Michelle J. New. March 2012. Developing Self-Esteem in your child. Retrieved May 20, 2016 from http://kidshealth.org/en/parents/self-esteem.html?WT.ac=ctg#.

Juliann Garey. August 2014. 13 Ways to Boost Your Daughter’s Self-Esteem. Retrieved May 20, 2016 from http://childmind.org/article/13-ways-to-boost-your-daughters-self-esteem/?gclid=CIv0ycqB6MwCFesW0wodPtwGwg.

• افروز، غلامعلی، قاسم‌زاده، سوگند، تازيكی، طيبه و دلگشاد، ئاكو. (۱۳۹۳). اثربخشی آموزش مهارت‌های تنظيم خلق بر خودپنداره و كفايت اجتماعی دانش‌آموزان با ناتوانی يادگيری، مجله ناتوانی‌های يادگيری، دوره ۳، شماره ۳،۶-۲۴.
• تمنایی‌فر، محمدرضا، صدیقی ارفعی، فریبرز، سلامی محمدآبادی، فاطمه. (۱۳۸۶). رابطه هوش هیجانی ، خودپنداره و عزت نفس با پیشرفت تحصیلی. فصلنامه پژوهش و برنامه‌ریزی در آموزش عالی، ۹۹،۱۱۳-۵۶.
• غضنفری، احمد، ریاحی، حمیدرضا. (۱۳۸۳). تأثیر تنبیه بر عزت نفس دانش‌آموزان. ۳، ۱۴-۱.
• گودرزی، محمدعلی، شاملی، لیلا. (۱۳۸۹). پیش‌بینی سبک‌های هویت بر اساس حساسیت نسبت به پاداش و تنبیه، ۳، ۹۵-۸۱.
• ارجمندنیا، علی اکبر. (۱۳۹۴). عزت نفس در کودکان.
• بازارت، ملانی (1384) عزت نفس سالم، ترجمه‌ الهام‌ آرام‌نیا، شمس‌الدین‌ حسینی‌.
• رحیم دشتی ، زینب، شفیعی مطلق، سجاد، حفیظی، مریم، بررسی رابطه شیوه های فرزندپروری با عزت نفس کودکان پیش دبستانی. اولین کنفرانس ملی روانشناسی و علوم تربیتی

شاید تا به حال برایتان اتفاق افتاده باشد که به رفتار کودکتان یا فرزند نوجوانتان در برخورد با مسائل و اطرافیان دقت کرده باشید! ممکن است او را فردی با اراده مصمم و قوی یافته باشید و شاید هم او را دارای اراده‌ای ضعیف و متزلزل در برخورد با هم‌سالان و اطرافیان و نیز اتفاقات روزمره زندگی دیده باشید. چه بسا از خود پرسیده باشید چگونه می‌توان به تقویت اراده کودکان و نوجوانان پرداخت؟ اصلا برای این ضعف راه حلی وجود دارد؟ و یا فرق اراده در کودکان و بزرگسالان در چیست؟ و یا کودکان دارای اراه قوی و محکم چگونه کودکانی هستند؟ و سوالات فراوان دیگر که به دنبال پاسخ آنها باشید.  برای شناخت موضوع و یافتن پاسخهای لازم با ما همراه باشید.

اراده چیست؟

اراده از ویژگی‌های فطری انسان نیست و از راه ارث به انسان نمی‌رسد بلکه تحت تاثیر جهان‌بینی و پایه‌های اخلاقی و تمایلات او و شایستگی‌هایش در دنبال نمودن اهداف و … و در جریان فعالیت‌های انسانی شکل می‌گیرد. البته شرایط زندگی سهم مهمی در تکامل آن دارد. بنابراین باید گفت هیچ کسی با اراده قوی یا ضعیف به دنیا نمی‌آید. اراده را می‌توان به صورت‌های ذیل تعریف کرد:

• اراده در لغت به معنای خواست، طلب و قصد و آهنگ چیزی را کردن است.
• اراده عبارت است از قدرت استدلال، تصمیم‌گیری و عمل کردن.
• اراده مرتبه‌‌ای از خواستن است که پس از تصور منفعت یا مصلحت پدید می‌آید و محرک اصلی رفتارهای انسان است.
• اراده حالتی نفسانی در درون انسان است که آن را به شوق موکد و انگیزه درونی که انسان را به سمت انجام رفتار و عمل خاصی بر می‌انگیزد و البته بستگی به وضع روحی و جسمی فرد دارد. قابل تجربه حسی نیست بلکه تنها آثار آن می‌ماند.
• اراده نیرویی درونی است که در تصمیم‌گیری، انجام اهداف، شروع کار و یا عقب انداختن آن نقش اساسی ایفا می‌کند. این نیروی درونی به انسان کمک می‌کند بر تمام موانع و سدهای بیرونی در مقابل رسیدن به اهداف غلبه کند. و انسان را مجبور می‌کند به میل خود و از روی هوی و هوس رفتار نکند.
• اراده مهارت و توانایی تصمیم‌گیری و پیگیری با عزم راسخ است تا هدف و تصمیم به مرحله موفقیت برسد و این توانایی و مهارت که اراده نام دارد می‌تواند انگیزه‌ها و هوس‌های انسان را که به او لطمه می‌زنند نیز کنترل نماید.
• اما کاظم(ع) در تعریف اراده می‌فرمایند:«اراده خلق در باطن و نهاد آنهاست و بعد از رفتار و فعل آنها آشکار می‌گردد.»

البته باید یادآوری نمود که نمی‌توان مفهوم اراده در بزرگسال را با اراده کودک تطبیق داد. اراده در کودکان نیازمند تکامل و تقویت است. برای همین منظور در ابتدا نحوه تکامل اراده در کودکان، ویژگی کودکان محکم و با اراده و سپس راه‌های تقویت آن بیان می‌شود.

تقویت اراده در کودکان

والدین باید بدانند که سال‌های اولیه زندگی مناسب‌ترین زمان برای پایه‌گذاری اساس خصوصیات اراده در یک کودک است. هر چه کودک بزرگتر می‌شود خصوصیات اراده او نیز باید تحت تربیت قرار گیرد. برای تحقق این امر والدین نقش مهمی در تکامل و تقویت اراده در کودکان دارند. بنابراین باید رفتار یکسانی را در برخورد با کودک داشته باشند و همیشه با کودک خود صادق باشند. نباید اختلاف سلیقه و اختلاف عقیده خود را وارد زندگی کودک نمایند. آنها باید در قبال رفتار کودک در هنگام انجام کاری، یک رفتار واحد داشته باشند. زمانی که پدر کاری را به کودک محول می‌کند مادر نباید مخالفت کند و بگوید توانایی انجام آن را ندارد و بچه خسته می‌شود. این نوع برخوردها  باعث دورویی و حیله‌گری و تزویر در رفتار کودک می‌شود. همچنین بر اثر اختلافات والدین  کودک بر سر دو راهی قرار می‌گیرد و احساساتش جریحه‌دار می‌شود.

برای اینکه پایبندی به اصول اخلاقی را به کودکتان بیاموزید به وعده‌هایی که به او می‌دهید عمل کنید و همیشه با او صادق باشید. برای اینکه به شما اعتماد کند از دادن وعده و عمل ننمودن خودداری نمایید و همیشه ثابت قدم بر سر حرف خود بمانید تا کودک از شما بیاموزد وقتی وعده می‌دهد باید آن را انجام دهد و از این طریق والدین حس مسئولیت و پایبندی به عهد را در کودکان خود تقویت می‌کنند. باید در کودکان راه‌های مسلط شدن بر امیال و احساسات، هوی و هوس، احساس درد و رنج و ترس را نیز تقویت نمود زیرا این رفتارها اراده کودک را مستحکم می‌کند.

کودکانی دارای اراده محکم

اراده خواستن و توانستن است. انسان اگر نتواند در مسیر تحقق خواسته‌هایش حرکت کند  نمی‌توان او را صاحب اراده دانست. انسان با اراده می‌خواهد و می‌تواند به خواسته‌هایش جامه عمل بپوشاند و مشکلات و موانع مادی و روانی به اراده و عزم او لطمه نمی‌زند، اما در مقابل انسان بی‌اراده اگرچه می‌خواهد اما نمی‌تواند به خواسته‌هایش برسد. این امر در کودکان نیز صدق می‌کند.

دکتر لین او گریدی روانشناس و مدیرآموزشی دفتر Melbourne’s Catholic Education Office، کودکان دارای اراده محکم و اعتماد به نفس را دارای یک سری ویژگی‌های خاص می‌داند که آنها را از دیگر کودکان متمایز می‌کند از جمله:

• این کودکان توانایی ابراز احساسات و اندیشه‌هایشان را دارند.
• برای کنترل احساساتشان در زمان ناراحتی استراتژی و برنامه متناسب با سن و سالشان دارند.
• در زمان بروز شرایط غیر منتظره برنامه‌ریزی و هدف دارند.
• اگر اتفاقی ناگواری در زندگی برای آنها رخ دهد امید خود را از دست نمی‌دهند و توانایی ادامه دادن را دارند.
• می‌دانند چه زمانی برای یک چیز سعی و کوشش نمایند و در چه زمانی از تلاش دست بردارند و چه زمانی از دیگران کمک بخواهند.

دکتر لین او گریدی، درباره کودکان با اراده ضعیف می‌گوید: کودکان می‌توانند خود را نسبت به مسائل گوناگون محکم نشان دهند، اما امکان دارد در واقعیت اینگونه نباشد. آنها راه‌هایی را می‌شناسند که از نظر اطرافیان و بزرگسالان قابل قبول است. این کودکان در بسیاری جاها به شدت در فشارند. این کودکان احساساتشان را پنهان می‌کنند و با افراد بزرگسال و دیگر کودکان ارتباط برقرار نمی‌کنند. در مسائلی که در اطراف آنها رخ می‌دهد وارد نمی‌شوند و در مواجهه با شرایط دشوار، اعتماد به نفس ندارند و اگر کاری مطابق انتظار آنها پیش نرود از آن دست کشیده و به عقب بر میگردند.

اراده و استعدادهای کودک

فرض کنید با دو کودک مواجه می‌شوید که یکی با اراده و علاقه تکالیف ریاضی‌اش را انجام می‌دهد و دومی در انجام این تکالیف کاملا ضعیف، بی‌اراده و بی انگیزه ظاهر می‌شود. آیا می توان با این مشاهده در مورد ضعف اراده اولی در مقایسه با دومی قضاوت نمود؟ اگر کودک اولی دارای سطح بالاتری از هوش ریاضی یا هوش منطقی باشد و دومی در این بعد هوش ضعیف‌تر باشد، یا اولی از مشوق‌های موثرتری در مقایسه با دومی برخوردار باشد، هر دوی اینها می‌تواند مستقیما به علاقه و اراده بیشتری در انجام تکالیف ریاضی منجر شود. ا

حال فرض کنید، دومی در هوش موسیقایی از سطح استعداد بالاتری برخوردار است و با علاقه وافر تمرینات پیانو یا ویلونش را انجام می‌دهد و دومی در انجام این تکالیف کاملا سست، بی‌اراده و بی انگیزه است. به نظر می‌رسد قضاوت کمی سخت شد و مقایسه بین کودکان بسیار پیچیده و پرخطا خواهد بود.

منشاء علاقه غیر از ترکیب استعدادهای کودک به سوابق ذهنی کودک از موضوع و همچنین به سابقه ذهنی کودک از کسانیکه دوستشان دارد و از آنها الگوبرداری می‌کند و همچنین به مهارت‌ها و ویژگیهای روحی دیگر او مثل عزت نفس، اعتماد به نفس، توجه و تمرکز، شجاعت، مهربانی و … نیز بستگی دارد.

به نظر می‌رسد پیشرفت کودک در موضوعی که درآن استعداد و یا علاقه‌ای ندارد، نیازمند اراده‌ای آهنین است. اراده آهنینی که در صورت ایجاد حرکت در این مسیر، نتیجه مثبتی هم به جای نخواهد گذاشت.

همانطور که بیان شد، بسیاری از توانایی‌ها و قابلیت‌های روحی انسان بر یکدیگر موثرند و ضمن اینکه می‌توان آن‌ها را مستقل از یکدیگر تعریف و یا بصورت انتزاعی تجسم نمود، ولی در عمل تجزیه آنها بسیار سخت و غیر ممکن است. با این حال اراده یک صفت قابل تعریف و قابل تجسم است که در هر فردی در مقایسه با خودش قابلیت بهبود و تقویت دارد. در عین حال که پروش استعدادها و بهبود مهارتهای پایه زندگی می‌تواند بر انگیزه و اراده کودکان، نوجوانان و بزرگسالان برای پیشبرد بسیاری از فعالیت‌ها موثر باشد.

نکاتی در رابطه با تقویت اراده در کودکان

اراده در کودکان را نمی توان با اراده در بزرگسالان تطبیق داد. فعالیتهای روزانه و شرایط زندگی سهم مهمی در شکل گیری اراده دارند. قبل از هر چیز باید بدانید که اراده علاوه بر خواستن و برآوردن امیال، تسلط بر نفس و خوداری را نیز شامل می شود. به این معنی که اگر کودکی از هر راهی به خواسته خود دست یابد دارای اراده قوی نیست همان گونه که کودکانی که وظایف و کارهای آنها را دیگران انجام می‌دهند فاقد اراده هستند. برای اینکه کودکانی دارای اراده قوی و اعتماد به نفس با کمترین استرس و اضطراب داشته باشید قبل از هر چیز باید به آنها زمان‌بندی و برنامه‌ریزی برای زندگی یاد دهیم. اینکه کودک بداند چه موقع بخوابد و چه وقت بیدار شود، چه وقت برای غذا خوردن حاضر باشد. زمان بازی، نگاه کردن تلویزیون را برایش مشخص کنیم.

یادگیری مقابله با استرس یکی دیگر از نکات مهم و اساسی برای تقویت اراده در کودکان است. زمانی که کودکان در حال رفتن به مدرسه و یا عبور از یک مقطع به مقطع دیگری هستند، استرس آنها قابل پیش بینی است. اگر در آنها آمادگی این تغییرات را ایجاد کنیم به کاهش استرس و محکم بودن آنها کمک نموده‌ایم. به طور کلی برای تقویت اراده در کودکان چند نکته را باید همیشه مد نظر داشت از جمله:

• کودکان باید هدف معین داشته و برای حفظ آن کوشش نمایند.
• کودکان برای رسیدن به هدف و حل مشکلات احتمالی، توانایی و استعداد داشته باشند.
• کودکان در به تاخیر انداختن خواسته‌هایشان باید توانایی داشته باشند.
• باید به آنها یاد داد تا قدرت تاثیرپذیری و همانند سازی داشته باشند.
• کودکان باید بدانند چگونه بر احساسات و نیازها و ترس‌هایشان تسلط داشته باشند تا اراده آنها در جریان مسائل زندگی تقویت شود.

همچنین باید به کودکان آموخت که در سنین مختلف یک سری از کارهایشان را خودشان انجام دهند مانند: مسواک زدن و پوشیدن کفشها و البته در انجام برخی از کارهای روزمره که کودکان علاقه نشان می‌دهند و به آنها لطمه نمی‌زند اجازه همکاری داد مانند: پهن کردن سفره و جمع کردن آن، آب دادن به گل‌ها و یا هر کار سبک دیگر.

راه‌های تقویت اراده کودکان

تقویت اراده آن است که شخص برای رسیدن به هدف و آنچه که در ذهن دارد با قدرت و جرات تلاش کند و هیچ مشکلی نتواند مانع عزم راسخ او برای رسیدن باشد. تقویت اراده امری ممکن است اما نیازمند تلاش و کوشش مستمر هم در کودکی و هم در بزرگسالی است. برای تقویت اراده کودکان راه‌های فراوانی وجود دارد که والدین و مربیان و کسانی که با کودکان در ارتباط هستند اگر رعایت نمایند کودکانی با اراده‌ای محکم و اعتماد به نفس بالا بار می آورند از جمله:

• همیشه توانایی‌های کودک را مد نظر قرار دهید.
• به نظرات کودکان خود احترام بگذارید و به آنها اجازه ابراز وجود دهید.
• نظرات خود را به آنها تحمیل نکنید.
• با ملاطفت و مهربانی با آنها برخورد کنید.
• در حد توانایی، طوری که به خود لطمه نزنند به آنها مسئولیت دهید.
• از مقایسه آنها با دیگران بپرهیزید.
• عزت نفس را در آنها تقویت کنید.
• از صدا زدن با القاب زشت و تمسخر نمودن آنها به شدت بپرهیزید.
• به طور یکسان به همه محبت نمایید و از افراط و تفریط در محبت بپرهیزید.
• به آنها خالصانه محبت کنید و در رفتار و گفتارتان نیز این محبت را نشان دهید.
• برای علایق و سرگرمی‌هایشان ارزش قائل باشید.
• به توانایی‌هایشان توجه کنید و در پرورش و تقویت استعدادهایشان به آنها کمک کنید.
• کودک همانند یک آیینه رفتار شما را منعکس می‌کند.
• والدین باید از مشاجره در مقابل کودکان پرهیز نمایند.
• با کودکان خود دوست باشید و نیازهای آنها را در حد معقول برآورده نمایید و از طرد کردن آنها بپرهیزید.
• سعی کنید کودکانتان به شما زیاد وابسته نباشند.
• از ترساندن آنها خوداری نمایید.
• از خرافاتی بار آوردن آنها خودداری نمایید.
• هچ گاه نظریات خود را به آنها تحمیل نکنید و آنها را منضبط و مسئولیت‌پذیر بار آورید.
• به خواسته‌هایشان احترام بگذارید در برخورد با آنها منطقی باشید.
• آنها را با الگوهای رفتار مناسب آشنا نمایید.
• حس انسان دوستی را در وجود آنها تقویت نمایید.

با کلیک بر روی عبارت بهبود مهارتهای پایه زندگی مقالات بیشتری را در این زمینه ببینید.

تقویت عزت نفس در بازی با کودکان از جمله رفتارهای بسیار هوشمندانه و با ارزش والدین در فرآیند تربیت کودک و نوجوان است. عزت نفس به معنی تفکر و برداشتی که هر فرد در مورد خود دارد و میزان ارزشی که برای خود قائل می‌باشد، است. ← مشاهده ادامه