مشکلات خواندن از جمله اختلالات رایج در بین کودکان است. اختلال خواندن یکی از انواع اختلالات یادگیری است که عموماً مشکلاتی در املا و حتی در نوشتن نیز ایجاد می‌کند. اختلال در خواندن موجب افت عملکرد تحصیلی و در برخی موارد کاهش اعتماد به نفس کودکان می‌شود. به همین دلیل، در این مقاله از مجله تخصصی آریاکید به مشکلات خواندن در کودکان و راهکارهایی برای کاهش آن می‌پردازیم.
اختلال خواندن به عنوان یکی از اختلالات یادگیری دارای ابعاد مختلفی است. شناخت نوع اختلال در کودکان اولین مرحله از درمان این اختلال در آنها خواهد بود. به همین دلیل در وهله اول به بررسی ابعاد مشکلات خواندن در کودکان می‌پردازیم.
ابعاد اختلال خواندن در کودکان
اختلال خواندن (Reading disability) اصطلاحی گسترده و نوعی اختلال یادگیری است که شامل ضعف در موارد زیر است:
- نقایص روانی کلامی
- توانایی دقت در خواندن
- صحبت کردن
- هجی کردن
کودکان با اختلال خواندن در زمینه‌های زیر مشکل دارند:
- بازشناسی حروف و کلمات
- درک و فهم کلمات و نقشه‌ها
- سرعت و روانی خواندن
- مهارت‌های عمومی در واژگان
هرگونه اختلال در این حوزه‌ها باعث مشکلاتی در خواندن می‌شود. در دانش‌آموزان با اختلال یادگیری، مشکلات خواندن بیش از مشکلات در حوزه‌های نوشتن و ریاضی است (شویتز و شویتز، ۲۰۰۳).
ویژگی‌های کودکان با مشکلات خواندن
بر اساس برخی پژوهش‌ها، اختلال خواندن در پسران سه تا چهار برابر دختران است. کودکان با اختلال یادگیری، تمایل به خواندن ندارند، دامنه توجه آنها کوتاه است، در تمرکز مشکل دارند.
این کودکان معمولاً در مدرسه افت تحصیلی دارند، احساس ناامیدی، بی‌لیاقتی و کم‌جرأتی میکنند، در خواندن شفاهی و کلامی تردید میکنند و گاهی دچار لکنت می‌شوند، هنگام خواندن سرشان را تکان می‌دهند.
آنان کلمه به کلمه می‌خوانند، به زحمت و با صداي کشیده و لحن یکنواخت می‌خوانند، به نقطه‌گذاری توجه ندارند و از توجه به معنی لغت غافلند.
این کودکان واژه‌ها را غیرمرتبط با محتوا و غیرمرتبط با عناصر آوایی حدس می‌زنند، کلماتی را که تازه خوانده‌اند جابجا یا تکرار میکنند، حافظه دیداری و شنیداری ضعیفی دارند.
آنان فاقد تمییز و تشخیص کافی شنیداری هستند، محیط خانوادگی برای موفقیت در مدرسه به آنان فشار می‌آورد یا اینکه نگرش منفی افراطی به عملکرد مدرسه دارند، رشد اجتماعی کافی ندارند و در مدرسه سازگاری شخصی مناسبی بروز نمی‌دهند (همیل، ۲۰۰۲).
انواع اختلال خواندن
مشکلات خواندن در کودکان با اختلال یادگیری بر سه نوع است:
- مشکلات خواندن پایه که شامل دشواری در درک روابط بین صداها، حروف و کلمات می‌شود.
- ناتوانی در روانی خواندن که شامل خواندن با سرعت مناسب و دقیق خواندن و طرز بیان درست می‌شود.
- مشکلات درک خواندن که نوعی ناتوانی در فهم معنی کلمات و عبارات است (شویتز، ۲۰۱۰).
مشکلات اختصاصی خواندن
- اشکال در تلفظ حروف، زیرلبی و بسیار آهسته خواندن، اشکال در ترکیب صداها و ساختن کلمه، تکرار یک حرف یا بخش در کلمه، فراموش کردن صدای حروف، اشکال در تشخیص دیداری کلماتی که ظاهر مشابه دارند.
- حذف برخی از کلمات، تغییر افعال در جمله به میل خویش، حدس زدن یک کلمه به کمک کلمات قبل و بعد بدون خواندن آن کلمه، خواندن کل کلمه بدون توانایی تشخیص حروف آن.
- تغییر توالی حروف و کلمات، معکوس کردن کلمه، دوتایی دیدن کلمات، مکث و توقف زیاد بین تلفظ کلمات، خواندن با سرعت بسیار کُند، خواندن بسیار تند اما دقت بسیار کم و در نتیجه حذف بسیاری از کلمات.
- خواندن کلمات یک جمله بدون نظم و ترتیب کلمات، اضافه کردن حرف ربط بین کلمه‌ها، گم کردن کلمات در یک سطر، عدم رعایت نشانه‌ها مثل نقطه، کاما و امثال آن، توجه به خواندن کلمه و عدم توجه به معنای آن.
- عدم فهم معنای کلمه، عبارت یا جمله، توجه به خواندن جمله و عدم توجه به ارتباط واژه‌ها و معنای جمله، فهمیدن محتوای متن اما ناتوانی در پاسخ به پرسش‌ها (دانکن و همکاران، ۲۰۰۱ و ولاچوز، ۲۰۰۳).
مشکلات غیراختصاصی خواندن
وجود افسردگی و اضطراب در کودک، پرخاشگری، بیش‌فعالی، فقدان توجه و تمرکز کافی، بیقراری و فقدان انگیزه کافی، وابستگی به والدین، اختلالات گویایی، نقص در هماهنگی عمومی بدن، فقدان اعتماد به نفس، اضطراب جدایی و دید منفی به معلم و مدرسه (کرننبرگ و همکاران، ۲۰۰۵).
روش‌های درمانی اختلال خواندن
برخی از روش‌های درمانی و کاهش مشکلات خواندن کودکان علاوه بر معلمان و مربیان از طریق والدین نیز قابل اجرا است.
والدین با آگاهی از این روش‌ها می‌توانند تا حد زیادی به کاهش اختلال خواندن کودکان خود کمک کرده یا پس از درمان بالینی به حذف قطعی و مستمر این مشکلات در کودکان اقدام کنند.
برخی از مهم‌ترین این راهکارهای درمانی شامل موارد زیر است:
آموزش روشن برای آگاهی از واج و صداشناسی
مطالعات بسیاری در درمان اختلال خواندن دانش‌آموزان انجام شده است. نتایج این مطالعات نشان داده‌اند روش‌هایی که برای شناسایی حروف و آگاهی از واج آموزش روشنی فراهم کرده‌اند، در کمک به کودکان با مشکل خواندن مؤثر بوده‌اند (سازمان ملی سلامت و رشد انسان، ۲۰۰۰).
این روش از طریق نوشتن واج‌ها در کارت برگ‌ها و تمرین و تکرار آن توسط کودک به همراهی والدین قابل اجرا است.
آموزش کل زبان
رویکرد مربوط به آموزش کل زبان، بر این اساس طراحی شده است که علاقه کودک به خواندن را افزایش دهد.
در این روش به کودک اجازه داده می‌شود تا مطالب خواندنی مورد علاقه خود را انتخاب کند و از نشانه‌های بافت و تصویرها بهره بگیرد تا معنای داستان‌هایی را که می‌خواند، تعبیر کند.
آموزش کل واژه
در آموزش کل واژه برای درمان اختلال خواندن، معلمان (یا والدین)، کودکان را تشویق میکنند تا به جای آنکه واژه‌ها را به واج‌ها تقسیم کنند، آنها را به صورت کل، پردازش کنند.
در آغاز کودکان می‌آموزند تعداد محدودی واژه رایج را به محض دیدن، شناسایی کنند. بعد وقتی معلم (یا والدین) واژه‌های جدید را در طول خواندن معرفی می‌کند، واژه‌خوانی دانش‌آموزان گسترش می‌یابد (لیم، ۲۰۰۱).
برای انجام هر یک از روش‌های مطرح شده می‌توان در خانه زمانی را اختصاص داد و در قالب انواع بازی و سرگرمی آنها را اجرا کرد.
تاثیر کتابخوانی والدین در کاهش اختلال خواندن کودکان
روانشناسان و صاحب‌نظران تربیتی بر اهمیت کتابخوانی والدین در سال‌های اولیه زندگی و تأثیر آن بر رشد اجتماعی، شناختی و عاطفی کودکان، قبل از ورود به مدرسه تأکید فراوان دارند. چراکه معتقدند شخصیت کودک در همین ۷ سال ابتدایی زندگی شکل می‌گیرد.
بنا بر مطالعات انجام یافته، رشد و توسعه زبان و مهارت‌های کلامی و شنیداری یکی از مهم‌ترین دست‌آوردهای کارآمد و تأثیرگذار است که در ۵ سال اول زندگی رقم می‌خورد (جنشی،[۱] ۱۹۸۸).
رشد و توسعه زبان در نتیجه تعاملات بین عوامل مختلفی همچون اجتماع، زبان و تأثیرات رشد شناختی اتفاق می‌افتد. محققان اعتقاد دارند که اجتماع و محیط اطراف کودک و به ویژه والدین، بیشترین تأثیر را در رشد زبان و مهارت‌های بیانی کودکان دارند و برای رشد مهارت‌های زبانی، رشد و توسعه دایره لغات، یکی از ضروری‌ترین ابزارها است.
در واقع این ابزار به کودکان برای یادگیری، کسب دانش و مفاهیم جدید کمک می‌کند و آنها را برای برقراری ارتباط و تعامل بهتر با همسالان و بزرگسالان آماده می‌کند.
از طرفی میزان دایره لغات کودکان تأثیر زیادی بر یادگیری لغات و مفاهیم پیچیده‌تر زبان دارد. به این ترتیب، کتابخوانی والدین می‌تواند در بهبود اختلال خواندن کودکان موثر باشد.
دایره لغات کودکان و توانایی خواندن
هر چه میزان دایره لغات کودک افزایش یابد، به مراتب درک و یادگیری لغات و مفاهیم جدید برای او آسان‌تر می‌شود. رشد دامنه لغات در کودکان بسیار سریع اتفاق می‌افتد. معمولاً در مدرسه، کودک در هر سال تحصیلی، ۳۰۰۰ تا ۵۰۰۰ لغت جدید می‌آموزد.
افزایش دامنه لغات سبب می‌شود کودک درک بهتر و عمیق‌تری از محیط اطراف و دنیایی که در آن زندگی می‌کند، داشته باشد و همچنین موجب موفقیت کودک در مدرسه خواهد شد. افزایش دامنه لغات و رشد زبان در کودکان در گرو تلاش والدین است.
یکی از راه‌های توسعه زبان و مهارت‌های شفاهی و کاهش اختلال خواندن در کودکان، کتابخوانی والدین برای کودک است. بد نیست بدانید که کودکان از همان اوایل کودکی تا حدودی دستور زبان را نیز درک میکنند و کمکم شروع به ساختن جملات میکنند.
یادگیری دستور زبان و جمله
معمولاً کودکان در حدود ۲ سالگی جملاتی ساده در حدود ۲ کلمه را بیان میکنند. جملات کودکان ۳ ساله در حدود ۳/۵ کلمه است و در کودکان ۴ ساله تعداد کلمات یک جمله به ۵ کلمه هم می‌رسد.
در ۴ سالگی معمولاً کودکان می‌توانند ۲ جمله را با کلمات ربطی به هم پیوند دهند و در ۵ سالگی کودک قادر به ساختن جملات بلندتر و پیچیده‌تر است. به طوری که قادر است جملات گذشته را نیز بسازد.
بنابراین در این سنین کودک می‌تواند با آموزش، قواعد دستور زبان را متناسب با سن خویش بیاموزد و برای ورود به مدرسه آماده شود.
بنا به گفته دانشمندان، افزایش توانایی درک دستور زبان در کودکان برای ورود به مرحله خواندن و درک مطلب اهمیت زیادی دارد و کتابخوانی والدین برای کودکان سبب رشد درک دستور زبان می‌شود (دپارتمان تعلیم و تربیت کالیفرنیا،[۲] ۲۰۰۸).
تاثیر کتابخوانی والدین بر مغز کودکان
در پژوهشی در آمریکا، محققان برای نخستین بار نشان داده‌اند که خواندن کتاب در طول مرحله حیاتی رشد و پیش از دوران مهدکودک تأثیر زیادی بر روی توانایی پردازش داستان‌ها توسط مغز کودکان دارد.
در این پژوهش ۱۹ کودک پیش‌دبستانی سالم بین سنین ۳ تا ۵ سال را بررسی کردند و با تصویربرداری تشدید مغناطیسی عملکردی (fMRI)، فعالیت مغزی کودکان را هنگام گوش دادن به داستان‌های مرتبط با سنشان از طریق هدفون مورد ارزیابی قرار دادند.
نتایج این مطالعه نشان داد قرار گرفتن زیاد کودکان در معرض کتابخوانی والدین در منزل، منجر به فعالیت نواحی خاصی از مغز می‌شود که با پردازش معنایی مرتبط هستند و وجود این نواحی برای زبان شفاهی و خواندن حیاتی است.
تا قبل از این، شواهد مستقیمی درباره اثر مطالعه بر روی مغز کودکان ارائه نشده بود. در نهایت، این محققان همواره والدین را تشویق کرده‌اند که برای کودکانشان از بدو تولد کتاب کودک بخوانند تا یادگیری اولیه آنها را تقویت کرده و رشد زبانی آنها را ارتقا بخشند.
از طرفی تحلیل نواحی مغزی مرتبط با تخیل ذهنی نشان داد تجسم‌سازی، نقش کلیدی در درک روایت و آمادگی کودکان برای خواندن ایفا می‌کند و به آنها امکان مجسم کردن داستان را می‌دهد.
لذا خواندن کتاب‌های تصویردار نیز مهم است (نشست سالانه انجمن‌های آکادمی کودکان آمریکا، ۲۰۱۵). با توجه به اهمیت کتاب و کتابخوانی برای رشد مغز و رشد مهارت‌های زبان و کاهش اختلال خواندن در کودکان، در ادامه توصیه‌هایی را برای تأثیر هرچه بیشتر کتابخوانی والدین ارائه می‌کنیم.
توصیه‌هایی برای تأثیر بیشتر کتابخوانی والدین برای کودکان
برای کودکان خود هر روز کتاب بخوانید.
کتاب خواندن روزانه را بخشی از روال زندگی خود قبل از خواب یا فعالیتی بعد از شام یا راهی سرگرم‌کننده برای صرف عصرانه در کنار هم قرار دهید. این کار از اختلال خواندن کودک شما خواهد کاست.
اوقات فراغت خود و کودکانتان را با کتاب خواندن پر کنید.
کتاب خواندن را به فعالیتی لذت‌بخش و مفرح برای خود و کودکان تبدیل کنید. اگر زمان‌های کتاب خواندن را با بازی، شادی، نمایش و سایر فعالیت‌های لذت‌بخش پیوند دهید، کودکان به کتاب خواندن علاقمند شده و بیشتر لذت خواهند برد.
از تکنیک‌های قبل از خواندن استفاده کنید.
قبل از خواندن یک کتاب، ابتدا جلد و تصاویر کتاب را به کودک نشان دهید و از او بخواهید با دیدن تصاویر کتاب کودک به پیش‌بینی موضوع و محتوای داستان بپردازد.
با هم کتاب بخوانید و درباره آن گفتگو کنید.
لازم است کودک و والدین در کنار هم نشسته و کتاب را طوری در دست بگیرند که هر دو بر آن مسلط باشند.
به جای روخوانی صرف، هر صفحه از کتاب را با دقت بخوانید و در مورد تصاویر، نوع اشکال، اعداد، حروف و همچنین در پایان هر کتاب یا هر داستان، در مورد داستان و آنچه اتفاق افتاده است، با کودک گفتگو کنید.
مثلاً از او بپرسید از این داستان چه چیزی آموخته یا نظر او در مورد شخصیت‌های داستان چیست و… همچنین به کودکان اجازه دهید داستان را به زبان خود بازگو کنند.
ـ بازی با کودکان در مورد محتوای کتاب.
از کودک بخواهید در مورد داستان و کتاب کودک خوانده شده یک بازی طراحی کند، مثلاً نمایشنامه‌ای با شخصیت‌های داستان. این امر می‌تواند به افزایش درک مطلب کمک کند.
نکات مهم برای کاهش اختلال خواندن کودکان
- به کمک متخصص از سلامتی چشم و گوش کودک مطمئن شوید.
- برای فعالیت‌های خواندن و درک مطلب فضای آرام و بدون تشنج را در خانه فراهم کنید.
- کودک را تشویق کنید درباره خودش، خاطرات مدرسه و چیزهای مورد علاقه‌اش صحبت کند.
- از کتاب‌های با خطوط چاپی درشت و دارای فواصل زیاد بین خطوط استفاده کنید.
- از کتاب همراه با نوار ضبط استفاده کنید.
- در منزل کتاب یا روزنامه بخوانید و سعی کنید فرزندتان علاقه شما را در خواندن ببیند.
- مطالب درسی را به واحدهای کوچک تقسیم کنید.
- با مدیر و معلم کودک ارتباط مهرآمیزی برقرار کنید.
- وضع کودکتان را در مدرسه جویا شوید.
- پیشرفت کودک را بدون اینکه مکرراً از او سؤال کنید، پیگیری کنید (هارم و سیدنبرک، ۲۰۰۴).
حرف پایانی اختلال خواندن در کودکان
اختلال خواندن یکی از اختلالات یادگیری در کودکان است که مشکلاتی را در روان‌خوانی، ادای صحیح هجاها و درک معانی کلمات ایجاد می‌کند.
روش‌های درمانی معرفی شده در این مقاله برای کاهش اختلال خواندن در کودکان مفید خواهد بود.
همان طور که ذکر شد کتابخوانی والدین برای کودکان نقش مهمی در توسعه مهارت‌های زبانی و کاهش اختلال خواندن در آنان دارد.
استفاده از کتاب کودک مصور و جذاب و همچنین کاربرد اسباب بازی ها برای بازسازی داستان کتاب‌ها می‌تواند به بهبود اختلال خواندن در کودکان کمک کند.
منابع:
جلیل آبکنار و سیده سمیه. عاشوری، محمد. (۱۳۹۲). نکته‌های کاربردی برای آموزش دانش‌آموزان با اختلال یادگیری. تعلیم و تربیت استثنایی. ۱۳. ۳. ۴۰ – ۳۱.
Estandards of California Department Education. (2008). California preschool learning Foundations,Sacramento. Social-Emotional Development Language and Literacy English-Language Development Mathematics, published by the Department. 1430 N Street: Sacramento, CA 95814-5901.
Genishi, C. (1988). Children’s Language: Learning Words from Experience. Young Children, 44(1), 16-23.
American Academy of Pediatrics. (2015). MRI shows association between reading to young children and brain activity. ScienceDaily. Retrieved March 12, 2016 from sciencedaily.com/releases/2015/150425215617.htm.
Duncan, J. L., Matson, W. B., Katie, E. C., & Timothy, B. (2001). The Relationship of self-injurious behavior and aggression to social skills in persons with severe and profound learning disability. Research in Developmental Disabilities, 20(6), 441-448
Kronenberger, W. G., Dunn, D. W., Hamill, S. (2005). Learning disorder. Journal of Learning Disabilities, 25, 422 – 429.
National institutes of human development & children health. (2000). Learning disabilities. Offers a wide range of fact sheets online, at: www.ld.org/ LD Info Zone/Info Zone_ Fact Sheet Index. Cfm.
Shaywitz S. E. (2010). Dyslexia (specific reading disability). In FD Burg et al., eds., Current Pediatric Therapy, 18th ed. Philadelphia: Saunders Elsevier.
Harm, M. W., & Seidenberg, M. S. (2004). Computing the meanings of words in reading: Cooperative division of labor between visual and phonological processes. Psychological Review, 111(6), 662–670.
Vlachos. F., & Karapetsas. A. (2003). Visual memory deficit in children with learning disabilities. Journal of Learning Disabilities, 27(3), 210–214.
[1] Genishi
[2]CDE (California Department Education)
