قصه گویی مزایای زیادی برای کودکان دارد. ما قبلا به فواید قصه گویی برای رشد کودکان به طور کلی پرداختیم. با توجه به اهمیت خلاقیت و ضرورت تقویت آن در کودکان، در این مقاله از مجله تخصصی آریاکید به مزایای قصه گویی برای رشد خلاقیت کودکان می‌پردازیم.
خلاقیت و مهارت تفکر خلاق قابلیتی است که در همگان وجود دارد اما نیازمند پرورش و تقویت است. همین طور خلاقیت به معنای ابداع، نوآوری، ابتکار و آفرینندگی در تمام فعالیت‌های آدمی است.
از طرف دیگر، خلاقیت عبارت است از توانایی دیدن چیزها به شیوه‌های جدید، شکستن مرزها و فراتر رفتن از چارچوب‌ها، فکر کردن به شیوهای متفاوت، ابداع و اختراع چیزهای جدید، استفاده از چیزهای نامربوط و تبدیل آن به شکل‌های جدید.
برای رشد و پرورش خلاقیت، بهترین زمان، سنین کودکی است. از آنجایی که محیط خانه نقش بسیار مهمی در رشد و پرورش کودکان دارد و اساساً پرورش خلاقیت در بستر خانواده صورت می‌گیرد و تاثیر خانواده بر خلاقیت کودکان قابل توجه است.
لذا والدین می‌توانند با شناخت کامل کودک و خصوصیت مراحل رشد و تربیت آنها و به کار بستن به‌موقع توصیه‌ها، قبل از آنکه کودکان به محیط رسمی مدرسه پای بگذارند، خلاقیت کودکان خود را پرورش دهند.
قصه‌گویی یکی از قدیمی‌ترین راه‌هایی است که از دیرباز برای تعلیم و تربیت آدمی به کار گرفته شده است. شاید پیشینه قصه و قصه‌گویی به حضرت آدم برسد که داستان رانده شدن از بهشت را برای فرزندانش بازگو کرده است.
اهمیت قصه در پرورش کودکان
افلاطون اشاره می‌کند که «پرورشی که روح کودکان از طریق قصه کسب می‌کند، بسیار بیشتر از تربیتی است که جسم آنها از طریق ورزش کردن کسب می‌کند.»
از طریق قصه گویی می‌توان تغییرات زیادی در زمینه یادگیری، سوادآموزی و خلاقیت کودکان ایجاد کرد (ریموند، ۲۰۰۸). روانشناسان معتقدند کودکان از ۵ سالگی به داستان و قصه علاقمند می‌شوند.
البته قصه گویی خلاق مستلزم یک ارتباط دوجانبه و متقابل بین قصه‌گو و شنونده است. قصه‌گو با نقل شفاهي يك داستان، برای شنوندگان خود، امكان تصويرسازی ذهني را فراهم می‌سازد.
همچنان كه كودک قصه را می‌شنود و صحنه‌ها، عمل داستان و شخصيت‌های آن را خلق می‌كند، توانايی تجسم و خيالبافی كه مبنای تصور خلاق است، در وجود او شكوفا می‌شود.
از ميان داستان ها و انواع کتاب داستان به ويژه داستان های تخيلی يا علمی ـ تخيلی می‌توانند در فعال كردن قدرت تخيل و ايجاد روح نوجويی و حس كنجكاوی، ابزاری مناسب باشند.
استفاده هوشمندانه از داستان تخيلی، نه تنها حس آينده کودکان را غنی می‌سازد، بلكه جانی تازه به تخيل آنها می‌بخشد و توانايی كنترل و تسلط به تغييرات را در آنها بالا می‌برد (میرهادی، ۱۳۷۳).
اهمیت قصه گویی برای رشد خلاقیت
امروزه اگر نگاهی به ویترین کتاب‌فروشی‌ها بیندازید، می‌توانید کتاب‌های ادبی بسیاری را ببینید که برای همه گروه‌های سنی کودکان به عنوان کتاب کودک بازنویسی شده‌اند، از کتاب شاهنامه گرفته تا کتاب بوستان و گلستان و مثنوی عظیم مولانا.
همه این کتاب‌های ارزشمند منابع مهمی برای رشد تفکر و تعلیم و تربیت صحیح هستند. به عقیده کارشناسان، کودک از سال‌های ۵-۴ زندگی به قصه و داستان علاقمند می‌شود.
قصه‌ها و داستان‌ها توجه کودکان را به خود جلب کرده و تمرکز آنها را به دنیای ذهنی و خیالی متمرکز می‌کند. دنیایی که در آن می‌توانند مفاهیم خودشان در مورد زندگی، دنیا و ارتباطات انسانی آزمایش کنند.
قصه‌ها کمک می‌کنند تا کودکان بهتر دنیای اطراف خود را ببینند و بشناسند. از مزایای دیگر قصه گویی برای رشد کودکان می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- تشویق و تحریک کودکان به سمت فرآیندهای ذهنی
- ایجاد فرصت برای نمایش خلاق ایده‌ها و احساسات
- فراهم کردن موقعیت‌هایی برای ایجاد و بهبود مهارتهای اجتماعی و ارتباطی
- ایجاد کردن فرصت برای کار بر روی ایده‌ها و تجربیات توسط کودکان
- رشد خلاقیت کودکان
در این میان قصه گویی برای رشد خلاقیت کودکان اهمیت زیادی دارد.
قصه گویی و پرورش خلاقیت
قصه‌ها با خلق دنیایی دیگر می‌توانند به جلب توجه و تمرکز در کودکان کمک کنند و آنها را به دنیایی ماورای دنیای واقعی ببرند و به همین جهت قصه‌ها می‌توانند با پرورش قوه خیال و خیالپردازی در کودکان، آنها را به سمت خلاقیت سوق دهند.
خلاقیت که به عنوان نیروی درونی و بالقوه در آدمی نهاده شده است که قابلیت رشد و پرورش دارد و می‌تواند به حالت بالفعل درآید. هر چند که تاکنون تعریف واحدی برای خلاقیت بیان نشده است اما خلاقیت به عنوان امری ضروری برای زندگی امروزی و سازگاری با دنیای اطراف بسیار مورد توجه است.
یکی از ابعاد مهم خلاقیت تخیل و تصویرسازی ذهنی است (هارلوک، ۱۹۸۲). می‌توان گفت که خلاقیت در حقیقت شکلی از تخیل کنترل‌شده است که به نوعی ابداع و نوآوری منجر می‌شود.
بنابراین می‌توان دریافت که یکی از روش‌های رشد و پرورش خلاقیت تقویت و پرورش نیروی تخیل و تصور ذهنی است و از طرفی بهترین سنین برای رشد و پرورش قوای ذهنی و تخیل همان سنین کودکی و پیش از دبستان است.
پرورش خلاقیت در کودکان از روش‌های مختلفی صورت می‌گیرد. قصه گویی یکی از بهترین روش‌های آموزش کودکان خردسال است که لذت بردن از قصه و کتاب را به آنها می‌شناساند و به آنان فرصت کسب مهارتهای اجتماعی، حل مسأله، گوش دادن فعال، تمرکز، تقویت مهارتهای کلامی و پرورش خلاقیت را عرضه می‌کند.
شیوه تاثیر قصه و داستان بر خلاقیت کودکان
فروید به عنوان پدر علم روانکاوی معتقد است خلاقیت و تفکر خلاق، شکلی عالی از تخیلات آزاد و بازی های دوران کودکی است. به اعتقاد او سرچشمه خلاقیت را باید در تجربیات دوران کودکی جستجو کرد.
پس می‌توان دریافت که قصه‌ها با ایجاد و رشد و پرورش قدرت تخیل و تصویرسازی ذهنی که زیربنای خلاقیت و تفکر خلاق است، می‌توانند به رشد و توسعه خلاقیت در کودکان کمک کنند.
در حقیقت داستان‌ها و قصه‌ها با تحریک قوه تخیل و با ایجاد امکان تصویرسازی ذهنی، ذهن کودک را به تخیل و ایده‌سازی وامی‌دارد. به همین دلیل قصه گویی برای رشد خلاقیت کودکان بسیار مفید است.
چراکه کودک با شنیدن یک داستان، صحنه‌ها و شخصیت‌های آن را دوباره در ذهن خود خلق و بازآفرینی می‌کند. و بدین ترتیب توانایی تجسم و تصویرسازی ذهنی که مبنای مهارت تفکر خلاق و خلاقیت است، در وجود او شکوفا می‌شود.
ویگوتسکی از پیشگامان روانشناسی معتقد است که فقر محیطی و عدم وجود محرک‌های محیطی مناسب سبب می‌شود که کودکان تصور ذهنی ضعیفی داشته باشند.
بنابراین می‌توان از طریق قصه گویی به غنای محیطی کودک و تقویت قوای ذهنی و تخیل در او و در نتیجه پرورش خلاقیت کمک کرد.
تاثیر قصه گویی بر مهارت حل مسئله
یکی از مزایای قصه گویی برای رشد خلاقیت تاثیر آن در پرورش مهارت حل مسئله در کودکان است.
حل مسأله نیز یکی از ابعاد تفکر خلاق است. پیاژه و ویگوتسکی معتقدند که اهمیت بازی خلاق آن است که سبب رشد و بهبود حل مسأله به شیوهای خلاق می‌شود (دنسکی، ۱۹۹۹).
حل مسأله یکی از راه‌هایی است که از طریق آن کودکان می‌توانند خلاقیت خود را نشان دهند و در این میان قصه‌گویی یکی از راه‌هایی است که می‌تواند بر بهبود فرآیند حل مسأله مؤثر باشد.
برای این کار می‌توان از قصه‌هایی بهره برد که در آنها از فرآیندهای حل مسأله استفاده می‌شود. قصه‌هایی که در آن، افراد به دنبال یافتن راه حل برای حل مشکلاتشان هستند. این امر سبب می‌شود تا قدرت حل مسأله و تفکر خلاق درکودکان افزایش یابد.
روش‌های قصه گویی برای رشد خلاقیت کودکان
روش‌های متعددی برای تشویق کودکان به فعالیت خلاق، از طریق داستان و قصه گویی وجود دارد. روش‌هایی مانند نقل قصه‌های بدون پایان و تشویق کودکان به تکمیل آنها، نقل قصه‌های بدون عنوان و تقاضا از کودکان برای انتخاب عنوان، شرکت دادن کودکان در نمایش‌های خلاق برای ساختن داستان، تصویرگری و نقاشی بر اساس داستان.
روش داستان گویی نیمه تمام
الكس اسبورن كه از صاحب‌نظران در زمينه خلاقيت و مؤسس بنياد آموزش خلاقيت است، می‌گويد: «براي به دست آوردن حداكثر تمرين خلاقيت از داستان‌های كوتاه، بايد بكوشيم كه با خواندن قسمت اول داستان و فكر كردن درباره قسمت آخر و نوشتن داستان متفاوت از داستان اصلی، اثری بهتر از آن خلق كنيم.»
همچنين پيشنهاد می‌شود كه قسمتی از يك داستان كوتاه كه كودكان با آن آشنايی ندارند، خوانده شود و پس از اينكه شخصيتی در داستان معرفی شد يا حادثه‌ای رخ داد، از آنها خواسته شود مسائلی را كه احتمالاً در پاراگراف بعدی به وقوع خواهد پيوست، پيشگويی كنند.
پس از اجراي اين تمرين، كودكان بايد در گروه‌های كوچک‌تر، به اظهار نظر در مورد نحوه پايان يافتن داستان بپردازند. ای.پال تورنس نيز كه از محققان برجسته در زمينه خلاقيت است، توصيه می‌كند كه پس از نقل داستان، از كودكان بخواهید اصل مطلب را به شكل يک تصوير، يكک شعر يا شعار، يک تم يا علامت انتزاعی خلاصه كنند.
روش ديگر، تشويق كودكان به يافتن راه‌حل‌های ظريف برای مسأله يا گره اصلی يک داستان است.
روش تور جادویی
یک روش ديگريی موسوم به «تور جادويی» نيز توسط تورنس به كار رفته است. در اين روش، او تكه تورهای نايلونی در اختيار كودكان می‌گذاشت و از آنها می‌خواست خودشان را در قالب هر كس يا هر چيزی كه دوست دارند، تجسم و نقش آن را بازی كنند.
سپس، تمام گروه، با توجه به نقش‌هايی كه هنرپيشگان برای تور جادويی انتخاب كرده‌اند، داستانی را خلق می‌كنند (تورنس، ۱۹۷۲).
کودک قصه گو
روش ديگر، نوشتن حرف‌های كودک است. در این روش قصه گویی برای رشد خلاقیت کودکان خود آنان قصه تعریف می‌کنند و مربی آن را می‌نویسد.
به اين ترتيب كه مربی داستان هايی را كه كودک می‌گويد، با جملات خودش، در همان موقع، روی ورقه‌هايی می‌نويسد و برای او می‌خواند.
در اين روش توصيه می‌شود كه بگذارند بچه‌ها آزادانه و بدون ترس و فشار صحبت كنند، زيرا اين عوامل، بازدارنده خلاقيت است (شعبانی، ۱۳۸۰).
نقاشی همراه قصه گویی
بسياري از صاحب‌نظران و مربيان هنر نيز نقاشی همراه با قصه گويی برای رشد خلاقیت کودکان را توصيه می‌كنند. جان لينكستر مي‌گويد: «من براي تشويق دانش‌آموزان جوان، بالغ و بزرگسال به انجام انواع كارهای هنري خلاق، از [داستان‌ها] استفاده كرده‌ام.
داستان گفتن نوعی سرگرمی است ولی ترسیم داستان همزمان با آنچه گفته می‌شود، هيجان‌انگيزتر است. دستور آن به شرح زير است:
١. تمام مدتی كه داستان گفته می‌شود، آن را رسم كنيد.
٢. کار رسم کردن را با یک یا چند وسیله انجام دهید.
٣. تا پايان داستان، كار رسم كردن را ادامه دهيد.»
قصه هایی برای رشد خلاقیت کودکان
با توجه به مواردی که برای قصه گویی برای رشد خلاقیت کودکان مطرح کردیم، باید به دنبال قصه هایی بود که بتواند به رشد و پرورش قوای ذهنی و خلاقیت در کودکان کمک کند.
افسانه‌ها و قصه های ادبی ادیبان ما میراث ارزشمند و گرانبهایی است که می‌تواند به ما کمک کند.
قصه‌هایی که در ادبیات کهن ما و آثاری چون مرزبان‌نامه، کلیله و دمنه، موش و گربه و به ویژه در آثار شاعران و اندیشمندانی چون مولانا، سعدی، نظامی و… وجود دارد.
این داستان ها سرشار از نکته‌هایی برای آموختن و یادگیری است و از طرفی سرشار از مسائلی است که حل آنها می‌تواند ذهن را به سوی تفکر و اندیشیدن سوق دهد.
این؛ به ویژه برای کودکان که در سنین حساس زندگی خود هستند، می‌تواند فرصت‌های بسیاری را برای آموختن و یادگیری و پرورش خلاقیت ایجاد کرده و برای آنها فرصت‌هایی برای حل مسأله و تفکر خلاق به وجود آورد.
از آنجا که هدف اصلی یک قصه خوب، رشد و پرورش ذهن و تقویت قوای تخیل و تصویرسازی ذهنی و درنهایت رشد خلاقیت است، می‌توان دریافت که به‌کارگیری قصه های تعلیمی کهن می‌تواند ما را به سمت این هدف سوق دهد.
بنابراین شما والدین گرامی می‌توانید با قصه‌های ادبی کهن سرزمینمان نه تنها در حفظ این میراث گرانبها بکوشید، بلکه می‌توانید به رشد و پرورش قوای تفکر و خلاقیت کودک خود نیز کمک کنید.
و از طرفی به تعلیم و تربیت صحیح فرزندان خود نیز یاری رسانید چراکه آثار ادبی ما سرشار از نکات اخلاقی و تربیتی برای تعلیم و تربیتی صحیح است.
حرف پایانی مزایای قصه گویی برای رشد خلاقیت کودکان
تمام روشهايی كه برای قصه گویی برای رشد خلاقیت بیان شد، به راحتی در خانه و مدرسه قابل اجرا است.
نكته مهم آن است كه در حين انجام اين فعاليت‌ها، از انتقاد و ارزيابي كودكان پرهیز کنید و آنها را به رقابت وادار نكنيد.
لازم است كه به ايده‌های نو و ابتكاری كه توسط آنان ارائه می‌شود، بها داده شود و داستان ها متناسب با سن آنها انتخاب گردد.
جهت قصه گویی برای رشد خلاقیت کودکان استقاده از کتاب کودک و کتاب داستان متناسب با سن آنها مفید خواهد بود.
منابع:
اسبورن، الکس. (۱۳۷۵). پرورش خلاقیت (ترجمه حسن قاسم‌زاده). انتشارات نیلوفر، چاپ سوم.
شعبانی، نوشین. (۱۳۸۰)، تأثیر قصه‌گویی بر خلاقیت کودکان، پژوهشنامه ادبیات کودک و نوجوان، شماره ۲۵.
میرهادی، توران. (۱۳۷۳). چگونه می‌توان خلاقيت را در كودكان پرورش داد؟ فصلنامه شكوفه، دوره اول، شماره ١١.
Dansky, J. (1999). Play. Encyclopedia of creativity, 2, 393-408.
Turner, S. R. (2014). The creative process: A computer model of storytelling and creativity. Psychology Press.
