دلایل و درمان اختلال وسواسی اجباری در کودکان

ما در مقاله وسواس فکری عملی در کودکان به تعریف و نشانه‌های این اختلال پرداختیم و در این مقاله از مجله تخصصی آریاکید به دلایل و درمان اختلال وسواسی اجباری در کودکان می‌پردازیم.

تمام کودکان نگرانی و تردیدهایی را در بعضی زمان‌ها نشان می­‌دهند اما نگرانی و تردیدهای کودکان مبتلا به وسواس (اختلال وسواسی جبری) پایان‌ناپذیر بوده و والدین نمی­‌توانند مانع بروز این نگرانی­‌ها شوند. در نهایت، این نگرانی­‌ها موجب بروز اختلالات رفتاری و رفتارهای تکراری و معینی در کودکان خواهد شد که می­‌تواند منجر به پریشانی و اختلال در عملکرد کودک شود.

چیستی اختلال وسواسی اجباری در کودکان

اختلال وسواسی اجباری Obsessive-compulsive disorder (OCD) کودکان یکی از انواع اختلالات اضطرابی شایع (البته در طبقه­‌بندی اخیر کتب مرجع روانپزشکی، این اختلال به عنوان طبقه‌ای جداگانه در نظر گرفته شده است و دیگر به عنوان زیرگروهی از اختلالات اضطرابی به حساب نمی‌آید.) است که کودک مبتلا به آن دچار اشتغال ذهنی مکرر در مورد موضوعاتی مانند آلودگی، خطر، کارهای زشت و زننده، افکار جنسی، آسیب به خود یا دیگران یا نگرانی در مورد وقوع اتفاقات خطرناک برای دیگران می­‌شود.

این تصاویر یا افکار ناراحت‌کننده به صورت خودکار در ذهن کودک بالا می­‌آیند. فرد مبتلا به اختلال وسواس ممکن است در مورد مرتب بودن اشیاء دائماً نگران باشد. این کودکان گاهی ممکن است نگران باشند که اشیاء خاصی را گم کنند و در نتیجه احساس می­‌کنند که مجبور هستند تمام آن چیزها را ـ حتی اگر از نظر دیگران بی­‌ارزش باشند ـ جمع­‌آوری نمایند.

کودکان مبتلا به اختلال وسواسی جبری کشش شدیدی نسبت به انجام بعضی رفتارهای تکراری احساس می­‌کنند. در اغلب موارد کودک این رفتارها را برای کاهش سطح اضطراب ایجاد شده در خود انجام می­‌دهد. برای مثال، کودک با چک کردن مکرر در منزل، به خود اطمینان می­‌دهد که در خانه بسته است و در نهایت هیچ سارق یا دزدی نمی­‌تواند پنهانی به داخل خانه بیاید.

اختلال وسواسی جبری به عنوان یک سیستم هشداردهنده 

می­‌توان به اختلال وسواس فکری عملی به عنوان یک سیستم هشداردهنده فوق­‌العاده فعال نگاه کرد. افزایش سطح اضطراب در کودک به حدی است که کودک احساس می­‌کند باید در مقابل تصویر یا فکری که در ذهنش ایجاد شده، سریعاً دست به عملی زده و آن را بارها تکرار کند.

این شرایط تا جایی می‌تواند ادامه پیدا کند که در زندگی روزانه کودک ـ به علت افکار خودکار و رفتارهای تکراری ـ اختلال ایجاد شود به همین دلیل اقدام به درمان وسواس فکری عملی در کودکان از اهمیت زیادی برخوردار است.

کودکان مبتلا به این اختلال واقعاً دوست ندارند که این رفتارهای تکراری را مدام انجام دهند اما در بعضی موارد سطح اضطراب آن چنان افزایش پیدا می­‌کند که کودک احساس می‌‌کند برای خنثی کردن این احساسات ناخوشانید راهی جز انجام رفتارهای تکراری ندارد.

این رفتارهای تکراری در غالب موارد می­‌توانند به صورت موقتی سطح اضطراب را کاهش دهند اما در بلندمدت رفتارهای تکراری و آیینی، شرایط این اختلال را وخیم­‌تر کرده و احتمال بروز افکار اضطراب­‌آور وسواسی را بیشتر می­‌کنند.

علت اختلال وسواس اجباری در کودکان

دانشمندان هنوز علت مشخصی را برای بروز این اختلال کشف نکرده­‌اند اما پژوهش­‌های اخیر نشان داده که بعضی موارد مانند کاهش بعضی انتقال‌دهنده­‌های عصبی (مواد شیمیایی خاصی که در مغز پیام­‌های عصبی را منتقل می­‌کنند) مثل سروتونین می­‌توانند احتمال بروز این اختلال را افزایش دهند.

از طرفی به نظر می‌رسد که این اختلال در خانوداه­‌ها ریشه وراثتی داشته باشد. البته داشتن ژن ابتلا به اختلال وسواس فکری عملی به معنای آن نیست که فرد مبتلا به وسواس است و فقط به این معنا است که فرد دارنده ژن ابتلا به وسواس نسبت به افراد دیگر در معرض خطر بیشتری برای مبتلا شدن به این اختلال است.

نکته مهمی که والدین باید در مورد اختلال وسواسی اجباری در کودکان بدانند این است که اختلال وسواس چیزی نیست که کودک بتواند با تمرین بیشتر و سخت‌تر آن را کنترل کند.

اختلال وسواس اجباری در کودکان به عنوان یکی از اختلالات رفتاری شایع، یک بیماری مانند هر بیماری جسمی (مثل آسم یا دیابت) است و چیزی نیست که کودک آن را ایجاد کرده باشد یا بتواند آن را کنترل کند.

به علاوه، والدین باید بدانند که این اختلال چیزی نیست که بتواند توسط آنها ایجاد شود. البته در مورد کودکان در معرض ابتلا به وسواس، بعضی شرایط خاص مانند رفتن به مدرسه یا مرگ یک عزیز می‌­تواند در شروع یا وخامت این بیماری نقش داشته باشد.

برخی علل احتمالی 

همان طور که گفتیم متخصصان هنوز علت قطعی برای بروز این اختلال پیدا نکرده‌اند اما مطالعات نشان می‌دهد که این اختلال ترکیبی از عوامل زیستی و محیطی است.

برخی موقعیت‌های محیطی یا استرس‌زا برای کودکانی که آمادگی زیستی ابتلا به این اختلال را دارند، می‌تواند ماشه‌چکان بروز آن باشد. شامل:

• سوءاستفاده جسمی یا عاطفی
•  تغییرات شدید در محیط زندگی
•  مرگ یک دوست
•  طلاق والدین
•  تغییرات مربوط به مدرسه یا محل زندگی
•  سایر تغییرات و تجربیات آسیب‌زا

رفتارهای متداول در وسواس فکری عملی کودکان

اختلال وسواسی اجباری در کودکان می­‌تواند زندگی روزانه را برای کودک و خانواده او دچار مشکل کند. کودک مبتلا گاهی زمان و انرژی قابل توجهی از روز را صرف انجام رفتارهای تکراری می­‌کند که این باعث می‌­شود نتواند به مسائل دیگر خود برسد و از زندگی خود لذت ببرد.

در کنار احساس گناه و ناکامی شدیدی که این کودکان به علت ناتوانی در کنترل افکار و رفتارهای تکراری خود دارند، آنها غالباً از عزت نفس پایینی دارند چراکه از رفتارها و افکاری که دارند خجالت‌زده هستند. این احساسات از زمانی که کودک وسواسی متوجه می­‌شود افکارش غیرواقعی هستند و رفتارهای تکراری­ او تأثیری در جلوگیری از وقوع حوادث ندارند، شکل خواهند گرفت.

این کودکان همچنین احساس فشار شدیدی را تحمل می‌کنند چراکه در اکثر مواقع به علت انجام رفتارهای تکراری زمان­بر، زمان زیادی برای انجام کارهای خود ندارند. در کنار اینها این کودکان ممکن است به علت افکار پریشان‌کننده و مزاحم، از مشکلات توجه و تمرکز نیز در رنج باشند.

شایع‌ترین افکار و احساسات وسواسی در کودکان

در میان کودکان و نوجوانان مبتلا به اختلال وسواسی جبری، متداول­‌ترین افکار وسواسی عبارتند از:

• ترس از میکروب و کثیفی
• ترس از آلودگی
• میل به قرینه­‌سازی و ترتیب
• افکار شدید مذهبی
• اشتغالات ذهنی با مدفوع یا ادرار
• افکار پرخاشگرانه یا جنسی
• اشتغال ذهنی شدید با اعداد خوش‌شانسی (مثلاً ۷) و بدشانسی (مثلاً ۱۳)
• ترس از ابتلای خود یا دیگران به بیماری یا آسیب دیدن خود یا دیگران
• اشتغال ذهنی شدید با بعضی لوازم خانه

متداول­‌ترین رفتارهای جبری 

• رفتارهای نظافتی، مانند شستن دست یا دندان­‌ها
• آیین­‌های تکراری مانند رفت و برگشت از زیر چارچوب در
• بازرسی مکرر، برای مثال چک کردن مکرر در
• رفتارهای لمس کردن
• شمردن
• مرتب کردن اشیاء در نظم و ترتیب خاص
• تمیز کردن یا شستن مکرر اشیای منزل

علائم و نشانه‌های اختلال وسواسی اجباری در کودکان

از آنجایی که کودکان می­‌توانند به طور زیرکانه­‌ای علائم وسواس خود را پنهان سازند، بازشناسی این اختلال برای والدین کار ساده­‌ای نخواهد بود. از طرفی باید بدانیم که کودکان در مقاطع گوناگون رشد خود، رفتارهای تکراری و آیینی نشان می­‌دهند که هیچ ارتباطی با اختلال وسواس ندارد.

به یاد داشته باشید زمانی­ که کودک مبتلا به وسواس فکری عملی، افکار و تصاویر وسواسی را تجربه می­‌کند، اضطراب شدیدی را به طور همزمان احساس می­‌کند. این کودکان نگران هستند که در معرض جنون و دیوانگی قرار گرفته باشند. در نتیجه ممکن است رفتارهای وسواسی خود را در لابلای رفتارهای روزانه خود پنهان کنند تا کسی از وجود آنها باخبر نشود.

به طور متداول دیده شده است که کودکان وسواسی از والدین خود می­‌خواهند که آنها را در انجام رفتارهای وسواسی همراهی کنند: در گام اول، کودک باید کاری را انجام دهد و بعد از او نوبت به والد خواهد رسید. برای مثال کودک از مادر خود می­‌پرسد که «آیا من به چیز کثیفی دست زدم؟» و مادر پاسخ می­‌دهد «نه» و دوباره کودک همین سؤال را تکرار می­‌کند.

اگر والد در رفتارهای آیینی کودک شرکت نکند، ممکن است کودک بدخلقی کرده و نشانه­‌هایی از نگرانی مفرط را بروز دهد.

رفتارهای متداول منجر به مراجعه به متخصص

متداول­‌ترین رفتارهایی که باعث می­‌شود والدین کودکان خود را به کلینیک­‌های روانشناسی و روانپزشکی ببرند، عبارتند از:

• دست‌هایی که به علت شسته شدن مکرر پوستشان نازک شده
• استفاده شدید از صابون یا مایع دستشویی
• قبوض هنگفت آب و مصرف بی‌رویه آب
• افت ناگهانی در نمرات آزمون­‌ها
• سوارخ­‌هایی در دفتر مشق کودک که به علت پاک کردن شدید ایجاد شده
• ترس مداوم از ابتلا به بیماری
• درخواست از اعضای خانواده که جملات یا رفتارهای خاصی را تکرار کنند.
• ترس مدام از اینکه اتفاق ناخوشایندی رخ خواهد داد.
• تردید نسبت به ترک خانه در زمان مشخصی از روز
• چک کردن مداوم و بی‌دلیل
• نگرانی مداوم در مورد سلامتی بعضی یا همه اعضای خانواده.

در انتها باید اشاره کرد که اختلال وسواس در کودکان شیوع قابل توجهی دارد اما در اغلب موارد تشخیص داده نمی­‌شود چراکه اغلب کودکان علائم خود را به علت خجالت پنهان می­‌کنند.

اختلال وسواسی اجباری در کودکان به طور کلی بین سنین ۷ تا ۱۳ سال تشخیص داده می­‌شود. برای اینکه تشخیص اختلال وسواسی جبری برای یک کودک مقرر شود، علائم این اختلال باید در طول روز بیشتر از یک ساعت زمان ببرد، منجر به پریشانی و احساس ناراحتی در کودک شود و در فعالیت­ های روزانه او اختلال ایجاد کند.

راهکارهای درمانی و کنترلی اختلال وسواسی اجباری در کودکان

امروزه تعداد زیادی از کودکان در سراسر جهان از اختلال وسواسی جبری (OCD) رنج می‌برند. لذا دانستن دلایل و درمان اختلال وسواسی اجباری در کودکان می‌تواند کمک کننده باشد.

در این بخش در مورد راهکارهای درمانی و کنترلی این اختلال صحبت می‌کنیم.  در پژوهشی که در مرکز تحقیقات اضطراب و وسواس کودکان فیلادلفیا انجام شده، تخمین زده‌اند که بیش از یک میلیون کودک با متوسط سن ۱۰ سال و ۲ ماه در آمریکا با این اختلال درگیر هستند.

کودکان مبتلا به اختلال وسواسی جبری کشش شدیدی نسبت به انجام بعضی رفتارهای تکراری احساس می­ کنند. در اغلب موارد کودک این رفتارها را برای کاهش سطح اضطراب ایجاد شده در خود انجام می ­دهد.

دشواری تشخیص

بزرگسالان با اختلال وسواسی جبری (OCD) معمولاً می‌دانند که مشکلی دارند. آنها قادرند تا افکار و رفتارهای وسواسی جبری خود را از رفتار و افکارهای طبیعی و سالم جدا کنند. که این به عنوان اولین مرحله در درمان این اختلال در نظر گرفته می‌شود.

در حالی که کودکان به صورت کلی تجربه‌های زندگی کافی و خودآگاهی لازم را برای این تمایز اساسی ندارند. آنها زمانی که متوجه می‌شوند برخی آیین‌های عجیب و غریب و تکرارشونده مانند شستن دوباره و دوباره دست‌هایشان را دارند، خجالت کشیده و احساس می‌کنند که دارند دیوانه می‌شوند.

معمولاً این کودکان از توصیف آنچه در حال وقوع است برای بزرگسالان یا والدینشان خجالت می‌کشند و این ضرورت این موضوع را روشن می‌سازد که شما به عنوان والدین باید با علائم OCD آشنا بوده و قادر باشید تا آن را در کودکتان تشخیص دهید.

علائم تشخیصی

به عنوان والدین شما باید کودکتان را راهنمایی کنید تا در ابتدا این اختلال را بپذیرد و مراحل درمان را قدم به قدم انجام دهد. اگر متوجه شدید که کودکتان تعدادی از علائم OCD را داراست، به دقت او را مورد مشاهده قرار دهید و دنبال نشانه‌های زیر بگردید:

•  استرس
•  محرومیت از خواب
•  شرم یا افسردگی
•  تحریک
•  کندی در فعالیت‌های روزانه مانند لباس پوشیدن صبح یا آماده شدن برای خواب در شب
•  نیاز سرسام‌آور به مشغول بودن
•  دشواری در امور تحصیلی شامل کندی در انجام تکالیف آسان
•  مشکلات رفتاری مانند عصبانیت‌های شدید زمانی که در مورد آیین‌های آنها مانند نیاز به متقارن کردن اشیاء سؤال می‌شود
•  مشکلات اجتماعی یا تمایل به زمان‌های طولانی تنها بودن
•  تعارض‌های خانوادگی بیش از معمول بر سر جزئیاتی مانند نحوه آماده‌سازی میز غذاخوری

بدیهی است که تعداد زیادی از کودکان به برخی افکار خرافی و رفتارهای وسواس‌گونه دست می‌زنند و دلایل بی‌شماری برای چرایی آن وجود دارد اما شما باید دنبال علائم اختلال OCD در کودکی باشید که به نظر می‌رسد در ذهنش مشغولیت زیادی به این موضوعات دارد.

کمک به درمان وسواس فکری عملی در کودکان

• اگر فکر می‌کنید که کودکتان با اختلال OCD درگیر است، در این رابطه با او صحبت کنید. زمانی که او درک کند شما در این موارد به او توجه کرده‌اید، مشتاق‌تر خواهد شد تا اگر چیزی در ذهنش وجود دارد، با شما در میان بگذارد.
• شما قطعاً به یک روانشناس کودک که در زمینه OCD متخصص باشد، نیاز خواهید داشت و حتی گاهی ممکن است که نیاز داشته باشید یک روانپزشک کودک برای کودکتان دارو تجویز کند. هر چند که داروها برای درمان اختلال وسواسی اجباری در کودکان ضروری نیستند.
• شما باید بدانید و باور داشته باشید که هر چقدر رفتارهای وسواس‌گونه فرزندتان برای شما آزاردهنده باشد، او تلاش نمی‌کند تا با انجام این رفتارها شما را تحریک کند و این رفتارها بیش از آنکه برای شما آزاردهنده باشد برای خود کودک آزارنده است.
• اگرچه پذیرش این موضوع برای والدین دشوار است اما باید بدانید که با مشارکت کردن در رفتارهای وسواسی جبری کودک خود، رنج او را کمتر نخواهید کرد. بهترین کاری که می‌توانید برای کودکتان انجام دهید این است که به او آموزش دهید چطور این رفتارها را قطع کند.

روند درمان

از آنجا که هیچ تست آزمایشگاهی برای تشخیص اختلال وسواسی اجباری در کودکان وجود ندارد، روانپزشکان پس از رد هر گونه علل فیزیکی برای ایجاد نشانه‌های OCD، تشخیص را بر مبنای ارزیابی‌های جامع روانپزشکی می‌گذارند.

بنابراین درمان فردی برای کودک مبتلا به اختلال وسواسی جبری به ارزیابی‌های پزشک از موارد زیر مرتبط است:

• معاینه فیزیکی، سن، وضعیت سلامت، سطح بلوغ
• شدت علائم
• وجود یا عدم وجود اختلالات همزمان
• سطح تحمل برای داروهای خاص
• سطح تحمل برای استراتژی‌های درمانی خاص
• انتظارات در مورد دوره آینده این اختلال

سخن پایانی اختلال وسواسی اجباری در کودکان

اختلال وسواس اجباری در کودکان می‌تواند به شکل مؤثری درمان گردد، به‌خصوص اگر در زمان کوتاهی اقدام به تشخیص آن شود. درمان روانشناختی این کودکان معمولاً بر مبنای درمان‌های شناختی رفتاری است.

داروهایی به نام SSRIها که مهارکننده بازجذب سروتونین هستند نیز برای درمان اختلال وسواسی اجباری در کودکان و بزرگسالان مؤثر هستند.

به احتمال بالایی پزشک یا متخصص سلامت روان (روانشناس) پیشنهاد گذراندن یک دوره خانواده‌درمانی را به شما بدهد. چراکه والدین نقش حیاتی را در درمان کودکان مبتلا به اختلال وسواسی جبری ایفا می‌کنند.

دقت کنید که تعداد قابل ملاحظه‌ای از کودکانی که به اختلال وسواس فکری عملی مبتلا هستند، ممکن است به برخی دیگر از اختلالات روانشناختی نیز مبتلا باشند که هر کدام از آنها نیز نیاز به بررسی و درمان دارد.

منابع:

http://www.healthyplace.com/ocd-related-disorders/ocd/ocd-in-children-signs-symptoms-causes-treatments/

http://psychcentral.com/lib/when-your-child-has-obsessive-compulsive-disorder/2

Pearl Ben-, Joseph. May 2012. Obsessive-Compulsive Disorder.

Goldberg, Joseph. February 27, 2015. Understanding Obsessive-Compulsive Disorder – Symptoms.