در هر سنی اطلاعاتی اساسی وجود دارد که کودک باید درباره جنسیت انسان بداند و درک کند. در این مقاله از مجله تخصصی آریاکید اطلاعات مناسبی که هر کودک از تولد تا ۱۳ سالگی باید بداند، آورده شده است. با استفاده از این الگو می‌توان نسبت به اطلاعات جنسی کودکان بینش جامعی کسب کرد.
تفاوت‌های فرهنگی در مسائل جنسی که آموزش داده میشود و در نحوه تربیت جنسی کودکان، نقش دارد. اطلاعات جنسی که به کودک داده میشود ممکن است در فرهنگ‌های مختلف کمی متفاوت باشد.
گاه والدین به دلایلی مجبور می‌شوند که برای مدتی به کشورهایی با فرهنگ متفاوت سفر کنند یا تصمیم به مهاجرت دارند. اما تمایل به حفظ فرهنگ و ارزش‌های خود از یک سو و تفاوت فرهنگی و تناقض برای کودکان از سویی دیگر، آنها را با چالش‌های متعددی روبرو خواهد ساخت.
تفاوت فرهنگی در مسائل جنسی کودکان
یکی از مهم‌ترین این موارد تفاوت فرهنگی در مورد مسائل جنسی است که در تربیت کودک و نوجوان باید مورد توجه قرار گیرد. با توجه به اینکه به طور موقت سفر می‌کنیم یا قصد مهاجرت داریم، واکنش‌ها متفاوت خواهد بود. در این بخش به این موارد خواهیم پرداخت.
اگر موقتاً به کشور دیگر مسافرت می‌کنیم، با تفاوت فرهنگ جنسی موجود چگونه برخورد کنیم؟
طبیعی است که در سفرهای موقتی به کشورهای دارای فرهنگ متفاوت، کودک با شرایط تازه‌ای روبرو میشود که ممکن است به او اطلاعات جنسی نامناسبی بدهد. لذا ضروری است که قبل از سفر، کودک را متناسب با درک و فهم خودش آماده کنیم و تفاوت پاره‌ای رسوم و رفتار را به او یادآوری کنیم.
ضمن آنکه بهتر است که در کشور مقصد نظارت‌هایی صورت گیرد تا کودکان ناگهان با اطلاعات جنسی نامناسب یا الگوهای رفتاری جنسی خارج از درک منطقی فرهنگ خود مواجه نشوند.
در صورت مشاهده برخی از الگوها و صحنه‌ها، والدین می‌توانند در کمال خونسردی و صمیمیت به کودک بگویند: «همان طور که غذاهای این کشور با غذاهای خودمان فرق دارد و ممکن است برای ما مزه خوبی نداشته باشد، رفتارهای بعضی از مردم هم در اینجا کمی با کشور خودمان فرق می‌کند و ما بهتر است که رفتارهای خودمان را داشته باشیم.»
در مورد کسب اطلاعات جنسی نامناسب توسط کودک چه کنیم؟
درباره مهاجرت نیز بسیاری از مهاجران با چالش تفاوت فرهنگ جنسی و تربیت جنسی کودکان روبرو می‌شوند. به‌خصوص، مسلمانان دغدغه آموزش به کودکان و نوجوانان خود در مورد تفاوت‌های فرهنگی و مسائل جنسیتی دارند.
پژوهش‌ها حاکی از آن است که دختران مسلمان در جامعه کشور مقصد با مسائل جنسی و مشکلات مربوط به آن برخورد می‌کنند. همچنین در محیط‌های آموزشی، سؤالاتی در ذهن آنها درباره این قبیل موضوعات شکل می‌گیرد که نیاز دارند در مورد آنها با خانواده، به ویژه مادران خود گفتگو کنند.
این در حالی است که تحقیقات نشان می‌دهد که اطلاعات جنسی که در این زمینه بین مادرها و دخترانشان رد و بدل میشود، بسیار اندک است و آن مقدار ناچیز نیز تنها به موارد معدودی محدود میشود که از آن جمله می‌توان به خطرهای روابط جنسی پیش از ازدواج اشاره کرد.
از این رو می‌توان دریافت که کودکان و والدین آنها می‌بایست در ارتباط با مسأله مهاجرت و نحوه رویارویی با اطلاعات جنسی و مشکلات ناشی از تفاوت‌های فرهنگی، آموزش‌های لازم را ببینند.
از طرفی، تربیت جنسی کودکان و تفاوت‌های فرهنگی مربوط به دانش‌آموزان اقلیت قومی و مهاجران، چالش‌های بسیاری را در سال‌های اخیر برای کشور میزبان و نیز خانواده‌های مهاجر ایجاد کرده است.
لزوم آموزش جنسی متناسب با فرهنگ خانواده کودک مهاجر
این آموزش‌ها باید به قدری غنی باشد تا ضمن تناسب با پیشینه زندگی و آداب و سنن مهاجران، بتواند تأمین‌کننده اطلاعات کافی برای بزرگسالان باشد و نیز بچه‌ها را با واقعیت‌های اجتماعی، اقتصادی و سیاسی جامعه مقصد آشنا و برای مواجهه با آن آماده کند.
آموزش و تربیت جنسی کودکان تأثیر مطلوبی خواهد گذاشت زیرا با توجه به نتایج برخی از مطالعات، علاوه بر آنکه کلاس‌های آموزش مسائل جنسی برای این دختران مفید بوده و اطلاعات بسیاری را در اختیار آنان قرار داده است، موجب به حاشیه راندن تصمیم‌های آنان برای تجربه کردن روابط جنسی پیش از ازدواج شده است.
این کلاس‌ها با ارائه اطلاعات جنسی مناسب و هشدارهای جدی در مورد خطرات و بیماری‌های مقاربتی باعث امتناع دختران از داشتن روابط مذکور میشود.
مطابق با برخی از پژوهش‌ها، یکی از چالش‌های اساسی در مهاجرت این است که میزان آسیب جنسی و سوءرفتار جنسی در کودکان اقلیت و مهاجر بیشتر ذکر شده است. لذا والدینی که قصد مهاجرت دارند، باید در خصوص اقدامات پیشگیرانه دقت لازم را داشته باشند.
نکاتی درباره ارائه اطلاعات جنسی به کودکان در مهاجرت
با توجه به اهمیت موضوع تربیت جنسی کودکان، در مورد مسافرت موقت و مهاجرت، دغدغه تفاوت فرهنگی جنسی و نیز نوع برخورد والدین پیشنهادات ارائه شده عبارتند از:
- شکافتن تفاوت‌ها و ارائه اطلاعات جنسی با زبان مناسب به کودکان؛ بدین صورت که به کودک با دلایل ملموس مثل تفاوت در نوع لباس پوشیدن و غذا خوردن به تفاوت‌های رفتاری علی‌الخصوص رفتارهای جنسی اشاره کنیم.
- آموزش حریم خصوصی و مراقبت از خود (مهارت «نه گفتن») جهت جلوگیری از آزار جنسی که در کودکان اقلیت و مهاجران بیشتر است.
- متمرکز شدن گروهی از بزرگسالان و والدینی که پس‌زمینه‌ای از فرهنگ‌های مختلف دارند، بر روی امر مهاجرت و آموزش‌های لازم و به اشتراک گذاشتن تجربیات با یکدیگر.
چالش‌های مربوط به آموزش نام اندامهای جنسی به کودکان
یکی از چالش‌های والدین در رفتار با کودکان نامگذاری اندامهای جنسی است. طیف وسیعی از والدین سؤالات بی‌شماری در مورد نامگذاری اعضای بدن کودکان دارند؛ سؤالاتی از قبیل اینکه:
- کودکان بیشتر در چه سنی علاقه به نام اندامهای جنسی و عملکردهای بدنی نواحی تناسلی خود دارند؟
- بهترین واژگان برای نامیدن نواحی تناسلی کودکان چیست؟
- آیا اصطلاحات عامیانه و مصطلح میان بزرگسالان به کودک گفته شود؟
امروزه بسیاری از والدین با هجوم اطلاعات جنسی متفاوت در مورد نامگذاری اندامهای جنسی در کودکان روبرو می‌شوند. دغدغه نامگذاری اندامهای جنسی در والدین امری طبیعی است.
چالش های نامگذاری اندامهای جنسی برای کودک
نحوه نامیدن اندامهای جنسی یکی از مهم‌ترین بخش‌های تربیت جنسی کودکان به شمار می‌رود.
کودکان در حدود ۴ تا ۵ سالگی شروع به استفاده از زبان می‌کنند تا بخش‌های خصوصی بدن همچون آلت تناسلی و نیز عملکردهای بدنی مانند ادرار و مدفوع کردن را بنامند.
در این سن بسیار ضروری است که واژگان صحیح و مناسبی را برای بخش‌های خصوصی بدن و عملکردهای آن به کودکان بیاموزیم.
با توجه به پژوهش‌های صورت گرفته در ادبیات کودکان دنیا واژه‌های مرسوم، متعارف و شناخته شده‌ای مانند «دیکی، هینی، سیسی و سوزی» برای اندامهای تناسلی کودکان استفاده میشود که برای کودکان معمول و مطبوع است.
متأسفانه در ایران این واژه ها برای کودکان ارائه نشده است.
بهتر است والدین عزیز در آموزش به کودکان این سنین به نکات زیر دقت کنند:
- از به کارگیری اصطلاحات عامیانه، زشت و نامناسب که با سن کودک همخوان نیست، حتی به صورت شوخی بپرهیزید.
- از واژه‌های مؤدبانه و مناسب استفاده کنید. برای مثال به کودکان واژه‌ها و الفاظ مناسبی را برای اندامهای جنسی خود همچون «باسنم» یا «پشتم» یا برای عملکردهای بدنی واژگانی مثل: «جیش»، «جیش کوچک و بزرگ» آموزش داده شود.
اطلاعات جنسی مناسب کودکان در سنین مختلف
در این بخش اطلاعات جنسی که در هر رده سنی مناسب اشتراک‌گذاری با کودکان است را توضیح می‌دهیم.
اطلاعات جنسی تا ۵ سالگی
در این سن کودکان باید از اطلاعات جنسی زیر آگاه باشند.
- نام صحیح اعضای بدن از جمله اعضای تناسلی را با کلمات و الفاظ درست و شایسته بدانند.
- درک کنند که نوزادان از کجا می‌آیند؛ یعنی متوجه باشند که نوزاد از رحم مادر به دنیا می‌آید.
- مفهوم فضای خصوصی را هنگام تعویض لباس و رفتن به توالت بدانند. به ویژه ضروری است که کودکان ۵ ساله تفاوت خصوصی و سرّی را بفهمند.
- خصوصی بودن برخی از اندامهای بدن و نیز تفاوت آنها را با یکدیگر بدانند. برای مثال، بینی عضوی از صورت است که دست زدن به آن مانعی ندارد ولی آلت تناسلی اندامی خصوصی است و دیگران به جز افراد خاص و در شرایط خاص نباید به آن دست بزنند.
- بتوانند به راحتی با والدین یا فرد بزرگسال قابل اعتماد دیگری درباره جنسیت صحبت کنند.
- نسبت به هویت مذکر یا مؤنث بودن خود عزت نفس داشته باشند.
با بزرگ‌تر شدن کودکان، باید اطلاعات جنسی و پایه‌های اولیه دانش آنها افزوده شود. بد نیست قبل از ارائه اطلاعات و مفاهیم تازه، مفاهیم پیشین را دوره کنید. ممکن است با وجود توضیحات روشن شما، فرزندتان چیزی مهم را فراموش کرده یا نفهمیده باشد.
اطلاعات مناسب جنسی از ۶ تا ۹ سالگی
در این دوره سنی از تربیت جنسی کودکان بهتر است آنان از اطلاعات جنسی زیر آگاه باشند.
- بتوانند تولید مثل حیوانات و گیاهان را به عنوان بخشی از چرخه حیات آنها درک کنند.
- در پاسخ به سؤالاتی چون «نوزادان از کجا می‌آیند؟»، «چگونه داخل شکم مادر می‌شوند؟» و «چگونه بیرون می‌آیند» اطلاعاتی داشته باشند و چیزهایی شنیده باشند.
- از تفاوت بین دو جنس آگاه باشند و بتوانند از واژگان صحیح برای اشاره به اندام تناسلی خود و جنس مخالف استفاده کنند.
- از ویژگی‌های بلوغ و تغییرات گوناگون جسمانی، رفتاری و عاطفی اطلاعاتی داشته باشد.
- مفاهیم مربوط به خانواده، یعنی پدر و مادر شدن، طلاق و ازدواج مجدد را بفهمند و درک کنند.
- درکی پایه‌ای از ایدز و عفونت‌های دیگری که از طریق جنسی منتقل می‌شوند، داشته باشند.
- نسبت به سلامت کلی و نیازهای بدن خود مسؤولیت روزافزون پیدا کنند و بهداشت شخصی خود را با بهداشت دهان، استحمام، رعایت تغذیه مناسب و غیره حفظ کنند.
- مفاهیم دوستی و عدالت را متوجه شوند و بتوانند احساسات خود را با والدین یا افراد بزرگسال قابل اعتماد دیگری در میان بگذارند.
بین ۹ تا ۱۳ سالگی کودکان باید:
- جنسیت را به عنوان بخشی طبیعی از زندگی خود درک کنند.
- با تغییرات طبیعی دخترها و پسرها و اطلاعات جنسی لازم در دوران بلوغ آشنا شوند. (مثلاً دخترها عادت ماهانه و پسرها محتلم می‌شوند.)
- بتوانند با دیگران (معمولاً با همجنس‌های خودشان) دوست شوند و دوستی‌هایشان را حفظ کنند.
- روند تولید مثل از جمله مفاهیم آمیزش جنسی، پدر و مادر شدن، سقط و جلوگیری را درک کنند.
- درباره انتقال ویروس ایدز و بیماری‌هایی که از طریق جنسی منتقل می‌شوند، اطلاعات بیشتری به دست آورند.
- همچنان مفهوم خصوصی بودن برخی از اعضای بدن خود را حفظ کنند و بدانند که سوءاستفاده جنسی چیست، چگونه می‌توان آن را تشخیص داد و خود را از آن محافظت کرد و در موقعیت‌هایی که به صورت بالقوه خطرناک هستند، چگونه باید رفتار کرد.
ملاحاظات کلی درباره ارائه اطلاعات متناسب جنسی به کودکان
- در هر مرحله از رشد و تربیت جنسی کودکان، اطلاعات جنسی مناسب وجود دارد که باید به کودکان ارائه شود.
- کودکان باید بدانند که والدین یا فرد بزرگسال قابل اعتماد دیگری در کنار آنها است که بدون تمسخر، ایجاد شرم یا فاش‌سازی مسائل خصوصی آنها، به پرسش‌های آنان پاسخ می‌دهد.
- با توجه به مرحله رشد کودک، به پرسش‌های او پاسخ دهید. هر چه سن او کمتر است، پاسخ را عینی‌تر و با شفافیت بیشتری بیان کنید.
- پاسخ آنها را حداکثر در دو یا سه جمله بدهید. کودک ۱۰ تا ۱۲ ساله به اطلاعات بیشتری نیاز دارد که می‌توان از طریق کتاب کودک، جزوات و کلاس‌های آموزشی به آن دست یافت.
- والدین می‌توانند با درک روشن از ارزش‌های شخصی و فرهنگی خود نسبت به جنسیت، به فرزندشان کمک کنند.
- کودکان چه در خانواده و چه در خارج از خانواده باید شاهد رفتار و روابط مسؤولانه بستگان و آشنایان خود باشند.
سخن آخر
اگر تا سنین ۹ تا ۱۱ سالگی هنوز با فرزندتان در مورد جنسیت و اطلاعات جنسی لازم صحبت نکرده‌اید، مشکلی نیست، می‌توانید در اولین فرصت این کار را انجام دهید.
اگر کودکان را از قبل آماده کنید، در آینده بهتر می‌توانند با تغییرات کنار بیایند. متأسفانه بسیاری از والدین صبر می‌کنند تا فرزندشان ابتدا تغییرات جسمی بلوغ را احساس کند، سپس موضوع جنسیت را با آنها مطرح می‌کنند.
اگر کاری را دیر انجام دهید، بهتر از آن است که اصلاً آن را انجام ندهید. هر چه زودتر اقدام کنید، شرم و حیا کمتر مزاحم گفتگویتان خواهد شد.
حتی اگر به طور مختصر و مفید ولی مکرر به موضوع جنسیت اشاره کنید، برای آموزش کودکان حدوداً ده تا یازده ساله خود موفقیت بهتری به دست می‌آورید و بهتر می‌توانید در طول دوره مهم رشد جنسی آنها نقش داشته باشید.
به طور کلی باید در نظر داشت که نوع اطلاعات جنسی باید با سن، شرایط رشد، فرهنگ و رسوم جامعه تناسب داشته باشد. همچنین در این زمینه می‌توان از ابزارهای مختلف بهره برد.
مثلا متناسب با سن کودک می‌توانید از انواع بازی‌ها، اسباب بازی ها، کتاب کودک، کتاب داستان و امثال آنها در تربیت جنسی کودکان و ارائه اطلاعات جنسی مناسب به آنان کمک بگیرید.
منابع:
د فریتاس، کریستال. (۱۳۹۳). کلیدهای آموزش و مراقبت از سلامت جنسی در کودکان و نوجوانان (ترجمه سارا طوسی). تهران: صابرین.
سلحشور، ماندانا. (۱۳۸۴). اهمیت تربیت جنسی کودکان و نوجوانان در خانواده. ماهنامه آموزشی تربیتی، ۳۱۵، ۴۵-۴۰.
کریمی، علی. (۱۳۹۲). سلامت جنسی در کودکان و نوجوانان ـ راهنمای عملی والدین و معلمان در تربیت جنسی کودکان و نوجوانان (چاپ هفتم). تهران: انتشارات رسانه تخصصی.
Maureen, C.K., Adriana, G.M. (2000).Racial, ethnic, and cultural factors of childhood sexual abuse: A selected review of the literature. Clinical Psychology Review, 20(7), 905–922.
Orgocka, A. (2004). Perceptions of communication and education about sexuality among Muslim immigrant girls in the US. Sex Education: Sexuality, Society and Learning, 4(3), 255-271.
Ward, J. V., Taylor, J. (1994). Sexuality education for immigrant and minority students: Developing a culturally appropriate curriculum. In J. M. Irvine (Ed.), Sexual cultures and the construction of adolescent identities. Philadelphia, PA: Temple University Press, 51-68.
