حسادت عاطفه‌ای عمومی است، که شامل افکار، احساسات و رفتاری فردی می‌باشد. احساس حسادت در کودکان زمانی بروز می‌کند که فرد باور داشته باشد ارزش‌های او مورد تهدید قرار می‌گیرند. حسادت معمولا با خشم و پرخاشگری همراه است و تاثیر منفی بر مهارت‌های اجتماعی کودکان دارد. در این مقاله از مجله تخصصی آریاکید به به جنبه‌های مختلف حسادت در کودکان و راهکارهای مواجهه با آن می‌پردازیم.
همه کودکان هر از گاهی احساس حسادت می‌کنند زیرا حسادت جزو هیجان‌های طبیعی انسان است. حسادت نشانه این است که رابطه فرد با اطرافیانش نیاز به تثبیت دارد و تثبیت رابطه مستلزم به کار بستن مهارت‌های اجتماعی مثل مهارت روابط بین فردی و به کار بستن هوش هیجانی است.
کودکان در سیستم اجتماعی رشد و پرورش می‌یابند. سیستمی که در آن هر یک از همسالان نقش خود را ایفا می‌کنند و به روش خاص خود رفتار می‌کنند. همیشه یک سری روابط به پایان می‌رسد و یک سری روابط ایجاد می‌شود.
اکثر والدین مفهوم حسادت در کودکان را درک می‌کنند، حتی اگر فرزندشان حسود نباشد. زیرا خودشان در کودکی مزه آن را چشیده‌اند. لازم نیست کسی خواهر یا برادری داشته باشد تا معنای حسادت را درک کند.
حسادت چیست؟
حسادت پاسخی عاطفی و بهنجار برای شرایط دیگری است. یا از دست دادن رابطه دوستی با شخص محبوب است، بنابراین رابطه فرد را دچار مشکل می‌کند. حسادت گاهی با ترس و خشم هم همراه است.
حسادت در کودکان باعث غمگینی می‌شود و سازگاری کودک با اطرفیان را کاهش می‌دهد. و در روابط اجتماعی مشهود است. کودک هنگامی حسادت می‌کند که توجه کافی از والدین دریافت نکند.
حسادت در روابط کودکان
حتی اگر کودک تک فرزند باشد و شخصا حسادت نکند، این احساس را درک می‌کند. و هنگامی که والدین به کودک دیگری توجه می‌کنند آن را حس می‌کند. منشاء حسادت کم توجهی والدین به کودک است و نه توجه آنها به کودکان دیگر. کودک والدین و یا مراقب خود را فقط برای خودش می‌خواهد و نمی‌تواند او را با کسی دیگر تقسیم کند.
کودک ممکن است با برخی افراد احساس نزدیکی کند و با برخی دیگر راحت نباشد. اگر اعضای گروهی که کودک جزو آنها است با هم هماهنگ باشند؛ معمولاً کارها خوب پیش می‌رود و هر کس نقش خود را ایفا می‌کند.
اما اگر بین اعضا هماهنگی نباشد مشکل بروز می‌کند. زیرا همه کودکان دوست ندارد دارایی‌های خود را با دیگران شریک شوند. هر چه کودک منزوی‌تر و مهارت اجتماعی و اعتماد به نفس کمتری داشته باشد، کمتر می‌تواند روابط خود را مدیریت کند و آسیب‌پذیرتر می‌شود.
عواملی که باعث احساس حسادت در کودکان می‌شوند:
- تخریب کودک
- حمایت بیش از حد
- فرزندپروری مستبدانه
- مقایسه کردن با دیگران
- تولد کودک دیگر
- ایجاد رقابت ناسالم
عوامل موثر
شدت حسادت در کودکان به سن، جنس، هوش و رشد ذهنی آنان بستگی دارد. بیشترین میزان حسادت در کودکان 2 تا 4 سال دیده می‌شود.
معمولاً حسادت در رابطه دختران با یکدیگر رایج‌تر است. زیرا دختران انتظارات بیشتری از دوستان خود دارند و مایلند از دوست خود همدلی دریافت کنند. در عوض پسرها حسادت را به عنوان صفتی می‌پذیرند و آن را نشانه کمی اعتماد به نفس می‌دانند.
علاوه بر این، کودکان باهوش‌تر بیشتر و زودتر کم‌توجهی والدین نسبت به خود و یا بیش‌توجهی آنها را نسبت به کودکان دیگر احساس می‌کنند و به همین دلیل پاسخ حسادت زودتر در آنها برانگیخته می‌شود.
واکنش حسادت در اثر رابطه کودک با خواهر و برادرها، همکلاسان و دوستان ایجاد می‌شود و تا مدت‌ها ذهن او را مشغول می‌کند.
شیوه‌های بروز
حسادت در کودکان با توجه به شرایط و خلق و خوی افراد ممکن است به صورت‌های مختلف نمایان شود. از جمله:
- دوری کردن از محبوب خود
- گوشه‌گیری و تظاهر به بی‌اعتنایی به فرد محبوب خود
- دشمنی و بدرفتاری با رقیب
- و حتی حمله بدنی به رقیب
راهکارهای مفید برای مواجهه با حسادت در کودکان
والدین باید تلاش کنند که به همه کودکان توجه یکسان نشان بدهند. شاید هر کودک در مواقع مختلف توجهی متفاوتی طلب کند. اما شما باید به عنوان والد با هر یک از کودکان خود مجزا اما مساوی زمان بگذرانید. زمانی که فقط مادر- کودک یا پدر – کودک باشید و نه کسی دیگر.
- به هر کودک پاداش بدهید تا متوجه شود که شما دوستش دارید و به او توجه می‌کنید.
- کارهای خوبی را که در طی روز انجام داده است، برایش تعریف کنید.
- سعی کنید کودکان را با هم مقایسه نکنید. هر کودک نکات قوت خود را دارد و شما می‌توانید هنگام گفتگو با او بر آنها تاکید کنید.
- هرگز به کسی نگویید که کدام کودک را بیشتر دوست دارید.
- علائم حسادت در کودکان را می‌توان با نگاه کردن به آنها هنگام بازی مشاهده کرد. کودک حسود معمولاً کودک دیگر را می‌زند یا اگاهانه به او بی‌توجهی یا با او بدرفتاری می‌کند.
روش‌های کنار آمدن با حسادت کودکان
- حسادت را به جاه طلبی تبدیل کنید: سعی کنید انرژی خود را در مسیر مثبت صرف کند تا احساسات منفی کاهش یابد و به سمت اهداف مثبت برود. مثلاً می توانید با تشویق کودک به پیشرفت در درس کمک کنید تا برای مسائل کم ارزش‌تر زمان کمتری صرف کند.
- گفتگو با کودک: معمولاً کودک مشکلاتی بیان نشده دارد. اگر با او صحبت کنید و مجال درد دل کردن به او بدهید، ممکن است متوجه کمبود اعتماد به نفس او بشوید.
- والدین باید بدانند که با بر طرف کردن مشکل اعتماد به نفس، مشکل حسادت هم خود به خود برطرف خواهد شد.
- خواندن داستان‌های مرتبط و مثبت از کتاب کودک کمک می‌کند خوب و بد را تشخیص بدهد.
- با استفاده از مثال اوضاع را برای او روشن‌تر کنید.
- با او در مورد اهمیت کمک و مراقبت از هم‌نوع صحبت کنید تا حس نوع‌دوستی در او تقویت شود.
- به کودک خود عشق بورزید زیرا کودک در تمامی مراحل زندگی نیازمند عشق والدین و مراقبین خود است.
- تکالیف مدرسه کودکان را با هم مقایسه نکنید.
- کودک را به خاطر نقاط قوتی که دارد تحسین و تشویق کنید.
- رفتار همکاری را در کودکان ترغیب کنید.
این‌ها روش های ساده ای هستند که حسادت در کودکان را کاهش می‌دهند و یا از بین می‌برند.
رقابت و حسادت بین فرزندان و حل آن
تعارضات و حسادت بین فرزندان یک مسأله تکراری و از متداول‌ترین اشکال پرخاشگری در خانواده‌ها است. منظور از این‌گونه تعارضات، اختلاف و درگیری بین فرزندان است؛ اعم از نمونه‌های آشکار درگیری همچون کلامی، رفتاری و نمونه‌های غیرآشکار همچون رقابت و حسادت در کودکان و … به گونه‌ای که منجر به آشفتگی در روابط اعضای خانواده شود (حسن‌نیا و همکاران، 1393).
یکی از اشکال پرتکرار تعارض و اختلاف بین فرزندان یک خانواده «رقابت» است. در خیلی از موقعیت‌های زندگی خانوادگی بین خواهران و برادران رقابت ایجاد می‌شود.
این رقابت‌ها ممکن است از نگاه والدین بر سر موضوعات کم‌اهمیتی باشد و تکرار آن موجب ناراحتی و عصبانیت والدین نیز بشود. مثلاً نشستن روی صندلی جلوی ماشین، برداشتن تکه خاصی از کیک و… می‌تواند موضوعاتی باشد که فرزندان بر سر آنها به رقابت بپردازند.
در اصل، این موقعیت‌ها و رسیدن به اهداف مقطعی که برای والدین کم‌اهمیت است، برای کودکان از ارزش و حساسیت زیادی برخوردار است.
اهمیت واکنش والدین
آنچه در رقابت و حسادت در کودکان در خانواده مهم‌تر جلوه می‌کند، واکنش والدین به این موضوع است که در تداوم و حتی شدت اختلافات نسبت به خواهر و برادرها، نقش محوری دارد.
والدین راهکارهای متفاوتی را برای مدیریت تعارضات کودکان به کار می‌برند. والدین در درجه اول سعی می‌کنند جلوی تعارض و درگیری‌های کودکان را گرفته و به آنها پند و اندرز دهند و گاهی اوقات هر دو کودک را تنبیه و جریمه می‌کنند.
پاسخ والدین به تعارض کودکان به شدت این اختلافات بستگی دارد (رسچیا، 2009). اگر برخورد مناسبی از سوی والدین در جهت کاهش این رقابت‌ها صورت نگیرد، ممکن است این حس رقابت شدیدتر شده و حتی به حسادت‌های شدید و دعواهای مستمر بینجامد.
راهکارهایی برای والدین برای حل حسادت بین فرزندان
ممکن است بسیاری از موضوعات برای بزرگسالان بسیار پیش پاافتاده یا جزئی باشد اما برای کودکان چنین نیست. کودکان در مورد قلمرو، قدرت، احترام و علایق خود بحث می‌کنند و این مسائل برای آنان بسیار جدی است. برای آموزش نحوه برخورد والدین با رقابت‌جویی فرزندان با ذکر یک مثال آن را توضیح می‌دهیم.
فرض کنید خواهر و برادری بر سر نشستن روی صندلی جلو ماشین با هم دعوا می‌کنند. در اینجا نحوه برخورد مناسب پدر بدین صورت است:
پدر: می‌دونم نشستن روی صندلی جلوی ماشین برای هر دوی شما اهمیت دارد (القای حس احترام و ارزشمندی برای خواسته‌های کودکان).
سپس از هر دوی کودکان سؤال کند که اگر روی صندلی بنشینند، چه احساسی به آنها دست می‌دهد؟ پس از آن، سؤال کند که اگر خواهر یا برادرتان روی صندلی بنشیند، چه احساسی به شما دست خواهد داد؟
در پاسخ هر دوی این سؤال‌ها کودکان بیان می‌کنند که خودشان و خواهر یا برادرشان احساس ناراحتی می‌کنند. سپس پدر از کودکان بخواهد که راه حلی برای این مسأله پیدا کنند. راه حلی که منصفانه باشد و خواسته هر دوی آنها برآورده شود. این کار باعث تقویت مهارت حل مسئله و مهارت تصمیم گیری در کودکان می‌شود.
ضرورت راه حل منصفانه
در این مرحله پدر می‌تواند با پیشنهاد یک راه حل برای مسئله رقابت و حسادت در کودکان به رفع آن کمک کند. پیشنهاد می‌تواند این باشد که دو بار یکی از فرزندان و دو بار فرزند دیگری بر روی صندلی جلو بنشیند.
از این طریق کودکان به این سمت سوق داده می‌شوند که ضمن آگاهی از احساس دیگری راه حلی منصفانه برای حل مشکل پیدا کنند. راه حلی که دوستانه است و خواسته‌های هردو طرف بدون رقابت و دعوا برآورده می‌شود.
هدف از به‌کارگیری چنین شیوه‌ای صرفاً این نیست که کودکان از یک موضوع بگذرند و مسأله خود را حل کنند. بلکه موضوع اصلی انتخاب روش درست و مناسب و در نظر گرفتن احساسات یکدیگر است.
کودکان از این طریق می‌آموزند چگونه روش‌های مهارت مدیریت تعارض و رقابت را ضمن درک خواهر و برادر و در نظر داشتن احساسات و خواسته‌های آنها در کنار بزرگ‌ترها اجرا کنند.
در هنگام مواجهه با رقابت کودکانتان نکات زیر را رعایت کنید:
- به کودکانتان این نکته را گوشزد کنید که بایستی خواسته‌ها و احساسات خواهر یا برادر را نیز در نظر گرفت و از خودمحوری صرف جلوگیری کرد.
- در خیلی مواقع کودک زمان استفاده و میزان بهره‌برداری که از یک اسباب بازی یا امکاناتی خاص (مانند دیدن شبکه خاص تلویزیونی یا نشستن روی صندلی جلو ماشین) را که خودش مشغول آن بوده است، در نظر نمی‌گیرد. این موضوع را به آنها یادآوری کنید. مانند اینکه «تو از ظهر تا بعد از ظهر برنامه مورد علاقه‌ات را دیدی، حالا باز هم نمی‌خواهی به خواهرت اجازه بدهی برنامه مورد علاقه‌اش را ببیند؟»
- در کمک به رفع مشکلات رقابت یا حسادت در کودکان بایستی خواسته‌های همه طرفین در نظر گرفته شود و به گونه‌ای برخورد نشود که حس غفلت یا تبعیض در کودکی به وجود آید.
- به کودکانتان کمک کنید تا خودشان در به کارگیری راه حل‌های جدید تصمیم بگیرند و بهترین راه را برای کنار آمدن با این مسائل پیدا کنند. راه حل‌هایی که ارائه می‌شود، در راستای درک احساسات دیگران و بهره‌مندی جمعی صورت‌بندی شود.
- به کمک کودکان برای زمان‌بندی استفاده از امکانات و ابزارهایی که بر سر آنها به رقابت می‌پردازند، جداول زمانی تهیه کنید. این جداول زمانی راهنمایی است تا کودکان بر اساس یک قاعده تعیین‌شده بدون رقابت با هم از اسباب بازی ها و امکانات بهره ببرند.
حرف آخر حسادت در کودکان و راهکارهایی برای مواجهه با آن
هرگاه کودک شما با فردی بهتر از او یا شخصی که چیزی بهتر از آنچه فرزند شما در اختیار دارد برخورد کند، ممکن است احساس حسادت و ناامنی کند.
سعی کنید تا حد امکان از چیزهایی که ممکن است باعث ایجاد هر نوع حسادت در کودکان شما شود دوری کنید. توصیه می‌شود که از سنین پایین به کودک خود احساس عشق، مشارکت و مراقبت را معرفی و آموزش دهید. همچنین، آموزش درباه احساس حسادت به کودکان ممکن است به آنها کمک کند تا با این احساس به روشی بهتر برخورد کنند.
حسادت در کودکان بسیار رایج است. با این حال، اگر با آن به شیوه‌ای مثبت برخورد شود، ممکن است فرزند شما بر آن غلبه کند. اگر در برخورد با حسادت فرزندتان با مشکل مواجه شدید، کمک گرفتن از یک مشاور یا یک متخصص در این زمینه ممکن است کمک کند.
منابع:
ب، شر، میرنا. (1391). والد متفکر، کودک متفکر. (مترجم زهرا حبیبی). ناشر: ارجمند.
حسن‌نیا، صادق، فرح‌بخش، کیومرث، کرم رازی، هادی، دوستیان، یونس، وازپور، شبنم. (1394). تعارضات خواهر- برادری، جنسیت و الگوهای فرزندپروری در دانش‌آموزان. فرهنگ مشاوره و رواندرمانی، 5، 19، 3، 25 – 47.
http://carefreeparenting.com/
http://www.momjunction.com/