مهارت تفکر انتقادی در کنار شیوه تفکر خلاق از مهارتهای زندگی است که خود پیش‌نیاز سایر مهارتهای ده‌گانه زندگی از جمله حل مسأله، تصمیم‌گیری، ارتباط مؤثر و روابط سازنده است.
لذا ضروری به نظر می‌رسد والدین عزیز در جهت ارتقای مهارت های ده گانه زندگی در کودک خود ابتدا با این مهارت آشنا شوند. این مقاله کوشیده است از ابعاد مختلف به این مهارت نگریسته و با ارائه تمرین نسبت به آگاه‌سازی والدین و روش تقویت این مهارت بپردازد.
تعریف تفکر انتقادی
به توانایی تفکر مستقل، فکر کردن به شیوه‌ای منطقی، تحلیل عینی اطلاعات موجود با توجه به تجارب شخصی، بررسی صحت و سقم چیزی با دلیل و مدرک و با استدلال پذیرفتن یا رد کردن، ارزیابی اطلاعات دریافتی و به حداقل رساندن خطرات، عمل بر پایه یک فرض غلط، جستجوی شواهد، دلایل و مدارک برای قضاوت و نتیجه‌گیری و بررسی احتمالات مختلف و مشورت با افراد باتجربه و متخصص مهارت تفکر انتقادی گویند. این مهارت مستلزم استفاده فعالانه از هوش، اطلاعات و توانایی‌ها به منظور مواجهه مؤثر با موقعیت‌های زندگی، درگیری فعالانه در فرآیند رسیدن به اهداف، تصمیم‌گیری و تحلیل موضوع‌ها است. اجزاء مهارت تفکر انتقادی عبارت است از تفکر فعال یا همان جمع‌آوری فعالانه اطلاعات و توانایی پرسیدن سؤالات (بررسی دقیق موقعیت‌ها از طریق پرسش).
تأثیر تقویت مهارت تفکر انتقادی بر کودک
تقویت این مهارت در کودک باعث می‌شود که بتواند به طور بی‌طرف وقایع و تجربیات زندگی را مورد تحلیل قرار داد.
نگرش‌های مسموم که مانع رشد تفکر انتقادی در کودک می‌شوند، کدامند؟
والدین عزیز باید توجه داشته باشند عباراتی که در زیر آمده است، جزء نگرش‌های مسموم هستند که مانع رشد مهارت تفکر انتقادی در کودک خواهند شد. لذا، از به کار بردن این موارد یا تقویت آن در کودک بپرهیزید:
- «من بیشتر ترجیح می‌دهم دیگران به من بگویند که چه کاری بکنم و چگونه آن را انجام دهم تا اینکه خودم بخواهم به آن برسم.»
- «من همان کاری را انجام می‌دهم که به نظرم خوب است. دوست ندارم راجع به تصمیماتم خیلی فکر کنم.»
- «از اینکه خودم دنبال کشف چیزی باشم، متنفرم.»
- «از افرادی که مسائل را مبهم می‌گذارند و به جای آنکه پاسخ آن را بگویند، آن را به بحث می‌کشانند، خوشم نمی‌آید.»
- «دوست ندارم مورد انتقاد واقع شوم.»
- «اگر خودم با چیزی موافق باشم، برایم مهم نیست که چرا دیگران با آن موافق نیستند.»
پیشنهاداتی برای تقویت تفکر انتقادی
در جهت تقویت مهارت تفکر انتقادی در کودک خود موارد زیر پیشنهاد می‌شود:
- کودک را تشویق کنید روی باورها و اعمال تأمل کند.
- اشتیاق درگیر شدن در مذاکرات، اشتباه کردن احتمالی، تغییر عادت بدقبلی، پرداختن به پیچیدگی‌های زبان‌شناختی و مفاهیم انتزاعی را در کودک تقویت کنید.
- افکار، عقاید، فرضیه‌ها و احتمالات مختلف را برای کودک بیان کنید.
- از تجربیات تقویت‌کننده تفکر منفعلانه مانند تلویزیون دیدن مکرر دوری کنید.
- کنترلگر بودن نه کنترل‌شونده بودن را در فرزند خود تقویت کنید؛ برای مثال به کودک توضیح دهید که بهتر است اگر بخواهیم در مورد شغل آینده خود به درستی تصمیم‌گیری کنیم، فعالانه اطلاعات بیشتری به دست آوریم، احتمالات مختلف را بررسی کنیم، با افرادی که در آن حیطه فعالیت دارند صحبت کنیم و سپس به تمام این موارد نقادانه واکنش نشان دهیم.
- از تفکر «اگر…، آن‌گاه…» استفاده کنیم. به عبارتی برای کودک به مرور زمان استفاده از این تفکر را به صورت عادت درآوریم.
- در نظر داشته باشید که تفکر انتقادی با بی‌احترامی، بی‌توجهی، عصبانیت و پرخاشگری، بدبینی و بی‌اعتمادی، جنگیدن و کلام نامناسب کاملاً متفاوت است. این تفاوت‌ها را به کودک گوشزد کنید.
- والدین باید در نحوه قضاوت رفتار کودکان توجه کافی داشته باشند که ارزیابی نادرستی در مورد آن نداشته باشند.
برخی نکات مفید و کاربردی برای تقویت تفکر نقادانه
- کمک کنید کودکان خود را حل کننده مشکلات تصور کنند و پرسیدن سوال های باز حوزه تفکر خود را گسترش دهند.
- برای بازی کردن کودک در فضای باز شرایط را مهیا کنید
- فراهم آوردن فرصت و شرایط لازم برای بازی
- والدین باید گاهی اوقات نقش هدایت کننده را ایفا کنند، کودک را راهنمایی کنند تا به صورت خلاقانه مشکل را حل و فصل کند. گاهی اوقات هم لازم است اجازه دهیم کودک کمی بیشتر با خود چالش کند و تجارب بیشتری کسب کند. زمان و نحوه بازخورد والدین در ایجاد تفکر نقادانه در کودک تاثیر بسزایی دارد.
- سعی نکنید به سرعت به مسائل کودک پاسخ دهید و فورا مشکل را برای او آسان کنید.
- کمک کنید که کودک فرضیه های خود را بسازد. و فرضیه پردازی را در او تقویت کنید.
- کودک را تشویق کنید راه حل های تازه و متنوع پیدا کند.
- کمک کنید کودک برای حل هر مسئله راه حل های جدید هم پیدا کند.
- از انواع بازی فکری که نیازمند تفکر برای حل مسئله است برای سرگرمی کودک استفاده نمایید.
تمرین زیر برای کمک به تقویت تفکر انتقادی در کودکان و نوجوانان توصیه می‌شود:
تمرین «حقیقت دارد؟»
هدف از این تمرین، تقویت مهارت تفکر انتقادی از طریق فرق گذاشتن بین حقایق و مفروضات و نیز تشخیص پیامدهای منفی مفروضات است.
تعدادی تصویر آماده کنید که در بعضی از آنها چهره افرادی با هیجانات مختلف آشکار باشد و در تعدادی دیگر، افراد مشغول انجام دادن کارهایی باشند که جزئیات زمینه در آن مشخص نیست. تصاویر را به کودک نشان دهید و از او بخواهید که بگوید به نظر او این آدم‌ها چه احساسی دارند و چه کار می‌کنند.
فرق حقیقت (قابل اثبات) و فرض (نظر افراد) را توضیح دهید. گزینه‌هایی را برای کودک بخوانید و از او بخواهید که بگوید کدام حقیقت است و کدام مفروضه است. مثلاً، آیا حقیقت است که:
- دخترها از پسرها باهوش‌تر هستند؟
- یاد گرفتن شنا سخت است؟
- بعضی از سگ‌ها گاز می‌گیرند؟
- گوسفند حیوان است؟
- قرمز زیبا است؟
- قرمز رنگ است؟
- باد نشانه نزدیک بودن طوفان است؟
- وقتی کسی اخم کند، عصبانی است؟
- تهران پایتخت ایران است؟
در انتها با سؤالاتی از قبیل حقیقت چه فرقی با فرض دارد؟ آیا می‌توان مفروضات را به حقیقت تبدیل کرد؟ مفروضات چه عواقب بدی دارند؟ چطور می‌توانید جلوی مفروضات غلط را بگیرید؟ آیا پیش آمده است که مفروضتان درست از آب درآید؟ فرض کنید کسی در مورد شما فرض نادرستی داشت، چه احساسی داشتید و عواقب فرض او چه بود؟ با کودک به بحث و گفتگو بنشینید.
منابع:
جزایری، علیرضا و رحیمی، سیدعلی سینا. (۱۳۹۴). مجموعه آموزش مهارتهای زندگی، تهران: دانژه.
یوسفی، آوازه سادات. آموزش مهارتهای زندگی به کودک، کارگاه. مرکز مشاوره دانشگاه تهران.آذر و دی ۱۳۹۴.
میرنا، ش، 1390 ، والد متفکرف کودک متفکر، مترجم زهرا حبیبی، تهران، ارجمند
http://www.brighthorizons.com/family-resources
World Health Organization. Division of Mental Health (1994). LIFE SKILLS EDUCATION FOR CHILDREN AND ADOLESCENTS IN SCHOOLS. Geneva: World Health Organization.