هویت جنسیتی بیانگر زنانگی یا مردانگی کودکان است و نقش‌های آینده آنها به عنوان زن یا مرد را مشخص می‌کند. پیدایش هویت جنسیتی از دو سالگی آغاز شده و تا سنین دبستان توسعه می‌یابد. در برخی موارد شکل‌گیری هویت جنسیتی در کودکان با اختلال مواجه می‌شود که تشخیص زودهنگام آن برای مداخلات احتمالی و درمان بسیار ضروری است. به همین دلیل، در این مقاله از مجله تخصصی آریاکید به بررسی پیدایش و اختلال هویت جنسیتی در کودکان می‌پردازیم.
مفاهیم مرتبط با هویت جنسیتی
برای بررسی نحوه پیدایش هویت جنسیتی و همچنین شناخت عوامل موثر در اختلال هویت جنسیتی لازم است که ابتدا با مفاهیم اصلی این موضوع آشنا شویم.
شاید هنگام مطالعه متون تربیت جنسی یا وقتی مخاطب برنامه‌ای راجع به تربیت جنسی کودک بوده‌اید، به واژه‌ها و اصطلاحاتی از قبیل «جنس»، «جنسیت» و «هویت جنسیتی در کودکان» برخورده باشید. به راستی این واژه‌ها به چه معنا است؟
اهمیت و ضرورت دانش در مورد هویت جنسیتی در کودکان چیست؟
در اینجا به ابن سوالات پاسخ می‌دهیم.
واژه «جنس» چیست؟
کلمه «جنس» یا «S.e.x» به ابعاد بیولوژیکی مردانگی و زنانگی فرد محدود می‌شود و به عبارتی به اندام‌های جنسی فرد اشاره دارد.
واژه «جنسیت» به چه معناست؟
«جنسیت» یا «Gender» صفات و ویژگی‌های اجتماعی و ویژگی‌های شخصی و روانی دو جنس است. به بیان دیگر، این واژه به اجزای غیرفیزیولوژیکی جنس اشاره دارد که از نظر فرهنگی، برای مردان یا زنان مناسب تشخیص داده می‌شود.
جنسیت در واقع، مجموعه انتظارات از مرد و زن است که در موقعیت‌های معین، چه باید بکنند. به عبارتی جنسیت، ناظر بر ویژگی‌های شخصی و روانی است که جامعه، آنها را تعیین می‌کند.
هویت جنسیتی به چه معناست؟
هر یک از ما بزرگسالان هویت جنسیتی داریم.
به عبارتی تصوری از خودمان به صورت فردی که ویژگی‌های مردانه و زنانه دارد.
یعنی زن و مرد بودن یک موضوع زیستی است و بر مبنای آن خصوصیت زیستی و همچنین خصوصیاتی از قبیل توانایی‌های فردی، اجتماعی و فرهنگی می‌توان از زن یا مرد انتظار ایفای نقش‌های خاصی داشت که به آن «هویت جنسیتی» گویند.
اهمیت و ضرورت «هویت جنسیتی» چیست؟
برای آنکه افراد جامعه‌پذیر شوند، لازم است به جنسیت خود کاملاً پی ببرند. چون این امر آنها را در یادگیری رفتار و مهارتهای مختلف اجتماعی و فرهنگی یاری می‌دهد.
در واقع افراد می‌آموزند که چه نوع فعالیت‌هایی متناسب با جنسیت آنها است و جامعه (خانواده، همسالان و دیگر افراد جامعه) چه انتظاراتی بر اساس تعلقی که به یکی از دو گروه زن و مرد مطرح است، از آنها دارد.
چرا پرداختن به هویت جنسیتی در کودکان مهم است؟
بسیاری از پژوهش‌ها حاکی از آن است که هویت جنسیتی پیش‌بین خوبی برای سازگاری روانی است. به این معنا که هویت جنسیتی سازگاری فرد قبل از بلوغ را پیش‌بینی می‌کند و می‌تواند جنبه‌های متفاوت رشد و شخصیت را متأثر سازد.
هویت جنسیتی می‌تواند به تعیین اهداف واقع‌بینانه برای زندگی، آگاهی از نیازهای شخصی و سازگاری بهتر با محیط منجر شود. بسیاری از پژوهش‌ها نشان دادند که برچسب نقش‌های جنسیتی و هویت جنسیتی پیش‌بینی‌کننده خوبی برای اعتیاد به مواد مخدر است.
بنابر آنچه گفته شد، دو واژه جنس و جنسیت متفاوت هستند و لزوم توجه والدین در تربیت کودک و نوجوان به هویت جنسی کودکان خود جهت جلوگیری از مشکلات آتی و بروز اختلال هویت جنسی به خوبی پیدا است.
توصیه می‌شود نگاه والدین به هویت جنسی کودک در کنار سایر جنبه‌های رشد به عنوان یکی از ابعاد مهم رشد جنسی معطوف باشد.
والدین آگاه و مسئول هویت جنسیتی را با توجه به اهمیت شکل‌گیری مردانگی و زنانگی در کودک جهت پذیرش نقش‌های آینده فرزند خود به عنوان یکی از ابعاد مهم جنسی، مدنظر قرار می‌دهند.
آنها با آگاهی از تأثیر مهم هویت جنسیتی بر سازگاری اجتماعی کودک در آینده و مؤلفه‌های دیگر هویت جنسیتی و همچنین آشنایی با علایم اختلال هویت جنسیتی در کودکان بر لزوم کسب اطلاعات تأکید دارند.
مراحل پیدایی هویت جنسیتی
در این بخش برای آشنایی بیشتر با هویت جنسیتی در تربیت کودک و نوجوان، پیدایش و رشد آن را در کودکان سن پیش از دبستان بررسی می‌کنیم.
مرحله اول
در حدود ۲ سالگی کودکان وارد مرحله اول هویت جنسیتی می‌شوند. در این سن آنها قادرند که به خود و دیگران برچسب دختر یا پسر بزنند ولی آنها طبقه‌بندی خود را بر خصوصیات جسمانی مبتنی می‌کنند.
بنابراین یک فرد زن است چون موی بلند دارد و دامن می‌پوشد اما اگر این خصوصیات ظاهری جسمانی تغییر کند، آن گاه جنسیت تغییر خواهد یافت.
مرحله دوم
در حدود ۳ تا ۴ سالگی کودکان به مرحله دوم که استواری یا «پایداری جنسیت» نامیده می‌شود، می‌رسند. در این مرحله کودکان به پایدار بودن جنسیت خود پی می‌برند.
یعنی درک می‌کنند که جنسیت در طول زمان ثابت است (دختر مادر و پسر پدر می‌شود). اما هنوز درک نمی‌کنند که جنسیت در موقعیت‌های مختلف ثابت است (مثلاً در صورتی که مرد به فعالیت‌های زنانه بپردازد، فکر می‌کنند که جنسیت او عوض شده است).
مرحله سوم
در حدود ۵ سالگی است که کودکان به «ثبات جنسیت» خود می‌رسند. یعنی می‌فهمند که جنسیت در طول زمان و در موقعیت‌های مختلف ثابت است.
به بیان دیگر درمی‌یابند که حتی اگر فرد لباس جنس مخالف را بپوشد یا رفتارهای جنس مخالف را انجام دهد، باز جنسیت او تغییر پیدا نمی‌کند.
اگر در این سن کودک به ثبات جنسیت رخ نداده باشد ممکن است این نشانه‌ای در از اختلال هویت جنسیت در کودکان باشد.
با آگاهی از نکات ذکر شده، والدین عزیز از کودکان سنین پیش از دبستان خود نیم‌رخ بهنجاری از رفتارهای مرتبط با هویت جنسیتی خود خواهند داشت و می‌توانند رشد نرمال کودک خود را در همان سن یا پیش از موعد بروز این رفتارها دنبال کنند.
هویت جنسیتی در دبستانی‌ها
هویت جنسیتی کودک به عنوان یکی از ابعاد هویت وی همواره یکی از موارد مهم در رشد و تربیت کودکان است. آگاهی از تأثیر مهم هویت جنسیتی بر آینده کودک و همین‌طور احتمال اختلال هویت جنسیتی در کودکان، یکی از دغدغه‌های والدین کودکان دبستانی است.
بر این اساس، در این بخش کوشش شده است مراحل پیدایی هویت جنسیتی در کودکان دختر و پسر دبستانی بیان شود و راهکارهایی جهت بهبود این بعد مهم رشد کودک ارائه شود.
در طول سال‌های دبستان، کودکان کلیشه‌های جنسیتی را که در اوایل کودکی فراگرفته‌اند، گسترش می‌دهند؛ یعنی دختران رفتارهای دخترانه و پسران رفتارهای پسرانه انجام می‌دهند.
به طور معمول دختران با اسباب بازی دخترانه مثل عروسک بازیهای دخترانه و پسرها با اسباب بازی هایی مثل تفنگ بازیهای پسرانه انجام می‌دهند. هرچند با توجه به عرف جامعه این میعارها ممکن است تاحدودی متغیر باشد.
تفاوت هویت جنسیتی در کودکان دبستانی
نقش و هویت جنسیتی پسرها و دخترها در اواسط کودکی (سنین دبستان) مسیرهای متفاوتی را دنبال می‌کنند. عدم صدق این مشخصات ممکن است نشانه اختلال هویت جنسیتی در کودکان باشد.
- پسرها از کلاس سوم تا حدود پنجم، همانندسازی خود را با صفات شخصیت مردانه تقویت می‌کنند، به عبارتی بیشتر سعی می‌کنند به کارهای مردانه روی آورند.
- همانندسازی دخترها با صفات زنانه کاهش می‌یابد و تمایل دخترها در شبیه شدن به رفتارهای زنانه کمتر می‌شود.
- با اینکه دخترها هنوز به سمت زنانگی گرایش دارند، خود را به صورت افرادی که برخی از ویژگی‌های جنس مخالف را دارا است، توصیف می‌کنند.
- دخترهای دبستانی پی می‌برند که جامعه امتیاز بیشتری برای ویژگی‌های مردانه قائل است، در نتیجه آنها می‌خواهند برخی از فعالیت‌ها و رفتارهایی را که با نقش جنسیتی باارزش‌تر ارتباط دارند، امتحان کنند.
- گروه‌های همسال نیز به پسرها فشار می‌آورند که از نقش جنسی مردانه تبعیت کنند. دختری که رفتار پسرانه دارد، می‌تواند بدون از دست دادن مرتبه خود در بین همسالان دختر، خود را قاطی فعالیت‌های پسرانه کند اما پسری که با دخترها قاطی می‌شود، مورد تمسخر قرار گرفته و طرد می‌شود. در واقع کودکان و بزرگسالان، تخلف دخترها از نقش‌های جنسیتی را تا اندازه‌ای تحمل می‌کنند. اما تخلف پسرها (مانند عروسک بازی پسران) را درست به بدی تخلف کردن از مقررات اخلاقی ناخوشایند می‌دانند.
جنسیت و سازگاری رفتاری
در زندگی امروزی بسیاری از نقش‌های جنسیتی از حالت سنتی خارج شده‌اند و مرز سنتی میان کارها و مشاغل زنانه و مردانه از بین رفته است. به همین دلیل هر تمایلی از این قبل را نباید نشانه اختلال هویت جنسیتی در کودکان دانست.
از طرف دیگر پژوهش‌ها نشان داده است افرادی که یک جنسیت را به شکلی خشک نشان نمی‌دهند و از ویژگی‌های ارزشمند انسانی هر دو جنس بهره‌مند هستند، از لحاظ رفتاری سازگارتر هستند.
لذا به والدین توصیه می‌شود:
- پدر و مادر به نوبت در منزل ظرف بشویند، آشپزی کنند یا رانندگی نمایند.
- والدین از کلیشه‌های جنسیتی خشک کودکان خود که رفتارها و فرصت‌های یادگیری آنها را محدود می‌کنند، بکاهند. مثلاً پسری که آشپزی را فعالیتی زنانه می‌پندارد، فرصت یادگیری آشپزی نمی‌یابد یا دختری که فرصت انجام فعالیت‌های فنی را از خود سلب کرده است، به همین صورت خود را از این فعالیت محروم کرده است.
- پس بدون نگاه جنسیتی به فعالیت‌های مرسوم با توجه به تفاوت‌های فرهنگیف امکان و فرصت‌های متنوع یادگیری، تقویت هوش و بهبود مهارتهای پایه را برای هر دو جنس فراهم کرد.
دغدغه‌های والدین در مورد اختلال هویت جنسیتی در کودکان
- دخترم دائماً فکر و خیال پیرامون فعالیت‌های جنس مخالف از خود نشان می‌دهد!
- پسرم پیوسته کارهای یک دختر را انجام می‌دهد!
- پسرم لباس‌های دخترانه می‌پوشد و در هر انتخاب خود پوشیدن لباس دخترانه را به پسرانه ترجیح می‌دهد!
- دخترم از پوشیدن مانتوی مدرسه فراری است، او دوست دارد موهای کوتاه داشته باشد و نام پسرانه برای خود انتخاب کرده است!
آیا شما هم با این دغدغه‌ها روبرو بوده‌اید؟ در اطراف خود کودکی را با این ویژگی‌ها دیده‌اید؟ مشکل این کودکان به نظر شما چیست؟ تا چه حدی از این رفتارها بهنجار است و از چه زمانی به بعد باید به بروز اختلال هویت جنسیتی در کودکان مشکوک شد؟ چگونه از بروز اختلال هویت جنسیتی در کودکان جلوگیری کنیم؟
همان‌طور که بیان شد احساس مردانگی یا زنانگی هر فرد از خودش را «هویت جنسیتی» می‌گویند. افراد مبتلا به اختلال هویت جنسیتی خود را با آنچه ظاهرشان نشان می‌دهد، نامتجانس احساس می‌کنند.
این افراد از جنسیت خود احساس رضایت ندارند، دارای شخصیت مشخص و معین هستند ولی قویاً معتقد به تعلق داشتن به جنس مخالف هستند.
علایم و روش تشخیص
در صورتی که کودکی ۶ ماه متوالی ۶ مورد از علائم زیر را از خود بروز داد و این موضوع برای او مشکلات فراوانی در مدرسه، اجتماع و سایر اماکن به وجود آورد، احتمال ابتلا به اختلال هویت جنسیتی در کودکان مطرح می‌شود.
در صورت مشاهده موارد زیر در کودکان توصیه می‌شود به روانشناس متخصص کودکان مراجعه بفرمایید:
- به طور مکرر اصرار می‌کند که او به جنس مخالف تعلق دارد. اصرار می‌کند پسر نیست یا دختر نیست.
- پسران ترجیح می‌دهند لباس‌های دخترانه بپوشند یا ظاهری دخترانه داشته باشند و دختران لباس‌های قالبی مردانه را با اصرار می‌پوشند.
- در خیالات خود و در بازیهای تخیلی، خود را به جنس مخالف متعلق می‌داند.
- تمایل شدیدی دارد که فقط بازیهای قالبی جنس مخالف را انجام دهد.
- همبازی‌های جنس مخالف را شدیداً ترجیح می‌دهد.
- در پسرها به صورت اغراق‌آمیزی انزجار از بازیهای پسرانه، اسباب بازی ها و فعالیت‌های پسرانه وجود دارد و در دخترها انزجار از بازیهای دخترانه، اسباب بازی و فعالیت‌های دخترانه مشهود است.
- از آناتومی بدن خود نارضایتی بسیاری دارد.
- علاقه فراوان به صفات جنسیتی جنس مخالف دارد.
نقش خانواده در جلوگیری از بروز اختلال
از عوامل مهم مرتبط با اختلال هویت جنسیتی در کودکان، خانواده است كه احتمالاً در ایجاد و در عين حال تداوم آن مؤثر است.
به اين ترتيب بررسي رابطه كاركرد خانواده با اين اختلال می‌تواند در بالا بردن كيفيت كمک به بيماران مبتلا مفيد واقع شود.
بنابراین توصیه می‌شود والدین جهت جلوگیری از بروز اختلال هویت جنسیتی در کودکان، رفتارهای زیر را انجام ندهند.
- انتخاب اسم مبهم که جنسیت فرد را به صورت واضح مشخص نمی‌کند.
- انتخاب اسباب بازی های نامناسب یا بازی کردن نقش‌های نامناسب برای کودک.
- خلاصه کردن نام کودک به شکلی که فرد به صورت واقعی شناختی از نام واقعی خود ندارد.
- ترغیب کودک به بازیهای غیرقالبی یا تشویق او در هنگام ادای رفتار یا طرز صحبت کردن جنس مخالف.
- دادن اطلاع ناکافی، مبهم و نامتناسب با سن و شرایط کودکان که باعث خواهد شد آنها پاسخ صحیحی برای سؤال‌های خود نیابند و چه بسا دچار خطا شوند.
- اهمال در اجرای اصول مراقبت از کودک که احتمال مورد تجاوز قرار گرفتن کودکان پسر یا دختر توسط بزرگسالان را بالا می‌برد. در نتیجه اعتماد به نفس و رشد هویتی آنها را با مشکل مواجه خواهد کرد.
- غیبت مکرر یکی از والدین به عنوان الگو، در سن حساس زیر شش سالگی و زمان بلوغ که منجر به مشکلات متعددی از جمله اختلال هویت جنسی در کودکان خواهد شد.
حرف پایانی پیدایش و اختلال هویت جنسیتی در کودکان
علت اصلی بروز اختلال هویت جنسیتی در کودکان مشخص نیست اما همان‌طور که گفته شد شیوه‌های رفتاری والدین در تربیت کودک و نوجوان در بروز آن موثر است.
موارد ذکر شده در صورت استمرار و تداوم ممکن است برای رشد اجتماعی کودک و هویت جنسیتی مسأله‌ساز شوند و بهتر است والدین این مسائل را در خانواده بیشتر مد نظر قرار دهند و با ایجاد محیط آرام و صمیمی از کودکان مراقبت بیشتری به عمل آورند.
به همین دلیل باید والدین در رفتار با کودکان از جمله تهیه اسباب بازی و تعریف نقش‌های جنسیتی توصیه‌های ذکر شده را مورد توجه قرار دهند.
از طرف دیگر با توجه به تاثیر عوامل فیزیولوژیک و هورمون در درمان موارد حاد معمولا از روش هورمونی یا جراحی استفاده می‌شود.
در هر صورت به والدین گرامی توصیه می‌شود در صورت مشاهده 6 مورد از علایم ذکر شده، جهت بررسی و تشخیص دقیق‌تر، دریافت مشاوره و درمان به متخصص مراجعه نمایند.
منابع:
رضايی، اميد، صابری، سيدمهدی، شاه مرادی، حسين و ملک خسروی، غفار. (۱۳۸۶). كاركرد خانواده در بيماران دچار اختلال هويت جنسی. توانبخشی. ۸، ۶۳-۵۸.
برک، لورا. (۲۰۰۱). روانشناسی رشد (ترجمه یحیی سیدمحمدی). ۱۳۸۵. تهران. ارسباران.
سلامت نیوز. (۱۳۹۱). اختلال هویت جنسی چیست و چگونه درمان می‌شود؟ قابل دسترسی در آدرس: http://www.salamatnews.com/news/68193/
کریمی، علی. (۱۳۹۲). سلامت جنسی در کودکان و نوجوانان ـ راهنمای عملی والدین و معلمان در تربیت جنسی کودکان و نوجوانان (چاپ هفتم). تهران: انتشارات رسانه تخصصی.
منصوریان راوندی، فاطمه. (۱۳۹۳). تأملی بر رابطه فضای مجازی و هویت جنسیتی ـ مطالعه موردی کاربران اینترنت در شهر کاشان. مطالعات رسانه‌ای. ۲۷، ۱۲۰-۱۰۸.
برک، لورا. (۲۰۰۱). روانشناسی رشد (ترجمه یحیی سیدمحمدی). ۱۳۸۵. تهران. ارسباران.
پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی (۱۳۸۲). جنس و جنسیت (sex & Gender).
