افزایش عزت نفس کودکان و نوجوانان

عزت نفس احساس ارزشمندی است که فرد نسبت به خود دارد. هرچه این احساس مثبت قوی‌تر باشد، کودکان و نوجوانان ارزش بیشتری برای خود قائل می‌شوند و سالم‌تر خواهند بود. افزایش عزت نفس کودکان از نظر روانی به خودپنداره آن‌ها بستگی دارد. خودپنداره تمام ابعاد شناختی، ادراکی، عاطفی و رویه‌های ارزیابی را دربرمی‏‌گیرد. بنابراین، مجموعه نگرش‏‌های شخص به خود را خودپنداره می‏‌نامند. خودپنداره مثبت باعث افزایش عزت نفس کودکان، نوجوانان و حتی بزرگسالان می‌شود.

انسان از ابتدای تولد دارای عزت نفس است و نیاز به احترام دارد. این یک نیاز فطری است. اگر کودکان در شرایط طبیعی بزرگ شوند، دارای عزت نفس بالا خواهند بود. این عوامل پیرامونی است که معمولاً عزت نفس را تحت تأثیر قرار می‌دهد.

احساس ارزشمند بودن و دوست داشتنی بودن در کودکان و نوجوانان تحت تاثیر برداشت دیگران از کودک قرار می گیرد. نظری که کودک در باره خودش دارد تحت تاثیر عوامل محیطی ساخته می شود. بنابراین کیفیت رابطه با کودکان و نوجوانان اهمیت اساسی در افزایش عزت نفس آن‌ها دارد.

عزت نفس چیست؟

عزت نفس ارزشی است که فرد بری خود قائل است. این ارزش می‌­تواند به مرور تغییر کند. عزت نفس معمولاً از دوران کودکی شکل گرفته و تا دوران بزرگسالی تغییر می­‌یابد. می­‌توان عزت نفس را احساس کفایت و همین­‌طور احساس دوست داشته شدن تعریف کرد. کودکی که احساس دوست داشته شدن ندارد، در مورد توانایی خود در انجام کارها احساس تردید زیادی خواهد داشت. عزت نفس سالم زمانی ایجاد می‌شود که بین این دو مورد تعادل و توازن مناسبی برقرار باشد.

مفهوم موفقیت متعاقب تلاش و پشتکار در سال‌های اول زندگی شکل خواهند گرفت. زمانی که فرد به بزرگسالی برسد، ایجاد تغییر در طرز نگاهی که فرد به خود دارد، کار چندان ساده‌­ای نخواهد بود.

همان‌طور که کودک برای انجام یک کار تلاش می‌کند، شکست می­‌خورد و باز تلاش می­‌کند، در حال ایجاد ایده­‌هایی کلی در مورد توانایی­‌ها و قابلیت­‌هایش است و همزمان با این فرآیند، آنها در تعاملات خودشان با دیگران مفهومی کلی را در مورد خود خلق می­‌کنند. به همین دلیل رفتار و گفتار والدین در ایجاد یک عزت نفس سالم در کودک نقش بسزایی خواهد داشت.

تاثیر افزایش عزت نفس کودکان و نوجوانان در رفتار آن‌ها

کودکانی که در مورد نقاط قوت و ضعف خود اطلاع دارند و احساس خوبی نسبت به خود دارند، به خودشان احترام می‌گذارند. در ارتباط برقرار کردن خوب عمل می‌کند و در محیط‌هایی که متناسب با سن خود قرار می‌گیرند، راحت­‌تر می­‌توانند تعارض‌ها و فشارهای منفی ایجاد شده را حل و فصل کنند. معمولاً به تحقیرها و سرزنش‌ها واکنش نشان می‌دهند. این کودکان تمایل بیشتری به لبخند زدن دارند و از زندگی بیشتر لذت می­‌برند.

در مقابل، کودکانی که از عزت نفس پایینی برخوردارند، چالش‌های پیش‌رو را به عنوان منبعی برای ایجاد اضطراب و ناکامی ادراک می­‌کنند. آنهایی که نسبت به خود نگاه منفی دارند، برای پیدا کردن راهکارهای عبور از چالش دچار مشکل و دشواری بیشتری خواهند بود. اگر افکاری مانند «من خوب نیستم» یا «من از پس این کار برنمی‌آیم» به ذهنشان خطور کند، به راحتی منفعل شده، منزوی و افسرده می­‌شوند و به محض اینکه در مقابل اولین چالش بعدی قرار بگیرند، خواهند گفت «من نمی‌توانم».

عزت نفس ناسالم در مقابل عزت نفس سالم

کودکان با عزت نفس ناسالم، علاقه‌ای به امتحان چیزهای جدید ندارند و در مورد خودشان به طور منفی حرف می­‌زنند: «من احمقم»، «هیچ وقت نمی­‌تونم این رو یاد بگیرم»، «هیچ کس برای من ارزشی قائل نیست». تحمل این کودکان در ناکامی و شکست خیلی پایین است، به راحتی کنار می‌کشند یا صبر می‌کنند تا فرد دیگری باقی کارها را انجام دهد. آنها در مورد خودشان به صورت منفی انتقاد می­‌کنند و راجع به قابلیت­‌های خود به کلی ناامید هستند. این کودکان در مقابل چالش‌های جدید به راحتی کنار می‌کشند. این شرایط می­‌تواند منجر به بروز اختلالات هیجانی مانند افسردگی و اضطراب در کودک شود و باعث شود که کودک نتواند مشکلات و موانعی که برایش ایجاد می­‌شود را به درستی حل و فصل کند.

کودکان با عزت نفس سالم، از تعامل با دیگران لذت می­‌برند، از حضور در فعالیت­‌های جمعی لذت می­‌برند و کارهای گروهی را دوست دارند. در کنار اینها، در فعالیت‌های فردی نیز توان خوبی دارند. زمانی که با چالش جدیدی روبرو می‌شوند، به دنبال راه حل­‌هایی برای حل مشکل می­‌گردند. زمانی که موضوعی را متوجه نمی‌شوند، به جای اینکه بگویند «من احمقم»، می‌گویند «من این موضوع را متوجه نمی­‌شوم». این کودکان نسبت به نقاط قوت و ضعف خود آگاهی دارند و این شرایط را پذیرفته­‌اند و به طور کلی نگاه مثبتی به دنیا دارند.

نقش والدین در افزایش عزت نفس کودکان و نوجوانان

پژوهش ها نشان داده که بین شیوه فرزند پروری با عزت نفس در کودکان و نوجوانان رابطه معنی داری وجود دارد. والدینی که با فرزندان خود رابطه گرم و صمیمی دارند، به کودکان استقلال عمل می دهند، به نظر آنها اهمیت می دهند و بر اعمال کودکان نظارت درست دارند، فرزندشان عزت نفس بیشتری دارد. تحقیقات مختلف نشان داده است که شیوه های تربیتی مستبدانه (دیکتاتورمابانه) و یا سهل گیرانه موجب کاهش عزت نفس در کودک می شود.

ایجاد محدودیت در رفتار، عدم بیان نظر، بی‌توجهی به خواسته ها و نیازهای کودک و نداشتن اعتماد به تواناییهای او موجب می شود خودپنداره منفی در کودک شکل بگیرد و عزت نفس کودک ضعیف گردد. در نتیجه کودک مضطرب، ناشاد، ناسازگار، ترسو و کمرو بار می‌آید و برای توانایی های خود ارزشی قائل نیست.

کمک به رشد خودپنداره مثبت به دور از محدودیت‌های ذهنی، گام مهمی در جهت افزایش عزت نفس کودکان است. کودک یا نوجوان دارای خودانگاره خوب، انضباط شخصی بیشتری دارد و برای یادگیری و ارتقای سطح مهارت‌هایش بهتر انگیخته می‌شود.

مراقب آنچه می‌گویید، باشید

کودکان نسبت به حرف‌های والدین خود به شدت حساس هستند. به یاد داشته باشید که همواره کودک خود را تمجید کنید. این تعریف و تمجید نباید فقط به خاطر کارهایی که می‌کند، باشد، بلکه باید برای تلاشی که به خرج می‌دهد نیز مورد تشویق قرار گیرد اما هیچ‌­گاه در ابراز این تعاریف از صداقت دور نشوید. برای مثال، اگر کودک در تیم فوتبال خوب عمل نکرده، به او نگویید: «بسیار خوب، در آینده باید بیشتر تلاش کنی». به جای این به کودک بگویید: «تو امروز در تیم آن طور که دوست داشتی، بازی نکردی اما من همین الآن هم برای تلاشی که در تیم داشتی، به تو افتخار می‌کنم.»

گاهی اوقات کودک در انجام یک فعالیت استعداد لازم را ندارد، در این شرایط کمک کنید که کودک بر ناامیدی ایجادشده غلبه کند و بتواند ابعاد هوش و استعدادهای خود را بشناسد و حوزه‌­ای که در آنها استعداد بیشتری دارد را پیدا کند.

به جای تاکید بر هوش فرزندتان از تلاش هایش قدردانی کنید و به جای توجه به تواناییهایش به پیشرفتش توجه کنید.

یک الگوی مثبت برای کودک باشید

اگر خود شما نگاهی منفی و انتقادی در مورد خود و دنیا داشته باشید، طبیعتاً کودک نیز از شما الگوبرداری خواهد کرد. تلاش کنید که عزت نفس خود را تقویت کنید.

همچنین فرزندتان همان چیزی خواهد شد که درباره اش اعتقاد و باور دارید. و این باور را به او القا می کنید.

باورهای نادرست و ناسالم را شناسایی و اصلاح کنید

مهم است که والدین این دسته از باورهای غیرمنطقی را در کودک شناسایی کرده و اصلاح کنند. این باورها در مورد کمال‌گرایی، توانایی، جذابیت یا هر چیز دیگری باشند، باید اصلاح شوند. اصلاح این باروها کمک بزرگی به افزایش عزت نفس کودکان و نوجوانان خواهد کرد. این باروها اگر اصلاح نشوند، می‌­توانند در ادراک کودک تأثیر گذاشته و برای کودک تبدیل به واقعیت شوند.

همواره به کودک خود عشق و محبت بدهید

محبت و عشق بی­‌قید و شرط شما می­‌تواند شرایط ایجاد عزت نفس سالم را در کودک مهیا کند. کودک خود را در آغوش بکشید و به او بگویید که دوستش دارید و برای تلاشی که می­‌کند، به او افتخار می­‌کنید. البته باید تلاش کنید که تعریف و تمجیدهای شما واقع­‌نگر باشند چراکه تعریف‌های غیرواقعی می­‌توانند در آینده موجب انزوای کودک شوند.

بازخوردهای سازنده و مثبت ارائه دهید

حرف‌هایی مانند «تو هیمشه خودت را در این شرایط دیوانه‌وار قرار می­‌دهی»، ممکن است باعث شوند که کودک این‌طور فکر کند که کنترلی روی رفتار خود ندارد. به جای آن به کودک بگویید: «من متوجه شدم که خیلی عصبانی بودی اما شاید بهتر بود به جای فریاد زدن و داد کشیدن با برادرت صحبت می‌کردی».

بدون قضات کردن فقط به حرف های کودکتان گوش دهید و برخی از افکار و احساسات خود را ابراز کنید، مشارکت متقابل به کودکان کمک می کند احساس با ارزش بودن کنند.

با تاکید بر تحسین به جای پاداش های مادی انگیزه کودک را تقویت کنید. به جای اینکه صرفا بگویید “خوب است” به تلاش ها و دستاروردهای خاص اشاره کنید. کار هنری و سایر دستاوردهای کودک را نمایش دهید و به افزایش مهارت او اشاره کنید.

در خانه جوی مملو از عشق و امنیت ایجاد کنید

به نیازهای فرزندمان پاسخ باکیفیت مناسب و به موقع دهیم و او را مملو از عشق و توجه نماییم. کودکانی که در خانه احساس امنیت نداشته یا به هر طریقی مورد سوءاستفاده و تجاوز قرار می‌­گیرند، به احتمال خیلی بیشتری دچار عزت نفس ناسالم خواهند شد. کودکی که دائماً در حال مشاهده مشاجره و نزاع والدین خود است، این طور احساس خواهد کرد که هیچ توانی در کنترل محیط خود ندارد.

سایر رفتارهایی که بر افزایش عزت نفس کودکان و نوجوانان موثر است

با ترتیب دادن زمانهایی مناسب، کاملا در دسترس باشید و نشان دهید که می خواهید با کودک باشید.

انتظارات خود را درست تنظیم کنید، وقتی از کودک می خواهید کاری را انجام دهد که از توانایی های او فراتر است او را یاری دهید. روی کار یا رفتار سازنده کودک تاکید کنید.

دادن حق انتخاب به کودکان احساس مسئولیت و کنترل بر زندگی به آنها می دهد.

هیجان های کودک را تایید کنید، احساس های کودک (ترس، نگرانی، غم و شادی) را بپذیرید و راه های موثری برای برخورد با آنها پیشنهاد کنید.

به فرزندتان کمک کنید تا به جای تمرکز بر مشکل، بر راه حل آن تمرکز و تاکید کند.

تعلیم و تربیت دومین وظیفه مهم والدین بعد از عشق و محبت است. زمانی که سرگرم انتقاد از کودکان و قضاوت آنان هستیم، فرصتی برای دوست داشتن و محبت کردن به آنان پیدا نمی کنیم.

واگذاری مسئولیت به کودکان باید زمانی که آنها کوچک و بی تجربه و در حال تقلید هستند، آغاز شود. آنها به مقدار زیادی به نظارت و کمک نیازمندند نه انتقاد.

زمانی که بچه ها مجاز به اشتباه کردن می شوند، بیشتر خطر می کنند و در نتیجه، چیزهای بیشتری یاد می گیرند.

افزایش عزت نفس در قالب بازی با کودکان و نوجوانان

یکی از روش‌های بسیار موثر در افزایش عزت نفس کودکان و نوجوان، ترتیب دادن باز‌های هدفمند و هوشمندانه برای تاثیر بر تصور کودک از خودش است. این بازی‌ها باید به گونه‌ای ترتیب داده شود که در پایان بازی کودک به احساس مثبت و ارزشمندی از خود دست یابد. برای یادگیری در این زمینه مقاله تقویت عزت نفس با بازی در کودکان را ملاحظه نمایید.

تفاوت عزت نفس و اعتماد به نفس

همانطور که ذکر شد عزت نفس ناشی از احساس ارزشمند بودن در فرد است، اما اعتماد به نفس به این احساس برمی‌گردد که فرد به چه میزان خود را در انجام امور قابل و توانا می‌داند.

هرچند این دو ویژگی تاثیر مستقیم و قوی بر یکدیگر دارند ولیکن متفاوتند و اصولا کسی که عزت نفس بالایی دارد، از اعتماد به نفس بالا نیز برخوردار است ولی ممکن است عکس این رابطه درست نباشد.

بای آشنایی بیشتر با مفهوم اعتماد به نفس و راه‌های تقویت آن مقاله …  را ببینید.

منابع:

Michelle J. New. March 2012. Developing Self-Esteem in your child. Retrieved May 20, 2016 from http://kidshealth.org/en/parents/self-esteem.html?WT.ac=ctg#.

Juliann Garey. August 2014. 13 Ways to Boost Your Daughter’s Self-Esteem. Retrieved May 20, 2016 from http://childmind.org/article/13-ways-to-boost-your-daughters-self-esteem/?gclid=CIv0ycqB6MwCFesW0wodPtwGwg.

• افروز، غلامعلی، قاسم‌زاده، سوگند، تازيكی، طيبه و دلگشاد، ئاكو. (۱۳۹۳). اثربخشی آموزش مهارت‌های تنظيم خلق بر خودپنداره و كفايت اجتماعی دانش‌آموزان با ناتوانی يادگيری، مجله ناتوانی‌های يادگيری، دوره ۳، شماره ۳،۶-۲۴.
• تمنایی‌فر، محمدرضا، صدیقی ارفعی، فریبرز، سلامی محمدآبادی، فاطمه. (۱۳۸۶). رابطه هوش هیجانی ، خودپنداره و عزت نفس با پیشرفت تحصیلی. فصلنامه پژوهش و برنامه‌ریزی در آموزش عالی، ۹۹،۱۱۳-۵۶.
• غضنفری، احمد، ریاحی، حمیدرضا. (۱۳۸۳). تأثیر تنبیه بر عزت نفس دانش‌آموزان. ۳، ۱۴-۱.
• گودرزی، محمدعلی، شاملی، لیلا. (۱۳۸۹). پیش‌بینی سبک‌های هویت بر اساس حساسیت نسبت به پاداش و تنبیه، ۳، ۹۵-۸۱.
• ارجمندنیا، علی اکبر. (۱۳۹۴). عزت نفس در کودکان.
• بازارت، ملانی (1384) عزت نفس سالم، ترجمه‌ الهام‌ آرام‌نیا، شمس‌الدین‌ حسینی‌.
• رحیم دشتی ، زینب، شفیعی مطلق، سجاد، حفیظی، مریم، بررسی رابطه شیوه های فرزندپروری با عزت نفس کودکان پیش دبستانی. اولین کنفرانس ملی روانشناسی و علوم تربیتی