در در بروز فجایعی چون سوء استفاده جنسی از کودکان، بهترین کار پیشگیری از وقوع این جنایت است. بدین ترتیب که با شناسایی عوامل خطرساز و جلوگیری از به وجود آمدن آنها و آموزش مسائل جنسی به کودکان از بروز این اتفاقات دلخراش جلوگیری کنیم. به همین دلیل، در این مقاله از مجله تخصصی آریاکید به بررسی موقعیت‌های خطرساز برای آزار جنسی کودکان، دلایل سکوت کودکان درباره سوء رفتار جنسی و راهکارهایی برای پیشگیری از آزار جنسی کودکان می‌پردازیم.
سعی شده است موقعیت‌هایی که احتمال بروز آزار جنسی کودکان را بالا می‌برند، بیان شوند تا با آگاهی از آنها سهمی در کاسته شدن از این فاجعه، که گاهی سرنوشت یک کودک را تغییر میدهد، داشته باشیم.
بسیاری از اوقات وقتی سخن از آزار جنسی کودکان است، موقعیتی زمینه‌ساز بروز این واقعه گردیده است. موقعیتی که اگر خانواده‌ها از آن مطلع بودند، شاید هرگز مجالی برای پدید آمدن نمی‌یافت.
از طرف دیگر آموزش مسائل جنسی به کودکان در مراقبت از آنها در برابر سوء استفاده جنسی تاثیر زیادی دارد.
موقعیت‌های زمینه‌ساز بروز آزار جنسی کودکان
در اکثر موارد سوءرفتار جنسی در موقعیتی مطرح بوده است که یک بزرگسال و یک کودک تنها بوده‌اند. لذا در صورتی که موقعیت‌های تنهایی یک کودک و یک بزرگسال به حداقل رسانده شود، خطر سوءرفتار جنسی به شدت کاسته خواهد شد.
اگر ناچار و مجبور به تنها گذاشتن کودک با یک فرد بزرگسال هستیم، به شرایطی که امنیت رابطه را تضمین می‌کند، بیندیشیم.
در موقعیت‌هایی که کودک با کودک بزرگسال دیگری تنها است، نظارت والدین ضروری است و باید یکی از والدین یا فرد بزرگسال دیگری در آن موقعیت حضور داشته باشد.
بهتر است که خانواده با عوامل اجرایی اماکنی که فرزندشان در آنجا مشغول به ورزش، فعالیت هنری یا آموزشی است، صحبت کنند که نظارتی بر روی رفتارهای کودکان بزرگ‌تر و نوجوانانی که ممکن است مسؤولیت کودکان را نیز برعهده داشته باشند، اعمال کنند.
مثلاً ممکن است از مربیان شنا یا موسیقی فرزندان سؤال شود که آیا مراقبت‌های لازم در زمینه جلوگیری از رفتارهای غیراخلاقی کودکان بزرگ‌تر اعمال می‌شود یا خیر؟
برای پیشگیری از آزار جنسی کودکان، گاهی والدین به صورت سرزده به محل فعالیت کودک خود وارد شوند تا مطمئن شوند که محل مورد نظر امنیت لازم را دارد و در این زمینه دقت لازم را به عمل آورند.
از اینکه افرادی که خدماتی به فرزندانتان ارائه می‌دهند، دارای صلاحیت اخلاقی هستند، اطمینان یابید.
بهتر است که خانواده‌ها از مسؤولان مربوطه بخواهند که در مورد نداشتن سوءسابقه اخلاقی کارمندان خود اطمینان کافی را ارائه دهند. مصاحبه‌های فردی و داشتن تأییدیه یا توصیه‌نامه از مراجع دارای اعتبار می‌تواند احساس امنیت را افزایش دهد.
رانندگان سرویس مدارس، مربیان موسیقی و مربیان کلاس‌های ورزشی در این زمره قرار دارند.
مراقبت از کودک زمانی که با یک بزرگسال تنهاست
برای مراقبت درباره احتمال آزار جنسی کودکان، زمانی که کودک با بزرگسالی تنها است، سرزده و غیرمنتظره به سراغ آنها بروید. حتی اگر آن فرد مورد اعتماد است یا یکی از اعضای خانواده باشد.
بهتر است که در موقعیتی قرار بگیرید که کودکان را در هنگام تنهایی با کودک بزرگ‌تر یا بزرگسال مشاهده کنید.
اگر کودک با بزرگسال یا کودک بزرگ‌تر از خود تنها بود و پس از بازگشت از اتاق خلق آشفته‌ای داشت، از او بپرسید آیا اتفاقی برای او افتاده است؟
بهتر است بررسی شود که آیا کودک می‌تواند با اعتماد به نفس بگوید چه اتفاقی افتاده است یا دچار ترس، دودلی و تردید است؟
به شکل ظریف به بزرگسالانی که به هر طریق مسؤولیت مراقبت از کودک یا حتی نوجوان را دارند، فهمانده شود که کودک نسبت به آزار حساس است و آموزش دیده است که در برابر آزار برخورد خواهد کرد.
مثلاً می‌توان اینگونه گفت:
«ببخشید، دخترم/پسرم خیلی حساس است. طوری تربیت گردیده است که زیر بار نمی‌رود و اگر مشکلی داشت، سریع به ما خبر میدهد.»
مطالعات نشان داده است که کودکانی که برای جسم خود ارزش قائل هستند، کمتر مورد سوءاستفاده قرار خواهند گرفت.
والدین باید این مفهوم را که بدن کودکان برای آنها است و به خودشان تعلق دارد، در آنها تقویت کنند. کودکان با این کار برای جسم خود ارزش قائل خواهند شد.
اهمیت آموزش جنسی کودک
در صورتی که کودک شما از آموزش‌های لازم جهت جلوگیری از آزار جنسی کودکان بهره نبرده است، بهتر است که با او رابطه صمیمانه‌ای داشته باشید و مهارت «نه گفتن» را به او آموزش دهید و به او بگوییدکه محل امن برای صحبت درباره مسائل خصوصی، محیط خانه و نزد والدین است.
در نهایت، والدین عزیز در نظر داشته باشند که استفاده از روش‌های مختلف امنیتی جهت محافظت و پیشگیری از خطرات احتمالی سر راه کودک یکی از وظایف اصلی خانواده‌ها است. و نیز آموزش خود و کودک در زمینه پیشگیری از این اتفاقات موضوع مهم دیگری است.
با رعایت اصول امنیتی و آموزش خود و کودک در جهت جلوگیری از این گونه اتفاقات گام برداریم و آن را به سایر والدین و نزدیکان نیز انتقال دهیم.
چرا کودکان از سوءرفتار جنسی صحبت نمی‌کنند؟
تا به حال این سؤال برایتان مطرح شده است که چرا بسیاری از کودکان با وجودی که ممکن است داستان‌ها و اخبار متفاوتی در مورد آسیب و سوءرفتار جنسی کودکان شنیده باشند، زمانی که مورد آزار جنسی قرار می‌گیرند، از سوءرفتار جنسی صحبت نمی‌کنند؟
چه عواملی کودکان را وادار به سکوت می‌کند؟ چگونه می‌توان این سکوت را شکست؟ در این بخش به این علل خواهیم پرداخت.
کودکان از آسیب‌پذیرترین گروه‌های جامعه هستند و خطر تعرض افراد گوناگون در خانواده یا اجتماع، همواره آنها را تهدید می‌کند. بسیاری از آنها آزار و سوء رفتارجنسی را به عنوان یک راز درون خود نگه می‌دارند.
این امر ممکن است که مشکلات عاطفی ـ روانی زیادی برایشان داشته باشد. برای مثال، تحقیقات نشان میدهد که تجربه بدرفتاری در دوران کودکی می‌تواند اثرات بلندمدت روی تمام جنبه‌های سلامت، رشد، هوش و بهزیستی روانی داشته باشد.
همچنین، می‌تواند عامل ایجاد عزت نفس پايين، مشکلات ارتباطی، هیجانی و بیماری‌های روانی چون اضطراب، رفتار پرخاشگرانه، اختلال افسردگی و افزايش خطر خودکشی و رفتارهای پرخطر در آینده شود. بنابراین، بهتر است که این سد شکسته شود و خانواده به راحتی با فرزندشان صحبت کنند.
دلایل سکوت کودکان درباره سوءرفتار جنسی
برای این منظور، ابتدا باید مطلع شویم که چرا کودک از بیان این موضوع می‌هراسد. این اتفاق ممکن است به دلایل متفاوتی باشد، برای مثال:
- بزرگسالانی که از کودکان سوءاستفاده جنسی می‌کنند، از قربانیان خود می‌خواهند که موضوع را مانند یک راز نزد خود نگاه دارند. کودکان گاهی دوست دارند که با سوءاستفاده‌کننده‌هایی که از آنها بزرگ‌تر است، شریک راز باشند؛ به ویژه اگر از قبل هم با او رابطه داشته‌اند.
- آزاردهندگان کودکان را شرمسار می‌کنند. مثلاً می‌گویند: «اگر به پدر و مادرت چیزی بگویی، آبرویت می‌رود.» یا «اگر پدر و مادرت بفهمند، از دست تو بسیار خشمگین می‌شوند.»
- سوءاستفاده‌کننده معمولاً کودک را تهدید می‌کند که اگر جریان را تعریف کند، بلایی بر سر او خواهد آورد.
- کودکان می‌ترسند که نکند خانواده از هم بپاشد. زیرا اغلب آزارگران یکی از نزدیکان کودک هستند است. دختر جوانی که مورد آزار و سوء رفتار جنسی پدر خود بود، این راز را پیش خود نگه داشته بود؛ چراکه در کودکی فکر می‌کرده است که اگر جریان را بازگو کند، زندگی پدر و مادرش به هم خواهد خورد و در خانواده درگیری ایجاد خواهد شد.
- برخی از کودکان آن‌قدر کم‌سن و سال هستند که نمی‌فهمند چه رفتاری با آنها شده است.
- ـبرخی از آزاردهندگان به کودکان می‌گویند که رفتارهای جنسی خوب است یا می‌گویند که یک بازی است.
روش برخورد والدین با مسئله آزار جنسی کودکان
با توجه به نکاتی که ذکر کردیم، آنچه اهمیت دارد این است که خانواده‌ها بهتر است بدانند کودکشان چگونه ارتباط برقرار می‌کند.
در پدیده آزار جنسی کودکان می‌بینیم که تعداد زیادی از کودکانی که آزار می‌بینند، اغلب پیش از اینکه به والدین خود بگویند، به فرد بزرگسالی اطلاع می‌دهند که به او اعتماد دارند.
این فرد می‌تواند معلم، مشاور، یکی از بستگان نزدیک یا… باشد. لذا شایسته است که افرادی که با کودکان کار می‌کنند، در این زمینه آموزش ببینند.
از طرف دیگر، ممکن است که کودکان تنها بخشی از اتفاق را بازگو کنند. در این صورت، بهتر است که خانواده با توجه به توانایی بیان واقعه به صورت تلویحی با کودک صحبت کنند.
رعایت عفت کلام در مکالمه با کودک ضروری است. مثلاً می‌توان گفت: «پسرم/ دخترم انگار تو را اذیت کرده‌اند و تو ناراحتی، می‌خواهی با هم صحبت کنیم؟»
باید به خاطر داشت که کودکان در صورتی که با برخوردهای جدی و خشن مواجه شوند، خاموش می‌شوند و از ادامه صحبت اجتناب می‌کنند. از این رو، توصیه می‌شود که وقتی کودک مشکلی را در این زمینه بازگو می‌کند، والدین از آشفتگی بپرهیزند. در این شرایط کودک را می‌پذیریم و به او آرامش می‌دهیم و تأکید می‌کنیم که او تقصیرکار نیست.
سپس، آموزش مسائل جنسی به کودکان داده می‌شود؛ بدین صورت که بخش‌هایی از بدن خصوصی هستند و کسی حق ندارد به آنها دست بزند، به جز افرادی که ما در شرایط خاص تعیین می‌کنیم، مانند پزشک در حضور پدر یا مادر. به عبارتی، شما باید این مفهوم را که بدن آنها متعلق به خود آنها است، به ایشان منتقل کنید.
در ضمن، به کودک آموزش می‌دهیم که اگر کسی او را اذیت کرد، به راحتی به پدر یا مادر خود اطلاع دهد.
پیشگیری از سوء استفاده جنسی با مقاوم سازی کودک
پیشگیری از آسیب و آزار جنسی کودکان از راه‌های گوناگون می تواند صورت پذیرد. یکی از این مهمترین راه‌ها مقاوم‌سازی کودک است. در این بخش به بررسی این موضوع خواهیم پرداخت.
بسیاری از مطالعات پیرامون راه‌های پیشگیری از سوء رفتارها و آزارهای جنسی صورت گرفته است و روش‌های گوناگونی پیشنهاد شده است.
در جهت تربیت کودکانی سرسخت و مقاوم در برابر سوء استفاده جنسی می توان از راهکارها و روش‌های زیر استفاده کرد.
توجه به ویژگی های شخصیتی (تقویت عزت نفس و خودآگاهی)
توجه به مسائل شخصی و ویژگی‌های شخصیتی کودک یکی از مهمترین راه‌ها و از ابتدایی‌ترین راهکارهای پیشگیری از آزار جنسی کودکان در خانواده و محیط بیرونی است.
پژوهش‌های متعددی در زمینه راه‌های کاهش کودک آزاری ارتباط منفی خودآگاهی و عزت نفس در کودکان را نشان میدهد. بدین معنی که با افزایش عزت نفس و خودآگاهی در کودکان میزان مورد سوء استفاده قرار گرفتن آنها کاهش می‌یابد و بالعکس کودکانی که خود آگاهی کمتری داشته و عزت نفس پایینی دارند بیشتر در معرض سوءاستفاده جنسی قرار دارند.
رفتار پیشگیرانه از آزار جنسی کودکان از طریق برقراری ارتباط سرشار از اعتماد و اطمینان و محبت با کودک میسر می‌شود. باید به کودک این پیام را با حرف و در رفتار متذکر شد که او دوستداشتنی است و همانگونه که هست عزیز است البته اینگونه نیست که تمام رفتارهای کودک مورد تایید است.
کودکان از همان سال‌های ابتدای کودکی باید نسبت به بدن خود احساس خوبی داشته باشند. بدن خود را دوست داشته باشند و نسبت به نقاط خصوصی بدن خود حساس باشند و بتوانند تشخیص دهند حریم اجتماعی آنها چیست و دیگران تا چه حد می‌توانند به آنها نزدیک شوند.
اهمیت مهارت خودآگاهی
مهارت خودآگاهی در کودکان سبب می‌شود فرد قدرتمند و قوی باشد و کودک قدرتمند که ذهنی باز و روشن دارد می‌تواند از خود در برابر سوءاستفاده به طرز مناسب و صحیحی دفاع کند. لذا والدین باید در جهت افزایش خودآگاهی کودکان گام بردارند.
بیشترین آموزش به کودکان زمانی صورت می‌گیرد که کمترین توجه پدر و مادرها به آن معطوف است برای مثال پیام‌های بدون کلامی که در اعمال و رفتار بزرگترها وجود دارد بسیار دقیق‌تر از مواردی است که والدین به صورت هدفمند به کودکان خویش آموزش می‌دهند.
والدین به عنوان الگوی کودکان
مادر و پدرها به عنوان الگوی کودکان باید نسبت به رفتارهای خود دقیق و حساس باشند. مثلاً وقتی از کودک خود می‌خواهیم در صورت دیدن چراغ قرمز راهنما بایستد خود نیز باید به انجام این کار ملزم باشد.
زمانی تربیت در کودک درست نهادینه خواهد شد که والدین خود رفتارهای درست و متناسب داشته باشند.
بنابرابن اگر والدین نسبت به مسائل جنسی رفتار درستی داشته باشند الگوی مناسبی را برای رفتار جنسی کودکان به نمایش می‌گذارند.
والدین عزیز باید توجه داشته باشند که پیشگیری از آزار جنسی کودکان فراتر از یک برنامه آموزشی است. بدین معنی که در پیشگیری استقلال کودک مورد احترام است، به مرزها و احساسات او توجه می شود و به وی خط مشی و راهنمایی ارائه می‌گردد.
ایجاد محیط صمیمانه، امن و توأم با اعتماد در خانواده
آزارگران از ممنوع بودن صحبت در مورد مسائل جنسی در خانواده‌ها بهره زیادی می‌برند.
بدین صورت که در صورتی که کودکی درباره این مسائل نتواند با اعضای خانواده خود صحبت کند می‌تواند در جهت رفع کنجکاوی خود مورد سوءاستفادهی این افراد قرار گیرد.
یا در صورتی که مورد آزار قرار گرفت، نتواند به خانواده خود این مسائل را بازگو نماید.
پس باید محیطی صمیمی، امن و همراه با اعتماد در خانه ایجاد کرد تا بتونیم از آزار جنسی کودکان پیشگیری کنیم.
عدم وجود راز با غریبه‌ها
کودکان باید آموزش ببینند که با غریبه‌ها رازی نداشته باشند و اگر رازی ناخوشایند داشتند با نزدیکان خود بتوانند این مسئله را مطرح نمایند.
زیرا بسیاری مواقع آزارگران جنسی به صورت راز کودکان را تحت فشار روحی شدیدی قرار می‌دهند و به کامیابی ادامه می‌دهند.
در صورتیکه والدین از قبل برای کودکان این موضوع را توضیح بدهند، میزان خطرپذیری کودکان کاهش می‌یابد.
آموزش نه گفتن برای پیشگیری از آزار جنسی کودکان
والدینی که از ابتدا سعی در مطیع تربیت نمودن کودکان خود دارند – به خصوص این موضوع در دختر بچه‌ها بسیار شایعتر است – باید در نظر داشته باشند کودکانی که به بزرگسالان خود نه نمی‌گویند در معرض تهدید از سمت کودک آزارها قرار دارند و با آموزش نه گفتن به کودک می‌توان از این خطر احتمالی جلوگیری نمود.
سخن پایانی موقعیت‌های خطرساز برای آزار جنسی کودکان و روش‌های پیشگیری
در کل با توجه به آنچه بیان شد والدین عزیز برای تربیت کودک سرسخت و قوی برای مراقبت از خود در برابر آزار جنسی، بهتر است به موارد تربیتی زیر دقت داشته باشند:
- عزت نفس و خودآگاهی را در کودکان خود از همان ابتدای کودکی تقویت کنید.
- خود به عنوان الگویی برای رفتار جنسی کودکان، مراقب اعمال خود باشید.
- به احساسات و مرزهای کودک احترام بگذارید تا کودک احترام به خود را فراگیرد.
- ایجاد محیط صمیمانه، امن و توأم با اعتماد در خانواده فراموش نکنید.
- اعتماد به نفس را در کودک خود بالا ببرید.
- با کودک خود مطرح کنید که اگر با غریبه‌ها رازی ناخوشایند داشت به شما اطلاع دهد و از این موضوع نگرانی نداشته باشد.
- آموزش حریم خصوصی و حرمت نفس را از همان کودکی با فرزند خود تمرین نمایید.
- نه گفتن را به کودک خود بیاموزید.
با رعایت نکات فوق و در پیش گرفتن تربیت جنسی کودکان و آموزش مسائل جنسی به کودکان، انتظار می‌رود که بتوان پیشگیری بیشتری در برابر آزار جنسی کودکان انجام داد.
منابع:
د فریتاس، کریستال. (1393). کلیدهای آموزش و مراقبت از سلامت جنسی در کودکان و نوجوانان (ترجمهی سارا طوسی). تهران. صابرین.
فینکه، رگینا. (1393). تربیت جنسی کودکان آشنایی با مراحل رشد جنسی کودکان. تهران. رذکر. کتابهای قاصدک.
کریمی، علی. (1392). سلامت جنسی در کودکان و نوجوانان راهنمای عملی والدین و معلمان در تربیت جنسی کودکان و نوجوانان (چاپ هفتم). تهران: انتشارات رسانه تخصصی.
قزلسفلو، مهدی و رستمی، مهدی. (۱۳۹۴). رابطه کودک‌آزاری با ویژگی‌های شخصیتی و رفتار پرخطر در نوجوانان، مجله دانشگاه علوم پزشکی کرمانشاه، ۲، ۱۰۱ ـ ۹۳.
