رشد اجتماعی ـ عاطفی بخشی بسیار مهم در تربیت کودک و نوجوان و شامل پرورش احساساتی چون خودآگاهی، خودتنظیمی، درک عاطفی ـ اجتماعی و تعامل با همسالان، والدین و دیگر بزرگسالان است. در این مقاله از مجله تخصصی آریاکید به بررسی رشد اجتماعی _ عاطفی در کودکان 3 تا 5 ساله می‌پردازیم.
سنین 3 تا 5 سالگی زمان جادویی در رشد است. کودکان از وابستگی تقریبا کامل به والدین خود به موجوداتی تا حدودی مستقل در جهان تبدیل می شوند.
این سنین با پایان مرحله دوم رشد روانی اجتماعی اریک اریکسون آغاز می‌شود: خودمختاری در مقابل شرم و شک. در این مرحله، کودکان یاد می‌گیرند که از راه‌هایی مانند خودتنظیمی، توالت رفتن، غذا دادن و لباس پوشیدن خودکفا باشند.
حدود چهار سالگی، آنها وارد مرحله سوم رشد روانی اجتماعی می شوند: ابتکار در مقابل احساس گناه.
در طول این دوره، کودکان یاد می‌گیرند که خیالپردازی کنند، مستقل‌تر شوند، مهارت های خود را از طریق بازی، داستان و کاوش گسترش دهند. با دیگران از جمله همسالان درگیر شوند، مشارکت و همکاری کنند.
به گفته اریکسون، اگر این اهداف محقق نشوند، کودک دچار ترس، طرد از نظر اجتماعی، محدود شدن توانایی خود در بازی و وابستگی منفی به بزرگسالان خواهد شد.
روند رشد کودک 3 تا 5 ساله
اگرچه اهداف ذکر شده ممکن است دشوار به نظر برسند، اما اکثر کودکان از طریق تعاملات طبیعی با خانواده و سایر مراقبان به این اهداف می‌رسند.
در حالی که کودکان 3 تا 5 ساله در حال یادگیری نحوه ارتباط با همسالان و تعامل با آنها هستند، بیشتر رشد اجتماعی و عاطفی آنها در رابطه با مراقبین رخ می‌دهد.
یکی از چالش‌های این دوره این است که یاد بگیریم دلبستگی‌های ایمن را که در دوران نوزادی و کودکی به دست آمده‌اند، حفظ کنیم، در حالی که به طور همزمان خود را به عنوان یک فرد متمایز کنیم.
فردیت برای کودکان در سنین پیشدبستانی به معنای ایجاد درک بهتر از شخصیت آنها و همچنین شروع درک و ارتباط با دیگران است. ایجاد این هویت شخصی به معنای کاوش در بسیاری از جنبه های اساسی خود – جنسیت، نژاد، شخصیت است.
در سن 3 سالگی، کودکان هنوز معتقدند که می‌توانند بزرگ شوند و جنسیت خود را تغییر دهند. در سن 6 سالگی، آنها متوجه می‌شوند که جنسیت کم و بیش یک جنبه ثابت از هویت آنهاست.
بنابراین، در طول سال های پیشدبستانی، کودکان شروع به احساس ویژگی‌های پایدار می‌کنند که آنها را به فردی منحصربه‌فرد تبدیل می‌کند.
رشد خودآگاهی در کودکان
خودآگاهی اولین و مهم‌ترین مفهومی است که کودک با آن آشنا می‌شود.
رشد خودآگاهی و خوداتکایی در کودکان منجر به شکلگیری و شناخت علایق، انگیزه‌ها و… شده و ضامن موفقیت او در مراحل بعدی زندگی و مقاطع تحصیلی است.
خودآگاهی درحقیقت شامل آشنایی کودک با خود در جنبه‌های فیزیکی، روانی و ذهنی است. مهارت خودآگاهی سبب می‌شود کودک با اندام فیزیکی خود، ویژگی‌های روانی و روحی مانند توانایی‌ها، علایق، قابلیت‌ها و… آشنا شده و درک درستی از وجود خود به دست آورد.
رشد خودتنطیمی در کودکان
مهارت خودتنظیمی یعنی مدیریت احساسات و رفتارهای مبتنی بر احساسات که شامل مدیریت و کنترل رفتارهایی چون توجه کردن، فعالیت‌های شناختی، رفتار اجتماعی و… است.
محققان می‌گویند مهارت خودتنظیمی در کودکان می‌تواند موفقیت تحصیلی کودک را در مقاطع بالاتر و در مدسه پیش‌بینی کند (الکساندر و دوبر،[۱] ۱۹۹۳).
همچنین مشخص شده است که آموزش نقش بسیار مهمی در رشد و پرورش مهارت خودتنظیمی و خودکنترلی در کودکان دارد.
۳ تا ۵ سالگی، مهم‌ترین سنین برای رشد و پرورش عملکردهای اجرایی است که این امر ممکن است همزمان با تغییرات عملکردهای مغزی باشد (بونگ و زلازو،[۲] ۲۰۰۶).
رشد درک عاطفی ـ اجتماعی در کودکان
درک عاطفی ـ اجتماعی نیز از اوایل کودکی در کودک شکل می‌گیرد. رشد اجتماعی ـ عاطفی در کودکان سبب افزایش ظرفیت کودک در برقراری ارتباطات موفق با بزرگسالان و همسالان است.
براساس نظریه ذهن که تمرکز آن بر کودکان ۳ تا ۵ ساله است، محققان معتقدند که کودکان در این سن قادرند افکار و باورهای دیگران را درک کنند. آنها می‌گویند کودکان ۴ ساله می‌توانند درک کنند که برخی باورهای افراد ممکن است اشتباه و غلط باشد (هریس، ۲۰۰۶، ولمن،[۳] ۲۰۰۲).
برطبق این نظریه، کودکان ۳ تا ۵ سال قادرند احساسات و زمینه بروز احساسات را درک و توصیف کنند. آنها می‌توانند دلایل بروز احساس یا رفتار و نتیجه آن را نیز درک کنند.
شکلگیری تعاملات اجتماعی در کودکان
تعاملات اجتماعی در کودکان شامل ارتباط با والدین، مربیان و همسالان است و از همان اوایل کودکی در آنها شکل می‌گیرد. اولین ارتباط و تعامل کودک، با والدین آغاز می‌شود و کم‌کم همسالان و دیگر افراد مانند مربیان را نیز دربرمی‌گیرد.
کودک در ابتدا حمایت و امنیت را در خانواده و در کنار والدین خود درک کرده و به آنها اعتماد می‌کند و دلبستگی در کودک شکل می‌گیرد. موفقیت در برقراری تعاملات اجتماعی ضامن موفقیت کودک برای مهارت ارتباط موثر در سال‌های بعدی زندگی است.
ارتباط کودک با همسالان نیز نقش مهمی در رشد و پرورش کودک و توسعه روابط بین‌فردی دارد. براساس نظریه ذهن، کودکان می‌توانند مفهوم مشارکت و همکای با دیگران به ویژه همسالان را درک کنند.
آنها می‌توانند خود را با قواعد و قوانین گروهی سازگار کرده و از پرورش مهارت حل مسئله برای حل مشکلات و مسائل بهره ببرند.
نقش رشد اجتماعی _ عاطفی در موفقیت تحصیلی کودکان
تحقیقات نشان داده که چگونگی برقراری ارتباط کودک با دیگران نقش مهمی در پیش‌بینی موفقیت تحصیلی او دارد. هر چه تعامل کودک با اطرافیان مثبت‌تر باشد، موفقیت تحصیلی او در آینده بیشتر خواهد بود (بوهس و لاد،[۴] ۲۰۰۱).
مطالعات نشان داده که ۳ تا ۵ سال بهترین سنین برای رشد اجتماعی و آموزش مهارت های اجتماعی است.
زیرا در این سنین می‌توان مفاهیم اجتماعی چون مشارکت، همکاری و بازی‌های گروهی، همدلی، مسؤولیت‌پذیری، مهارت حل مسأله و… را که لازمه برقراری تعاملات سازنده است، به کودک آموزش داد (هاوس، ۱۹۸۷،[۵] وینکل، ۲۰۰۶).
اصول رشد اجتماعی ـ عاطفی کودکان 3 تا 5 ساله
بر این اساس دپارتمان تعلیم و تربیت کالیفرنیا (CDE) اصولی را برای آموزش و پرورش و رشد اجتماعی ـ عاطفی کودکان 3 تا 5 ساله طراحی کرده است که در ادامه به برخی از آنها اشاره می‌کنیم.
خودآگاهی
کودکان در این سن باید از ویژگی‌های فیزیکی، رفتاری و توانایی‌ها و قابلیت‌های خود، آگاه شوند. مثلا از کودک بخواهید ویژگی‌های فیزیکی خود را بازگو کند.
او باید قادر باشد ویژگی‌هایی چون رنگ پوست، مو و چشم و دیگر ویژگی‌های فیزیکی خود و دیگر همسالان خود را درک کرده و بیان کند.
کودک باید بتواند از علایق خود در مورد غذاها، رنگ‌ها، اسباب بازی ها و… حرف بزند.
او باید قادر باشد با احساساتی چون غم، اندوه، خشم، شادی و غیره آشنا شود و معنی لبخند، اخم و دیگر رفتارهای والدین و مربی را درک کرده و با آن آشنا شود.
خودتنظیمی
کودک باید در این سن بتواند با کمک بزرگ‌ترها (مربیان و والدین) توجه کردن، احساس کردن و انگیزه‌ها را درک کرده و بتواند تلاش و کوشش خود را در جهت کسب و اجرای مهارت خودتنظیمی نشان دهد.
کودک باید بتواند به کمک بزرگ‌ترها نحوه تعامل در گروه مانند منتظر ماندن، رعایت نوبت و دیگر رفتارهای خودکنترلی را بیاموزد.
مثلا کودکان باید در هنگام ورود به کلاس در یک صف و به نوبت وارد کلاس شوند و وسایل خود را در جاهای مشخص‌شده قرار دهند. همچنین کودک باید بتواند درخواست‌ها و دستورات والدین و مربی را درک کند.
درک عاطفی ـ اجتماعی
کودک باید بتواند رفتارها و احساسات افراد، اختلافات و ویژگی‌های افراد و شباهت‌های میان آنها را درک کند.
کودکان اغلب علاقمندند احساسات افراد را درک کرده و دلیل آن را نیز بدانند. آنها می‌توانند دلایل و نتایج یک رفتار را درک کرده و توصیف کنند.
مثلا کودک دلیل گریه دوستش را زمین خوردن توصیف می‌کند. او می‌تواند تفاوت رفتارها را در دختران و پسران تا حدودی توضیح دهد.
همدلی و مراقبت
کودکان می‌توانند نیازهای دیگران را در نظر بگیرند و احساسات همسالان و افراد دیگر را درک کرده و در مواقع لزوم با آنها همدلی و مراقبت کنند.
کودک باید بتواند با رفتارهایی ساده حس نوع‌دوستی و مهارت همدلی خود را نشان دهد. برای مثال او باید بتواند با دوستش که درحال گریه کردن است، همدلی کرده و به او کمک کند.
ارتباط با بزرگسالان
کودکان باید بتوانند به راحتی با بزرگسالان آشنا (خانواده و مربیان) ارتباط برقرار کرده و بتوانند با آنها از طریق بازی کردن، سؤال پرسیدن و حل مسائل تعامل برقرار کنند.
برای مثال: نشان دادن یک نقاشی یا کاردستی و توصیف آن برای یک بزرگسال یا نزدیک ماندن با بزرگسال آشنا در هنگام برخورد با افراد غریبه یا ناشناس.
ارتباط با همسالان
کودک در این سن باید بتواند به راحتی با همسالان ارتباط برقرار کند و در بازی‌های ۲ یا ۳ نفره مشارکت کند و به کمک بزرگ‌ترها و مربیان نحوه مشارکت و انجام کارهای جمعی را بیاموزد.
به طور مثال کودکان می‌توانند با کمک یکدیگر داستانی را کامل کنند یا با هم نقاشی بکشند.
دلبستگی و وابستگی به والدین
در این سن کودک باید در کنار خانواده خود (پدر، مادر، مادربزرگ، پدربزرگ و…) احساس امنیت خاطر کند و بتواند از آنها برای رفع نیازها و حل مشکلات و احساسات خود کمک بگیرد.
برای مثال: کمک خواستن از والدین برای بستن بند کفش‌ها یا در آغوش گرفته شدن در هنگام زمین خوردن و آسیب دیدن.
سخن پایانی رشد اجتماعی _ عاطفی کودکان 3 تا 5 ساله
در این مقاله از مجله تخصصی آریاکید به روند رشد اجتماعی و عاطفی کودکان در سنین 3 تا 5 سالگی پرداختیم. بسیاری از مهارت های اساسی مثل خودتنطیمی، همدلی، خودآگاهی، همکاری و امثال آنها در این سنین باید رشد و توسعه یابند.
آشنایی والدین با این مراحل رشد اجتماعی عاطفی و همچنین استفاده از اسباب بازی های مناسب برای رشد اجتماعی _ عاطفی کودکان می‌تواند در رشد مهارت های اجتماعی در آنان مفید و موثر باشد.
منابع:
Alexander, Karl L.; Doris R. Entwisle; and Susan L. Dauber. (1993).
Wellman, Henry. )2002(. “Understanding the Psychological World: Developing a Theory of Mind,” in Handbook of Childhood Cognitive Development. Edited by Usha Goswami.Oxford: Blackwell.
[1] Alexander & Entwisle & duber
[2] Bunge & Zelazo
[3] Wellman & Harrise
[4] Buhs & Ladd
[5] Howes & Van winkele
