هوش اخلاقی به عنوان قوه تشخیص رفتار درست از نادرست در کودکان، نقش مهمی در ابعاد مختلف زندگی بزرگسالی آنان دارد. به همین دلیل در این مقاله از مجله تخصصی آریاکید، به چیستی هوش اخلاقی و راهکارهای تقویت آن در کودکان میپردازیم.
هوش اخلاقی چیست؟
هوش اخلاقی (Moral intelligence) اولین بار به عنوان یک مفهوم در سال 2005 توسط داگ لنیک و فرد کیل معرفی شد. از نظر آنان هوش اخلاقی ظرفیت و توانایی تشخیص درست از نادرست و رفتار بر اساس ارزشی است که به درستی آن اعتقاد داریم.
بسیاری از محققان معتقد هستند که این هوش به جای اینکه مبتنی بر ویژگیهای ذاتی باشد، یک توانایی اکتسابی است. بنابراین هوش اخلاقی به عنوان مهارتی تلقی میشود که با تمرین میتوان آن را هرچه بیشتر توسعه داد. این یک شکل متمایز در میان ابعاد هوش است. با این حال وجوه اشتراک زیادی با برخی هوش ها مثل هوش هیجانی، هوش وجودی و هوش معنوی دارد.
ما در مقاله هوش وجودی به تفاوت میان این هوش ها اشاره کردیم و گفتیم که گاردنر هوش اخلاقی را به عنوان یکی از هوش های چندگانه خود، نپذیرفت.
هوش اخلاقی پتانسیل درک درست از نادرست و داشتن باورهای قوی اخلاقی و عمل بر اساس آنها است. بنابراین هوش اخلاقی در افراد، قواعد رفتاری را مشخص میکند. هوش اخلاقی نشان میدهد که میزان ظرفیت ذهنی افراد برای مرتبط ساختن رفتارشان با اصول ارزشی و اخلاقی چقدر است.
افراد بر اساس میزان هوش اخلاقی خود، برای عمل به معیارهای فراتر از منافع خود، اشتیاق و علاقه نشان میدهند.
چهار قابلیت هوش اخلاقی
داگ لنیک و فرد کیل، چهار قابلیت هوش اخلاقی را شناسایی کردند:
صداقت
صداقت به معنای ایجاد هماهنگی بین باورهایمان و نحوه عملمان، انجام کاری که میدانیم درست است همیشه حقیقت را گفتن، است.
مسئولیت
پذیرش مسئولیت شخصی، اعتراف به اشتباهات و شکستها، پذیرفتن مسئولیت برای خدمت به دیگران.
بخشش
بخشش اشتباهات خود و بخشش اشتباهات دیگران.
شفقت
دلسوزی و توجه فعال به دیگران.
فضایل اخلاقی هفتگانه بوربا
یکی دیگر از مدلهای شناسایی شده هوش اخلاقی توسط میشل بوربا در کتاب «پرورش هوش اخلاقی: هفت فضیلت اساسی که به بچهها میآموزد تا کار درست را انجام دهند»، پیشنهاد شد.
بوربا به هفت فضیلت اساسی هوش اخلاقی اشاره میکند:
- همدلی
- وجدان
- خودکنترلی یا خویشتنداری
- احترام
- مهربانی
- بردباری
- انصاف
بوربا در کتاب خود یک برنامه گام به گام برای والدین ارائه میدهد تا به فرزندان خود این فضایل را آموزش دهند تا هوش اخلاقی آنها را تقویت کنند.
شرح فضایل اخلاقی بوربا
همدلی
شناسایی و احساس دغدغهها و نگرانیهای دیگران.
وجدان
دانستن راه درست و شایسته برای رفتار اخلاقی و عمل به آن.
خودکنترلی
اینکه افکار و اعمال خود را تنظیم کنید تا تسلیم هرگونه فشار برای انجام کار غیراخلاقی از درون یا بیرون نگردید. و فقط آنگونه که میدانید و احساس میکنید درست است، رفتار کنید.
احترام
احترام گذاشتن نشان میدهد که با رفتاری مودبانه و با ملاحظه برای دیگران ارزش قائل هستید.
مهربانی
نشان دادن محبت به افراد و حسن نیت داشتن در مورد مسائل و احساسات دیگران.
مدارا
احترام به حیثیت و حقوق همه افراد، حتی آن دسته از عقاید و رفتارهایی که ممکن است با آنها مخالف باشیم.
انصاف
داشتن ذهنی باز در داوری و ارزیابی خود و دیگران و رفتار عادلانه و منصفانه.
شیوه آموزش هوش اخلاقی به کودکان و نوجوانان
رادنی اچ. کلارکن از دانشکده تعلیم و تربیت دانشگاه میشیگان استدلال میکند که هوش اخلاقی باید با تقسیم آن به سه حوزه مختلف به کودکان آموزش داده شود: شناختی، عاطفی و رفتاری.
حوزه شناختی که بیشتر به هوش منطقی ریاضی مرتبط است برای درک و توسعه حس هوش اخلاقی با آموزش تشخیص درست از نادرست، کاربرد عملی فضایل و تمرین حل مسائل اخلاقی توسط کودکان استفاده میشود.
در حوزه عاطفی که به هوش عاطفی مرتبط است، رویکردی است برای توسعه هوش اخلاقی از طریق احساس اینکه یک موقعیت دارای معضل اخلاقی است. این حوزه همچنین مربوط به دانستن چگونگی پاسخ مناسب به یک مشکل اخلاقی و یادگیری چگونگی ایجاد مجموعهای از ارزشها است.
حوزه رفتاری شامل تعیین اهداف و اقدام و پشتکار است.
راهکارهایی برای تقویت هوش اخلاقی کودکان
خانه همیشه بهترین مدرسه برای آموزش اصول اخلاقی و تربیت کودک و نوجوان است. اما در دنیای پر از تعارضات و بداخلاقیهای امروزی، ما باید در تلاش برای ساختن شخصیت اخلاقی فرزندانمان بیشتر تلاش کنیم.
چگونه میتوانید کودک خود را به عنوان فردی خوب و اخلاقی تربیت کنید که شخصیت اخلاقی و ارزشهای قویاش او را در پستی بلندیها سراسر زندگی، هدایت و حمایت کند. توصیهها و راهکارهای زیر برای این منظور مفید خواهد بود:
متعهد به تربیت فرزند اخلاقی باشید
تربیت یک فرزند اخلاقی چقدر برای شما مهم است؟ پرسیدن این سوال از خودتان بسیار مهم است. زیرا تحقیقات نشان میدهد والدینی که تربیت فرزند اخلاقی برایشان مهم است، معمولا در این کار نسبت به دیگران توفیق بیشتری دارند.
دلیل این امر آن است که چنین وادلدینی خود را به این تلاش متعهد میکنند. اگر واقعا میخواهید یک فرزند دارای هوش اخلاقی بالا تربیت کنید، نسبت به این کار متعهد باشید.
یک نمونه اخلاقی قوی باشید
والدین اولین و قدرتمندترین معلمان اخلاقی فرزندانشان هستند. بنابراین مطمئن شوید رفتارهای اخلاقی که فرزندانتان از شما میگیرند، رفتارهایی هستند که شما میخواهید آنها را تقلید کنند. سعی کنید زندگی خود را نمونهای زنده از رفتار اخلاقی خوب برای فرزندتان قرار دهید.
به آنچه که موعظه میکنید، عمل کنید
کودکان بیشتر از آنچه انجام میدهید یاد میگیرند تا از آنچه صرفا میگویید. همچنین، اگر بین حرف و عملتان تناقضی وجود داشته باشد، کودکان یا گیج میشوند یا تمایل دارند همان تناقض را در کردار و گفتار خود منعکس کنند. بنابراین، تاثیرگذاری ارزشهای اخلاقی را که باور دارید و اظهار میکنید، با عمل به آنها تقویت کنید.
از مثالهای ملموس و روزمره استفاده کنید
بهترین لحظات آموزش و تربیت کودک و نوجوان، آنهایی نیستند که از قبل برنامهریزی شده باشند. بلکه آموزشهایی هستند که به طور غیرمنتظره اتفاق میافتند.
به دنبال مسائل اخلاقی باشید که همواره در زندگی روزمره رخ میدهند. از این فرصتها استفاده کنید، زیرا به فرزندان شما کمک میکنند تا باورهای اخلاقی محکمی پیدا کنند که به هدایت رفتار آنها در بقیه عمر کمک میکند.
از موقعیتهای زندگی واقعی استفاده کنید تا اهمیت عمل به ارزشهای اخلاقی را برای فرزندتان توضیح دهید. این رویکرد به درک بهتر اخلاق و تقویت هوش اخلاقی کودکان کمک میکند.
به هر حال، فرزندان شما از اطرافیان ورسانهها پیامهای بیپایانی را خواهند شنید که با باورهای شما تعارض دارند. بنابراین ضروری است که در مورد معیارهای اخلاقی شما بشنوند.
بسیاری از لحظات روزانه و برنامههای تلویزیونی، فیلمها، روزنامهها و ادبیات مملو از مسائل اخلاقی هستند. شما میتوانید از آنها برای بحث در مورد اعتقادات خود با فرزندان خود استفاده کنید. اما فقط در صورتی میتوانید این کار را انجام دهید که ارزشها و معیارهای اخلاقی خود را به خوبی بشناسید.
محیط اخلاقی مناسب برای رشد هوش اخلاقی را فراهم کنید
هر آنچه را که به فرزندتان معرفی میکنید – روایت داستان، فیلم، آهنگ، کتاب و غیره – مطمئن شوید که پیام درستی را در رابطه با اخلاق و ارزشها منتقل میکند.
نسبت به آنچه فرزند شما از دوستان، فضای مجازی و شبکههای اجتماعی میبیند و میشنود، حساس باشید و به طور غیرمستقیم آنها را رصد کنید.
قدردانی از رفتار خوب و اخلاقی کودکان
آخرین باری که از هر یک از فرزندانتان به خاطر نشان دادن رفتارهای اخلاقی تمجید کردید، کی بود؟
مطمئن شوید که از رفتار خوب و اخلاقی فرزندتان قدردانی کرده و او را تشویق میکنید. چنین مشوقهایی به عنوان انگیزهای برای ادامه رفتارهای اخلاقی خواهد بود.
یکی از سادهترین راهها برای کمک به بچهها در یادگیری رفتارهای جدید، تقویت مثبت آنها به محض وقوع این رفتارهای خوب در زمینههای مختلف است. بنابراین عمدا رفتار اخلاقی فرزندانتان را برجسته کنید. و رفتار خوب آنها را با توصیف کارهایی که آنها درست انجام دادند و توضیح اینکه چرا از آنها قدردانی میکنید، تایید و تشویق کنید.
آموزش حل موثر مشکل و تعارض برای تقویت هوش اخلاقی
اغلب، زمانی که در زندگی با مشکلات و تعارض مواجه میشویم، تمایل به رفتار غیراخلاقی داریم. تقویت مهارت مدیریت تعارض به عنوان یکی از مهارت های زندگی برای مواجهه با چنین چالشهایی بسیار مفید است.
با فرزندتان در بحث و نقشآفرینی شرکت کنید و موقعیتهای چالشبرانگیز اخلاقی را مثال بزنید. این فعالیتها به عنوان جلسات تمرین عمل میکنند تا به فرزند شما کمک کنند در موقعیتهای مشابه در زندگی واقعی، بدون تخطی از اخلاقیات و ارزشها رفتار درستی را در پیش بگیرد.
تصویر روشنی از درست و نادرست به کودک منتقل کنید
اجازه دهید فرزندتان تصویر روشنی از درست و نادرست داشته باشد. هرگونه سردرگمی در این امر مانع رشد هوش اخلاقی او میشود. در مورد ارزشها و اخلاقیات خود شفاف باشید. تا زمانی که ایده روشنی در مورد استانداردها و معیارهای اخلاقی خود نداشته باشید، نمیتوانید انتظار تعهد به آنها را از فرزند خود داشته باشید.
ارزشهای اخلاقی را در بستر روابط توضیح دهید
به این نکته اشاره کنید که چگونه عدم رعایت ارزشها میتواند بر روابط تأثیر بگذارد. بچهها باید بفهمند که ما نمیتوانیم به تنهایی زندگی کنیم و روابط انسانی بسیار مهم هستند. به همین دلیل است که مهارت روابطه موثر به عنوان یکی از مهارت های ده گانه زندگی پیشنهادی سازمان بهداشت جهانی قرار گرفته است. پس کودکان باید بدانند که برای حفظ روابط خوب با اطرافیان خود، باید با معیارها و ارزشهای اخلاقی زندگی کنند.
محققان میگویند یکی از بهترین شیوههای اخلاقی این است که به تأثیر رفتار کودک بر طرف مقابل اشاره کنیم و مهارت همدلی را در آنان تقویت کنیم. استفاده مداوم از سوال در شرایط مناسب میتواند رشد اخلاقی کودک را تقویت کند: “ببین، تو باعث شدی او گریه کند”. یا اینکه احساسات قربانی را برجسته کنید: “حالا او احساس بدی دارد”.
ترفند این است که به فرزندتان کمک کنید تا تصور کند که قرار گرفتن در جای قربانی چگونه است. به این ترتیب، او نسبت به تأثیر رفتار خود بر دیگران حساستر خواهد شد.
در بحثهای خانوادگی اخلاقیات را رعایت و مورد تاکید قرار دهید
تا حد امکان سعی کنید در بحثهای خانوادگی به اهمیت اخلاق اشاره کنید. چنین آموزشهای غیرمستقیم و به ظاهر اتفاقی ارزشها، به شکلگیری شخصیت و هوش اخلاقی کودک کمک میکند.
زندگی افراد خوب را برجسته کنید
تأکید بر ارزشهایی که برخی از افراد بزرگ از آنها دفاع کردند، درسهای ارزشمندی برای فرزند شما خواهد بود. این کار الگوهای اخلاقی برجستهای را پیش روی آنان قرار میدهد.
برای تقویت هوش اخلاقی، دروننگری را در کودکان تشویق کنید
به کودک خود اجازه دهید تا در مورد اعمال، نگرشها و رفتار خود تأمل کند. برای این کار لازم است که هوش درون فردی را در او تقویت کنید. این کار وجدان را بیدار میکند و به تجزیه و تحلیل اینکه چه چیزی اشتباه است و چه چیزی درست است کمک میکند. همچنین خوداصلاحی را تشویق میکند و به عنوان انگیزه درونی عمل میکند.
عادت به مطالعه را در کودک خود پرورش دهید
داستانهای اخلاقی و کلاسیک به شکلگیری شخصیت و تقویت هوش اخلاقی کودک شما کمک میکند. بنابراین، با خرید کتاب کودک، او را تشویق کنید تا عادت خواندن این نوع کتابها در او ایجاد کنید.
از انضباط به عنوان یک درس اخلاقی استفاده کنید
آیا تمرینات انضباطی معمولی شما آنهایی هستند که به فرزندان شما کمک میکند تا از اشتباهات خود چیزی یاد بگیرند تا از نظر اخلاقی باعث رشد آنان شود؟
نظم و انضباط موثر تضمین میکند که کودک نه تنها تشخیص بدهد که چرا رفتارش اشتباه بوده است، بلکه میداند چه کاری انجام دهد تا دفعه بعد آن را اصلاح کند.
از کودتان انتظار رفتار اخلاقی داشته باشید
در بیان انتظارات خود از کودک، آیا تعادلی بین ابعاد مختلف زندگی ایجاد میکنید تا فرزندانتان بفهمند که میخواهید آنان هم از نظر تحصیلی و شغلی موفق شوند و هم انسانهای اخلاقی و خوبی باشند؟
نتایج مطالعات به طور واضح نشان میدهد کودکانی که اخلاقی رفتار میکنند، والدینی دارند که از آنها انتظار انجام این نوع رفتار را دارند. معیارهای اخلاقی خود را به طور روشن به کودک توضیح دهید. این کار استانداردی را برای رفتار فرزندان شما تعیین میکند و همچنین به آنها اجازه میدهد بدون تردید بدانند شما برای چه چیزی ارزش قائل هستید.
ارزشهای اخلاقی و خوب را به طور روزانه در اولویت قرار دهید
بچهها خوبی را از خواندن کتابهای درسی نمیآموزند، بلکه از مشاهده یا انجام کارهای خوب یاد میگیرند. فرزندان خود را تشویق کنید تا برای ایجاد تغییر در دنیای خود اقدام کنند.
به آنها کمک کنید تا تأثیر مثبت شخصیت اخلاقی خود را بر دیگران درک کنند. هدف واقعی این است که بچهها با لحاظ اصول اخلاقی در زندگی روزمرهشان و درونیسازی آنها، کمتر و کمتر به راهنمایی بزرگسالان وابسته شوند و به مرور به استقلال اخلاقی برسند.
این تنها در صورتی میتواند اتفاق بیفتد که والدین بارها و بارها بر اهمیت فضایل مورد تایید خود تأکید کنند و فرزندانشان با راهنمایی آنها، مکررا آن رفتارهای اخلاقی را انجام دهند.
استفاده از بازی ها و اساب بازی های مناسب
برخی بازی ها برای تقویت هوش اخلاقی کودکان مفید هستند. همچنین استفاده از اسباب بازی های مناسب تقویت هوش اخلاقی میتواند به رشد اخلاقی کودکان کمک کند.
قانون طلایی اخلاق را به کودکان بیاموزید
یک قانون طلایی اخلاقی وجود دارد که در طول قرنها توسط مذاهب، تمدنها و فرهنگهای بسیاری تایید و ترویج شده است.
«با دیگران آن گونه رفتار کن که میخواهی با تو رفتار شود.»
این قانون طلالی را به فرزندان خود بیاموزید. به فرزندان خود یادآوری کنید که قبل از اقدام به هر کاری از خود بپرسند: “آیا میخواهم کسی با من اینطور رفتار کند؟” یا: “او چه احساسی دارد؟” این تمرین به تقویت هوش هیجانی و هوش بین فردی آنها نیز کمک خواهد کرد.
حس همدلی یک محرک اخلاقی شاخص است و سؤالات درست ایجاد همدلی، به کودکان کمک میکند تا در مورد رفتار خود و عواقبی که رفتارشان بر دیگران دارد، تامل کنند.
سخن آخر هوش اخلاقی
اخلاقات به معنای تمایز میان خوب و بد و ترویج رفتارهای خوب، بخش مهمی از هر فرهنگ انسانی است. هوش اخلاقی توانایی تشخیص درست از نادرست و در عمل به رفتارهای درست و اخلاقی است.
هوش اخلاقی باید از کودکی توسعه یابد تا فرد در بزرگسالی شخصیت اخلاقی رشد یافتهای داشته باشد. و بتواند بر تعارضات و چالشهای اخلاقی غلبه کند و از آنها سربلند بیرون بیاید.
در این مقاله، توصیهها و راهکارهای سودمندی را برای تقویت هوش اخلاقی کودکان ارائه کردیم. استفاده از این رهنمودها و همچنین بهرهگیری از برخی اسباب بازی های مناسب برای تقویت هوش اخلاقی کودکان، میتواند رشد اخلاقی آنان را بهبود بخشد و تسریع کند.
نویسنده: موسی توماج ایری
منابع:
https://ked.edu.in/moral-intelligence/
https://en.wikipedia.org/wiki/Moral_intelligence
https://ajp.psychiatryonline.org/doi/10.1176/ajp.156.11.1827
https://micheleborba.com/building-moral-intelligence-and-character/