توسعه توانایی‌های حرکتی بخش مهمی از رشد کودکان است که زمینه سلامتی جسمانی-روانی، رشد شناختی و بهبود مهارتهای پایه مثل مهارت حرکات ظریف و درشت را فراهم می‌کند. به همین دلیل، در این مقاله از مجله تخصصی آریاکید به اصول و روش‌های پرورش مهارت حرکتی کودکان در مهد کودک می‌پردازیم.
مهارت های حركتی كودكان همزمان با رشديافتگی فيزيولوژيكی و همچنين بر اساس چگونگی تعامل با اطرافيان كه به ميدان تحولی كودك نظم، جهت و انسجام می‌دهد، متحول می‌شود. می‌توان با ایجاد برنامه های حرکتی کودکان ، روند رشد و پروش مهارت حرکتی کودکان را تسریع کرد.
زندگی كشمكش دائمی با محيط و تلاش برای شناخت و بهره‌مندی از آن است. در اين تلاش توانايی‌های روانشناختی انسان است كه قابليت‌های لازم را در اختيار او می گذارد تا به شناخت محيط و اصلاح يا تغيير دادن آن دست یابد.
پرورش مهارت حركتی کودکان شرايطی را برای آنان فراهم می‌سازد كه بر اساس آن می‌تواند به اكتشاف دنيای پيرامونش بپردازد.
جنس (2002) معتقد است که فرد (کودک) می‌تواند ابعاد هوش خود را به ياری حركات مختلف مورد بهره‌برداری قرار دهد يا توانمندی‌هايی را به منصه ظهور برساند. از اين رو، در نظرگرفتن مهارت های حركتی و تحليل آنها، برای درك تقویت هوش و رشد توانايي های ذهنی ضروری است.
مهارت های حرکتی چیست؟
مهارت های حرکتی حرکات ماهیچه‌ای هستند که ما در زندگی روزمره خود از آنها استفاده می‌کنیم. آنها به ما اجازه می‌دهند فعالیت‌های مختلف از راه رفتن و دویدن گرفته تا مسواک زدن را انجام دهیم.
مهمتر از همه اینکه مهارت های حرکتی، توانایی های آموخته شده و اکتسابی است، به این معنی که ما با آنها متولد نشده‌ایم. در عوض، ما مهارت های حرکتی را از طریق تمرین و تکرار به دست می‌آوریم.
از آنجایی که مهارت های حرکتی توانایی‌های آموخته شده هستند، اغلب به عنوان معیاری برای رشد کودکان استفاده می‌شوند. به عنوان مثال، در سن پنج سالگی، انتظار می‌رود که اکثر کودکان قادر به راه رفتن و دویدن بدون هیچ مشکلی باشند.
با ورود به مدرسه انتظار می‌رود که کودکان بتوانند فعالیت‌های حرکتی پیچیده‌تری مثل کنترل مداد و نوشتن و ورزش‌های گروهی را انجام دهند. به همین دلیل پرورش مهارت حرکتی کودکان پیش دبستانی ضرورت بیشتری دارد.
سه اصل رشد مهارت های حرکتی
رشد مهارت های حرکتی معمولا با یک ترتیب مشخص همراه با سه اصل راهنما اتفاق می‌افتد:
- مهارت های حرکتی که شامل حرکت قسمت‌های بدن نزدیکتر به سر است، زودتر از آنهایی که دورتر هستند، رشد می‌کنند. این توضیح می‌دهد که چگونه کودکان می‌توانند قبل از راه رفتن از دست‌ها و بازوهای خود استفاده کنند.
- کودک بر حرکات اعضایی که به بدن نزدیکتر هستند قبل از آنهایی که دورتر هستند تسلط پیدا می‌کند. باز هم، این توضیح می‌دهد که چگونه کودکان می‌توانند بازوهای خود را قبل از انجام حرکات ظریف با انگشتان خود حرکت دهند.
- در نهایت، گروه‌های عضلانی بزرگتر تمایل دارند قبل از گروه های عضلانی کوچکتر رشد کنند.
این اصل، تفاوت بین مهارت های حرکتی ظریف و مهارت های حرکتی درشت را برجسته می‌کند. به طور خلاصه، مهارت های حرکتی ظریف شامل مواردی مانند دست خط (گروه های عضلانی کوچکتر) است، در حالی که مهارت های حرکتی درشت شامل مواردی مانند راه رفتن و دویدن (گروه های عضلانی بزرگتر) است.
چرا مهارت های حرکتی مهم هستند؟
مهارت های حرکتی به دلایلی مهم هستند که همه آنها محدود به حرکت نیستند. در سطح پایه، مهارت های حرکتی امکان توانایی کودکان کوچکتر را برای کشف محیط خود فراهم می‌کند. اگر آنها نتوانند این کار را انجام دهند، این می‌تواند تأثیرات منفی بر رشد ادراکی و شناختی آنها داشته باشد.
فراتر از این، توانایی راه رفتن و دویدن از سنین پایین می‌تواند به رشد استقامت کودکان برای ورزش کمک کند. این برای حفظ تناسب اندام و سلامتی آنها با افزایش سن بسیار مهم خواهد بود.
در مورد مهارتهای حرکتی ظریف، اگرچه به مرور نوشتن با دست در مدرسه و محل کار کمتر اهمیت می‌یابد، اما همان گروه‌های عضلانی در تایپ کردن و استفاده از تلفن‌های هوشمند نقش دارند.
یکی از تفاوت‌های بزرگ بین مهارت های حرکتی ظریف و درشت این است که مهارت های حرکتی ظریف معمولا به موضوع دیگری مثل نوشتن، قیچی کردن، مسواک زدن، بستن دکمه‌های لباس بستگی دارد، در حالی که بسیاری از مهارت های حرکتی درشت را خودمان انجام می‌دهیم مثل دویدن، پریدن و دوچرخه سواری.
رشد مهارت حرکتی در کودکان
چنانچه مشخص است توانايی‌های ذهنی امكان ندارد كه از توانايي های حركتی جدا باشند. بنابراين، مطالعه حركت‌ها و فراهم ساختن امكان پرورش و رشد آنها سبب تقويت هوش و حتی ترميم توانايی‌های ذهنی می‌شود.
از نظر پياژه، رشد كودك بستگی بسيار به دستكاری دخل و تصرف او در محيط و پيرامونش و تعامل با آن دارد. وی معتقد است كه آگاهی از طريق اجرا و عمل حاصل می‌شود (به نقل از سید محمدی، 1385).
پس برای آموزش و رشد مهارت های ذهنی و شناختی كودكان بايد به تقويت و غنی‌سازی محيط آنان قبل از ورود به دبستان مبادرت ورزيد، زيرا كودكان ضمن جستجو در محيط، با رويدادهايی روبه رو می‌شوند كه علاقه آنان را جلب می‌كند.
آنها به ويژه تحت تأثير رويدادهايی قرار می‌گيرند كه نسبتا تازگی دارند، يعنی رويدادهايی كه با تجربه‌های قبلی آنان، كاملا منطبق نباشند. پس وظيفه آموزش پيش دبستانی افزودن توانايی است تا دانايی. زيرا كودك در آغاز انديشه كاملا منطقی ندارد و لازم است مراحلی فراهم آورد كه طی سپری كردن آن مراحل فكر منطقی كودك گسترش يابد.
ابعاد هوش و توانایی‌های شناختی كودك وقتی به خوبی تحول می‌يابد كه فعال باشد. كودك فقط چيزهايی را خوب فرا می‌گيرد كه از راه مشاهده، تعمق، تجربه و فعاليت شخصی آموخته باشد.
اهمیت و ضرورت تقویت توانایی‌های حرکتی کودکان
پرورش مهارت حركتی کودکان و شركت فعال كودك در بازی های گوناگون حركتی اساس رشد عاطفی – اجتماعی، روانی – حركتی و شناختی او را تشكيل می‌دهد. ارتباط و تعامل اين جنبه ها به سادگی در رفتار حركتی كودكان مشاهده می شود.
نخستين خودشناسی و خودآگاهی كودک، شناخت بدن و حركاتش است. بنابراين فعاليت‌های حركتی – ادراكی كودك در دوره پيش دبستانی، پايه و وسيله‌ای برای كشف دنيای پيرامون، برقراری روابط با اشيا و افراد و تعاملات عاطفی و هيجانی است (رمضانی نژاد، 1382).
در واقع، می‌توان گفت كه آموزش و تجربه از جمله تعاملات اجتماعی هستند كه سبب تسريع رشد همه جانبه كودك می‌شوند (دوریس، 1997).
پرورش مهارت حركتی از طریق برنامه‌ها و بازی های هدفمند همراه با ساير فعاليت‌های تربيتی و پرورشی بستری مناسب برای تمرين و تكرار برخی از مفاهيم ذهنی و شناختی و تقویت هوش در دوره پيش دبستانی است.
آموزش مفاهیم از طریق برنامه‌های حرکتی
حركت وسيله‌ای برای برقراری ارتباط و آموزش است و با آن می‌توان مفاهيم اوليه مانند وزن، جهت‌يابی، شكل، كميت و كيفيت، زمان و مكان و در مجموع ادراك فضا را به كودكان آموزش داد.
زيرا آموزش نظری برای كودكان سنين پيش دبستانی خسته‌كننده است. ضمن آنكه كودكان اين سنين در نيم دوره پيش عملياتی هستند و درك مفاهيم نظری بدون عمل برای آنان ميسر نيست و زمان‌بر است.
نقش‌هايی كه برای بازی ها در نظر گرفته می‌شود، روشن می‌كند كه بازی ها به هر صورت كه ارائه شوند تأثيری مثبت بر كودكان می گذارند، خواه اين تأثير در سازندگی زندگی عاطفی كودكان اشد، خواه در رشد شناختی كودكان.
بازی نه فقط بر تقویت هوش و رشد توانایی‌های شناختی؛ كودكان، بلكه بر ساخت فيزيولوژيكی مغز آنان نيز اثری غير قابل انكار دارد (کمپبل، 2008).
بر اساس نظريات انجمن ملی، تعليم و تربيت، مهمترين تمرينات پرورش مهارت حرکتی کودکان، بازی است. بازی فعاليتی است كه در آن كودك رشد صحيح خويش را نشان می‌دهد و در بازی ها، رشد و نمو كودكان در تمام زمينه‌ها بهبود می‌یابد.
انجمن ملی آموزش كودكان كم سن، استفاده وسيع از پروژه‌ها، بازی،كاوش، كار گروهی، مراكز يادگيری و موارد مشابه را توصيه كرده‌اند (اسلاوين،ترجمه سيد محمدی، 1385).
نکات کابردی و مفید برای پرورش مهارت های حرکتی کودکان
با مشخص شدن تأثير مثبت بازی ها و فعاليت های بدنیبرای پرورش مهارت حرکتی کودکان، پيشنهاد می‌شود كه آموزش كودكان در سنين پيش دبستانی در قالب بازی های آموزشی و فعاليت‌های بدنی باشد.
زيرا كودكان انگيزه و رغبت بسيار نسبت به بازی دارند و لازم است از انگيزه آنها نسبت به بازی بهره‌گيری شود و در آموزش مفاهيم اوليه از بازی های آموزشی سازمان يافته و فعاليت‌های بدنی استفاده شود تا هر چه سريع‌تر بتوان به اهداف آموزشی دست يافت.
در ضمن بازی ها بايد با هدفی معين، يعنی بر اساس توانايی هايی كه بايد گسترش يابند، طرح‌ريزی شوند و توانايی‌های پايه‌ای كودكان در طرح هر نوع فعاليت در نظر گرفته شود.
برنامه‌های حرکتی مناسب برای مهد
جهت پرورش مهارت حرکتی کودکان در مهدهای کودک و در دوره پیش دبستانی تکالیف حرکتی زیر توصیه می‌شود:
- حركاتی مانند راه رفتن و دويدن به صورت آرام و سريع و در جهات متفاوت.
- تکالیفی همچون پريدن (كوتاه و بلند و در جهات متفاوت)، و فرود آمدن، لی لی كردن، پريدن به داخل و خارج از يك حلقه، همزمان با راه رفتن و دويدن.
- در برخی از فعاليت‌ها آنها بايد شكل‌های مختلف هندسی مثل دايره، مثلث، مربع را درست کنند.
- اجرای مهارت پريدن، گاهی با غلت زدن همراه شود و نيز برای ايجاد تنوع برای غلت زدن، كودكان می‌توانند از داخل دايره يا از روی طناب غلت بزنند.
- برای پرورش مهارت های دستی فعاليت‌هايی مثل مهارت پرتاب كردن توپ به داخل اشكال مختلف هندسی در نظر گرفته شود. بدين منظور انواع توپ و اشكال مختلف هندسی در اندازه‌های كوچك و بزرگ فراهم شود. كودكان برای پرتاب توپ به داخل دايره كوچك بايد توپ كوچك تر را انتخاب کنند و برای پرتاب توپ به دايره بزرگتر از توپ بزرگتر استفاده کنند. همچنين، گرفتن و پرتاب كردن توپ در فاصله دور و نزديك ، تسلط كودكان را برای كنترل توپ بيشتر می‌کند.
- برای اجرای حركات موزون كه در آموزش حركات مهم هستند از تمريناتی بهره‌گيری شود. مانند اجرای حركات سريع و كند يا اجرای قدم‌های بلند و كوتاه و نيز دويدن و پريدن و لی لی كردن كه باريتم هماهنگ و موزون بايد همراه باشند (برگرفته از پژوهش دکتر آقازاده و همکاران، 1387).
بازی های مناسب برای پرورش مهارت حرکتی کودکان پیش دبستانی
فعالیت ها و بازی های زیر می‌تواند به پرورش مهارت حرکتی کودکان در دوره پیش دبستانی کمک کند.
بازی ترامپولین
استفاده از ترامپولین یک فعالیت عالی برای بهبود تعادل و پرورش مهارت حرکتی کودکان است. همچنین می‌تواند یک فعالیت مفید برای پرورش مهارت های حسی کودکان باشد.
پارک‌های ترامپولین سرپوشیده مکانی سرگرم‌کننده برای معاشرت با سایر کودکان است. اما اگر مطمئن نیستید که فرزندتان دستورالعمل‌ها را دنبال می‌کند یا اگر فرزندتان به اندازه کافی برای پارک ترامپولین بزرگ نیست، می‌توانید یک مینی‌ترامپولین برای استفاده تحت نظارت در خانه نیز تهیه کنید.
به خاطر داشته باشید که رعایت قوانین ایمنی، مانند داشتن میله پرش، مهم است.
ساختن موزاییک لوبیا
کودکان می‌توانند موزاییک لوبیا را با استفاده از لوبیا خشک، چسب و کاغذ درست کنند. از کودکان بخواهید شکلی را از روی کاغذ برش دهند (کاغذ سفت‌تر مقاومت بیشتری ایجاد می‌کند و ماهیچه‌های مورد استفاده در برش را تقویت می‌کند).
دستگیره قیچی را چک کنید: انگشت شست باید در حلقه بالایی باشد. سپس از بچه ها بخواهید طرح‌های خود را با چسب و حبوبات در اندازه‌های مختلف تزئین کنند.
مجموعه‌ای از لوبیاهای درشت و کوچک انگشتان کوچک را تمرین می‌دهد و به پرورش مهارت حرکتی کودکان کمک می‌کند.
مجسمه‌های خوردنی بسازید
از گل ختمی، حبه قند یا قطرات صمغ مجسمه‌های شیرین بسازید. کودکان عاشق بازی با غذا هستند و کار با مواد ریز به لمس و تقویت مهارت حرکتی ظریف کمک می‌کند.
دانش آموزان می‌توانند از خلال دندان برای اتصال گل ختمی و قطرات آدامس برای ایجاد ساختمان‌ها، حیوانات و اشکال استفاده کنند.
می‌توان از چسب برای ایجاد حبه قند استفاده کرد. یا دانش آموزان را به چالش کشید تا ببینند چه کسی می‌تواند بزرگترین برج را قبل از واژگونی بسازد!
حکاکی با صابون
حکاکی با صابون نیز بازی خوبی برای پرورش مهارت حرکتی کودکان است. به هر دانش آموز یک تکه صابون نرم بدهید. از چوب‌های مورب یا چاقوی پلاستیکی برای حکاکی استفاده کنید.
برش‌های مستقیم برای انگشتان کوچک آسان‌تر است، بنابراین بچه ها را تشویق کنید که یک شکل ساده مانند مثلث را امتحان کنند. یا به آنها اجازه دهید تخیل خود را به کار گیرند: اتومبیل های مسابقه‌ای و قایق‌ها همیشه در بین پسران پیش دبستانی محبوب هستند.
بسته‌بندی هدایا
از کودکان بخواهید هدایایی را بسته‌بندی کنند. دفعه بعد که برای به یکی از اعضای خانه یا دوستان نزدیک هدیه‌ای بدهید، قیچی، نوار چسب و کاغذ بسته‌بندی را در اختیار کودک قرار دهید.
وقتی هر کودک هدیه خود را بسته‌بندی می‌کند، کمی به او کمک کنید. بر روی محصول نهایی تاکید کنید. دانش‌آموزان بسته‌های عالی تولید نمی‌کنند، اما بریدن کاغذ و پاره کردن نوار، موجب پرورش مهارت حرکتی کودکان می‌شود.
خمیر بازی و ماشین بازی
شکل دادن به خمیر بازی یک روش قدیمی برای تقویت قدرت دست است. اما افزودن ماشین بازی های کوچک تخیل را تحریک می‌کند و در عین حال کنترل انگشت را تقویت می‌کند.
دانش‌آموزان از خمیر بازی جاده‌ها را می‌سازند و ماشین بازی های خود را در امتداد جاده‌ها می‌رانند و خمیر بازی سطح مقاومت بیشتری را ایجاد می‌کند.
بازی با گیره‌های لباس
یک بند لباس در داخل یا بیرون خانه در دسترس کودک ایجاد کنید و تعدادی گیره لباس را در اختیار او قرار دهید. به دنبال گیره‌های فنری باشید. فنرها مقاومت ایجاد می‌کنند.
باز کردن گیره لباس باعث می‌شود که کودکان از قدرت انگشتان دستشان استفاده کنند.
فعالیت‌های مناسب برای فضای باز
طراحی و نقاشی با گچ
دفعه بعد که برای استراحت به بیرون رفتید گچ، برس و آب را با خود ببرید. نقاشی روی پیاده‌رو، به ویژه با گچ خشک، دست‌های کودک را به چالش می‌کشد و مهارت در دست گرفتن را تقویت کند.
اگر طول گچ حدود دو تا پنج سانتیمتر باشد، دانش آموزان به طور طبیعی آنها را با چنگال مناسب نگه می‌دارند.
دانش آموزان را تشویق کنید که از قلم مو و آب برای پاک کردن کار خود استفاده کنند یا طرح‌ها را در کنار آن نقاشی کنند.
کودکان در حین این بازی، مهارت های حرکتی ظریف را به بهترین شکل توسعه می‌دهند.
بازی با بطری‌های آبپاش
با بطری‌های آبپاش، مانند بطری‌های کوچک و خالی سس، بازی کنید. در یک روز خوب، بطری‌ها، چند توپ پینگ پنگ و حداقل دو کاسه را بیرون بیاورید.
در هر کاسه یک توپ قرار دهید و دانش آموزان را به چالش بکشید تا توپ را با فشار آب بطری آبپاش از کاسه خارج کنند.
حرکت مکرر فشار دادن انگشتان را تقویت می‌کند و هماهنگی را بهبود می‌بخشد. از طرف دیگر، دانش آموزان می‌توانند از اسباب بازی های آبپاش برای نگه داشتن بادکنک‌ها در هوا استفاده کنند.
حفاری برای کشف فسیل‌ها
بازی کشف فسیل انجام دهید. «فسیل‌ها» یا اسباب بازی های کوچک را در جعبه‌های شنی دفن کنید. سپس دانش آموزان را دعوت کنید تا در شن‌ها حفر کنند تا آنها را بیابند.
غربال کردن شن‌ها تکنیکی است که کاردرمانگران برای کمک به رشد آگاهی حسی کودکان از آن استفاده می‌کنند.
شمارش با انبر
از دانش آموزان بخواهید از انبر یا موچین برای شمارش و مرتب‌سازی فعالیت‌ها استفاده کنند. دستکاری انبر یا موچین باعث علاوه بر پرورش مهارت حرکتی دانش آموزان، باعث تقویت هوش منطقی ریاضی کودکان می‌شود.
نوشتن روی شن
نوشتن شنی را امتحان کنید. ماسه تمیز را روی چند یک سطح صاف و منسب پخش کنید و کودکان را تشویق کنید تا طرح‌هایی را روی شن و ماسه بکشند.
بالون و حباب بازی
بادکنک‌ها و بالون‌ها روشی منحصربه‌فرد برای ایجاد مهارت های حرکتی درشت هستند زیرا نمی‌توانید پیش بینی کنید که آنها به کجا خواهند رفت.
بچه‌ها می‌توانند حباب‌ها را تعقیب کنند و سعی کنند تا آنجا که ممکن است آنها را به نقطه دورتری بفرستند. کودکان در حال تعقیب این وسایل، باید بدوند، بپرند، زیگزاگ بزنند و به گونه‌ای حرکت کنند که نیاز به تغییرات ناگهانی در تعادل و وزن دارد.
همین امر در مورد پرتاب و تلاش برای گرفتن یا لگد زدن بالن نیز صدق می‌کند. برای بازی ساختاریافته‌تر، می توانید یک بازی والیبال با بالون راه‌اندازی کنید.
حرف آخر پرورش مهارت حرکتی کودکان پیش دبستانی
رشد حرکتی کودک با رشد ذهنی و شناختی او درهم‌تنیده است. به همین دلیل تقویت مهارت های حرکتی کودک به تقویت قوای ذهنی و شناختی او نیز کمک می‌کند.
پرورش مهارت حرکتی کودکان در دوره مهد و پیش دبستانی علاوه بر تقویت رشد جسمی و ذهنی کودک، او را برای انجام وظایف حرکتی پیچیده‌تر در دوران مدرسه آماده می‌کند.
در این مقاله از مجله تخصصی آریاکید انواع فعالیت‌ها و بازی های مناسب برای پرورش مهارت حرکتی کودکان در دوره پیش دبستانی را معرفی کردیم.
علاوه بر این موارد بازی با اسباب بازی های مناسب برای تقویت مهارت حرکتی کودکان نیز برای این منظور مفید خواهد بود.
منابع:
اسلاوين ،ر. ای. (1385 ) . روان شناسی تربيتی، ترجمه يحيی سيد محمدی. تهران: نشر روان.
سنه، افسانه، زهرا، سلمان، محرم، آقازاده. (1387). تاثیر فعالیت های بدنی و بازی بر رشد توانایی های ذهنی پسران پیش دبستانی. فصلنامه ی نوآوری های آموزشی، 26، 7، 3، 88 – 106.
رمضانی نژاد، رحي(1382 ). تربيت بدنی در مدارس، تهران .انتشارات سمت.
Campbell, S. C. (2008). Plays and its role in mental development, Retrieved, 10 June 2008, http://articledirectory.adsensepackages.com.
DeVries, R. (1997). Piaget’s social theory. Educational Researcher, 26(2).
Jensen, E. (2002). Minds with brain in the mind, NY: ASCD.
https://www.understood.org/articles/en/8-gross-motor-skills-activities-for-kids
