رشد اخلاقی کودکان و راهکارهایی برای والدین

رشد اخلاقی کودکان مقوله‌ای مهم است. کودکانی که به هر دلیل از لحاظ اخلاقی رشد لازم را نداشته‌اند، در معرض خطرهاي جدي قرار دارند. به همین دلیل در این مقاله از مجله تخصصی آریاکید به رشد اخلاقی کودکان و راهکارهایی برای والدین برای کمک به توسعه هوش اخلاقی کودکان می‌پردازیم.

کودکانی که رشد اخلاقی مناسب نداشته باشند به دلیل وجدان متزلزل، ضعف در مهار کردن امیال، رشدنیافتگی، حساسیت‌هاي اخلاقی و باورهاي نادرست، تاحد زیادي به عقب افتادگی اخلاقی و اجتماعی دچار و در بزرگسالی به شخصیت‌هاي نابهنجار تبدیل می‌شوند (به نقل از کیا کمال، 1390).

آگاهی والدین از تکنیک‌های رفتاری ویژه جهت رشد اخلاقی کودکان بسیار ضروری است. در مدرسه نیز بسیاری از مفاهیم اخلاقی را می‌توان به دانش آموزان آموزش داد. در این مقاله به بررسی راهکارها و تکنیک‌هایی می‌پردازیم که به رشد اخلاقی کودکان کمک می‌کند.

شیوه‌های تربیتی و آموزش والدین در رشد اخلاقی کودکان

تأثیر والدین بر تحول اخلاقی کودکان نشان می‌دهد که رفتار والدین به طور پایا با تفکر، احساس و عمل اخلاقی کودکان در ارتباط است. در این میان می‌توان پنج فرآیند تربیتی یا تکنیک تربیتی مربوط به والدین را شناسایی کرد که بر رشد اخلاقی کودکان تأثیر دارند.

تاثیر القای شناختی بر رشد اخلاقی کودکان

القای شناختی به همدلی بیشتر، وجدان تحول یافته‌تر، سطوح بالای استدلال اخلاقی و نوعدوستی می‌انجامد. القای شناختی به طور مستقیم جنبه‌های شناختی و هوش منطقی ریاضی (استدلال اخلاقی) و عاطفی (همدلی) را تحریک می‌کند تا دلایل انتخاب یک رفتار و تأثیر آن را بر دیگری بفهمند و درک کنند.

همچنین القای شناختی، با تمرکز بر احساس و تفکر دیگران، در یک موقعیت خاص، توانایی درک دیدگاه دیگران را در کودکان افزایش می‌دهد (لیکونا، 1983). در عین حال، القای شناختی رویکردی منطقی و محترمانه نسبت به روابط میان‌ فردی را به شکل الگودهی مطرح می‌کند.

وقتی والدین رفتار خود را برای کودکان تشریح می‌کنند و به آنها نشان می‌دهند که از تأثیر آن بر کودک خود آگاهند، به طور تلویحی این پیغام را به کودک می‌دهند که احساسات و افکار آنها ارزشمند و حائز اهمیت است.

در حقیقت، چنین احترامی هسته پرورش خوب کودک به حساب می‌آید. یکی از راه‌های اساسی ایجاد احترام در کودکان نسبت به خود و دیگران، احترام گذاردن به آنها و احترام خواستن از آنهاست.

فرصت‌های بسیاری برای استفاده از القاء شناختی وجود دارد. یکی از آشکارترین آنها دریافت انضباط است. وقتی کودکان نافرمانی می‌کنند، فرصتی برای والدین پیش می‌آید تا درست یا غلط بودن یک رفتار را به کودکان بیاموزند و از آن مهم‌تر، علت درست بودن یک رفتار را فرابگیرند.

صرف زمان برای طی این فرآیند، درک کودک را از اصول اخلاقی و هوش اخلاقی را افزایش داده و در نتیجه نیاز به مداخله‌های بعدی را کاهش می‌دهد.

 شیوه تربیتی مقتدرانه (پاسخ‌دهی/ محبت)

عامل دیگر تربیتی که با رشد اخلاق و هوش اخلاقی کودک ارتباط دارد، تربیت مقتدرانه است. در این شیوه، از الگوهای رفتاری پرخاشگرانه اجتناب می‌شود.

کودکان خانواده‌های مقتدر از حساسیت اجتماعی، خودآگاهی و احترام به قواعد و قدرت برخوردارند. این شیوه تربیتی به صورت تعامل بین دو تمایل والدین توصیف می‌شود؛

الف. پاسخ‌دهی

ب. داشتن توقع از کودکان

پاسخ‌دهی به معنای تدارک محبت و حمایت برای کودکان است. برقراری یک تعامل گرم و مثبت، تحول وجدان و استدلال اخلاقی را در کودکان ارتقا می‌دهد. به علاوه، این امر به دلبستگی ایمن و حرمت خود نیز می‌انجامد (دامون، 1988).

یکی از پیامدهای تربیت گرم و پاسخ‌گو، انتقال این نکته به کودکان است که آنها ارزشمند و سزاوار چنین رابطه‌ای هستند. ما به کودکانمان عشق می‌ورزیم و این عشق به خودپنداره مثبت در آنها می‌انجامد.

پیام وسیع‌تر چنین ارتباطی این است که تمام انسان‌ها مستحق رابطه گرم هستند و نباید به آنها آزار رساند. تخطی از این معیارها منجر به احساس گناه و شرم در فرد می‌شود. دو احساسی که ارتباط مستقیمی با وجدان دارند.

همچنین این امر پایه‌ای را برای استدلال اخلاقی فراهم می‌آورد. در حقیقت، سطح گرمی و حمایت، کیفیت پایدار اینگونه روابط است.

تنظیم توقع و انتظار از کودک و تعیین حدود

داشتن انتظار چیزی بیش از خواستن برخی رفتارها از کودکان است. انتظار مؤثر دارای سه جزء است:

1- والدین لازم است اهداف متعالی ولی واقع‌بینانه‌ای را در خصوص رفتار کودکانشان ترسیم کنند. این امر شامل درک این نکته است که چیزی را می‌توان به طور منطقی از کودکان انتظار داشت.

کودکانی که والدینشان از آنها انتظارات غیرمنطقی بالایی دارند، همواره ناکام و خشمگین شده و خود را شکست خورده می‌پندارند.

2- والدین باید حمایت‌های لازم را برای دستیابی به این اهداف فراهم کنند، به عنوان مثال تدارک درگیری والدین با کودکان برای انجام تکالیف مدرسه یکی از این موارد است.

3- والدین باید نسبت به دستیابی یا عدم دستیابی کودکان به انتظارات خود و خواسته‌های مورد نظر نظارت داشته باشند.

کودکان به سرعت بی‌اثر بودن خواسته‌هایی که به آنها نظارت نشده است را درک می‌کنند و بنابراین پیامدی برای آنها در نظر نمی‌گیرند. بنابراین، چنین خواسته‌هایی بر رشد اخلاقی کودکان تأثیر ناچیزی خواهند داشت.

اگر توقع داشتن به عنوان بخشی از تربیت مقتدرانه اعمال شود، کودکان دارای خودمهارگری، نوعدوستی و حرمت خود بیشتری خواهند شد.

الگودهی رفتار اجتماعی – اخلاقی

يكي از بهترين راه‌هايی كه می‌توانيم از طريق آن به كودكانمان بياموزيم كه استدلال اخلاقی خود را به رفتار اخلاقی مثبت تبديل كنند، ارائه نمونه و الگو است.

آموزش احترام به كودكان از طريق احترام گذاشتن به آنها يكی از راه‌هاي الگودهی است. احترام گذاشتن به كودكان تنها يك راه الگودهی است.

چگونگي رفتار و برخورد والدين با ساير افراد از جمله دوستان، خويشاوندان و بستگان نيز از راه‌های ديگر الگودهی است كه مورد استفاده قرار مي‌گيرد.

همان طور كه گفته شد، چگونگی رفتار والدين هنگام تعامل با كودكانشان در خصوص موضوعات اخلاقی به صورت يك الگو درمي‌آيد.

همچنين والدينی كه به بيان همدلی پرداخته يا استدلال اخلاقي را مورد بحث قرار مي‌دهند، اين كيفيات را الگودهي مي‌كنند (ليكوفا، 1983).

خانواده باز و دموكراتيك و شيوه حل و فصل تعارض

در تحليل مؤلفه‌های رشد  اخلاقی کودکان، جنبه‌های مختلفی از يك فرآيند دموكراتيك به پيروی، تحول استدلال اخلاقی، وجدان، حرمت خود بالا و نوعدوستی در كودكان می‌انجامد.

اين خانواده‌ها نقطه نظرهای كودكان را در تصميم‌گيری‌ها، مباحث و حل تعارض‌ها مهم دانسته و به آن احترام می‌گذارند.

آنها به كودكان اجازه می‌دهند كه بدانند عقايدشان ارزشمند است و از شركت آنها در مباحث خانواده حمايت هيجانی می‌كنند.

رشد اخلاقی کودکان در مدرسه

تلاش معلمان و والدین بر این است که در کنار موضوعات درسی بر روی ارزش‌های اخلاقی و رشد اخلاقی کودکان نیز کار کنند. در راستای انجام این هدف نیاز است که درک درستی از توانایی‌ها و ویژگی‌های یادگیری کودکان داشته باشند.

کودکان به علت کم بودن تجربه‌شان دیدگاه محدودتری از مفاهیم دارند و همان طور که آموزش مفاهیم زمان، اعداد، رنگ‌ها، جهت‌ها و غیره به روش‌های خاصی نیاز دارد، مفاهیم اخلاقی را نیز با روش‌های متفاوتی از بزرگسالان آموزش می‌بینند.

با شکل‌گیری وجدان در کودک زمینه آموزش رشد اخلاقی کودکان مهیا می‌شود. ولی این آموزش باید بسیار ظریف و با نکته‌سنجی انجام گیرد چراکه اگر به درستی هدایت نشود کم کم کودک یاد می‌گیرد که از آزار دیگران یا انجام کار منفی دچار عذاب وجدان نگردد.

واکنش‌های شناختی مانند قضاوت در مورد آنچه عادلانه و درست است و اعمال جامعه‌پسند مختلفی مانند کمک به دیگران، همکاری و ابراز همدلی از جمله مقوله‌هایی است به صورت عمومی می‌توان به دانش آموزان آموزش داد.

و انتظار می‌رود که دانش آموزان به عنوان افرادی اجتماعی برای ایجاد و حفظ رابطه اجتماعی رضایت‌بخش توانایی تنظیم و کنترل خود به شیوه‌ای که  نیازها و احساسات دیگران را در نظر بگیرند داشته باشند و در عین حال رفتارهایشان با معیارهای جامعه و فرهنگ فرد نیز سازگار باشد.

درک ارزش‌های اخلاقی در دانش آموزان

آنچه که مسلم است فرهنگ جامعه در یادگیری اخلاقیات و رشد اخلاقی کودکان بسیار موثر است. مثلا جامعه‌ای که فرهنگ همکاری را ترویج می‌کند با جامعه‌ای که اساس آن بر رقابت‌جویی است، دانش آموزانی با روحیات متفاوت تربیت می‌کنند.

آنچه که در مورد درک  ارزش‌های اخلاقی در دانش آموزان می دانیم، موارد زیر هستند:

• تفاوت کار عمدی و غیرعمدی را متوجه می‌شوند.
• در ده و یازده سالگی به نسبی‌گرایی اخلاقی می‌رسند و تشخیص می‌دهند که بسیاری از قواعد بازی قراردادی هستند و می‌توانند با توافق آنها را تغییر دهند.
• دروغ و تخطی از قانون را درک می‌کنند و گاهی مجاز می‌شناسند و به نیات توجه می‌کنند.

در این سنین کودکان کاملا به جهت‌دهی آنچه درک می‌کنند نیاز دارند و در بهترین موقعیت سنی برای آموزش قرار دارند و به علت اینکه آموزش گروهی برای آنها در مدرسه میسر است با تکیه بر تاثیرپذیری از همسالان می‌توان مفاهیم مثبتی را به آنها آموزش داد.

مفاهیم اخلاقی ضروری برای دانش آموزان

در زیر مفاهیمی را که دانش آموز نیاز دارد یاد بگیرد و روش های انجام این کار را بررسی می‌کنیم:

مفاهیم عمومی اخلاقی

ماهیت اخلاق و مفاهیم اخلاقی را برای دانش آموزان در بین دروس به صورت کلامی می‌توان توضیح داد. و بوسیله پرسش و پاسخ آنچه را که درک کرده‌اند بررسی و جهت‌دهی کرد.

به تعویق انداختن خواسته‌ها

یکی از مهارت ها در زمینه رشد اخلاقی کودکان به تعویق انداختن رسیدن به خواسته‌ها است. هنگامی که دانش آموزان خواسته‌ای دارند بهترین موقعیت است برای آموزش دادن مفاهیم اخلاقی.

می‌توان با عقب انداختن ارایه آنچه کودک می‌خواهد بسیاری از مفاهیم را به او آموزش داد. مثلا اگر دانش آموزان درخواست بازی بیشتر در حیاط مدرسه را دارند از آنها بخواهید برای کمک به نظافت مدرسه با همکاری یکدیگر تمام زباله‌های حیاط را جمع آوری کنند.

خودکنترلی برای رشد اخلاقی کودکان

یادگیری تسلط بر خود از جمله موضوعاتی است که انتظار داریم کودکان هنگامی که دچار عصبانیت و خشونت می‌شوند بتوانند خود را کنترل کنند.

این موضوع را در مدرسه می‌توان با بازی کردن نمایش آموزش داد. موقعیت‌های روزمره و واقعی را در قالب نمایشنامه بیاورید و به کودکان نقش دهید. می‌توانید از کودکانی که در این امر ضعیف‌تر عمل می کنند بیشتر استفاده نمایید.

انسان‌دوستی و همدلی

انسان‌دوستی و همدلی موضوعی است که تحت تاثیر رشد شناختی، عوامل محیطی، تجارب اجتماعی و تفاوت های فردی قرار دارد.

بنابراین برای رشد اخلاقی کودکان می‌توان دانش آموزان را در معرض تجاربی قرار داد که بتوان همدلی آنها را ارزیابی نمود. به عنوان مثال می‌توان آنها را به دیدار سالمندان و از کار افتادگان برد و در مورد مفهوم همدلی و ارزش آن برای آنها صحبت کرد.

سرمشق‌دهی و یادگیری مشاهده‌ای برای رشد اخلاقی کودکان در این سن بسیار اهمیت دارد. بزرگسالان با نزدیک بودن گفتار و رفتار خود و انجام دادن آنچه که علاقه دارند کودکان در بزرگسالی انجام دهند می‌توانند الگوهای مناسبی برای کودک باشند.

آموزش پایبندی و تعهد برای رشد اخلاقی کودکان

پایبندی و تعهد را از کودکان بخواهید. اگر کودک قولی به افراد بزرگتر از خود داد، انجام آن را در هر حالتی از او بخواهید.

مثلا اگر به مادربزرگ خود قول داده است که همراه او به خرید برود و در همان زمان دوستانش از او می‌خواهند که با آنها بازی کند، به او یادآوری کنید که مادربزرگ محبت‌های زیادی به او داشته است و الان منتظر است که قولت را عملی کنی.

به این ترتیب استدلال کردن و پایبندی به تعهد را تمرین می‌کنند.

مسئولیت دادن به کودک در امور خانه یا نگهداری خواهر و برادران و در مدرسه به عنوان مسئول بهداشت یا مبصر می‌تواند موثر باشد.

جهت‌دهی مثبت به احساسات

برای رشد اخلاقی کودکان، احساسات کودک را بشناسید و نکات مثبت آنرا تقویت کنید و درجهت انجام رفتارهای مناسب قرار دهید.

استفاده از فیلم و قصه‌ گویی برای رشد اخلاقی کودکان

هنگامی که از فیلم و قصه استفاده می‌کنید توجه داشته باشید که کودکان کم سن‌تر در استخراج موضوعات از داستان ها دچار مشکل می‌باشند.

خلاصه‌بندی نکته داستان برای کودکان دشوار است. برای کودکان ابتدایی خلاصه‌گویی متن از یادآوری متن دشوارتر می‌باشد.

خواندن داستان های اخلاقی از کتاب کودک این امر را تضمین نمی‌کند که کودکان پیام‌های اخلاقی یا موضوعاتی را که مورد نظر نویسنده می‌باشد، متوجه خواهند شد.

باید از تفاسیر متفاوت کودکان که برای بزرگسالان کاملا واضح به نظر می‌رسد، آگاه باشید و با توضیح و پرسش و پاسخ می‌توان درک کودکان را سنجید و قسمت‌هایی را که متوجه نشده‌اند، توضیح داد.

به طور کلی می‌توان گفت که به مرور که کودکان بزرگتر می‌شوند بیشتر توانایی درک اخلاقیات را پیدا می‌کنند. آنان به تدریج قواعد فرهنگ و محدودیت‌های آن را می‌پذیرند.

یادگیری و نهادینه شدن مفاهیم اخلاقی می‌تواند بر زندگی اجتماعی و رشد اخلاقی کودکان در آینده تاثیرگذار باشد و از بزهکاری و اعتیاد و فساد اخلاقی آنها در دوره نوجوانی جلوگیری کند.

چند راهکار برای کمک به رشد اخلاقی کودکان

• زيربنای اخلاق احترام است؛ احترام به خود، ديگران و به همه اشكال حيات و محيط اطراف.
• تحول اخلاقی در خلال يك فرآيند تدريجی و به صورت مراحل مختلف اتفاق ميی‌افتد.
• به كودكان احترام بگذاريد و از آنها انتظار داشته باشيد كه به شما احترام بگذارند.
• با الگوسازی، اخلاق را به كودكان بياموزيد.
• آموزش كلامی براي رشد اخلاقی کودکان مهم است.
• به فرزندانتان ياد بدهيد چگونه فكر كنند.
• به كودكان مسؤوليت‌های واقعی بدهيد.
• بين استقلال و كنترل كودكان، تعادل برقرار كنيد.
• با محبت و توجه به كودكان، آنها را در ايجاد تصوير ذهنی مثبت از خود ياری دهيد.

حرف آخر رشد اخلاقی کودکان

در این مقاله از مجله تخصصی آریاکید به پنج راهکار تربیتی برای رشد اخلاقی کودکان پرداختیم و رشد اخلاقی کودکان در مدرسه را بررسی کردیم.

توجه به این موارد و استفاده از راهکارهای ارائه شده به رشد اخلاقی کودکان و توسعه هوش اخلاقی در آنان کمک خواهد کرد.

همچنین استفاده از برخی اسباب بازی های موثر در هوش اخلاقی برای رشد اخلاقی کودکان مفید و موثر خواهد بود.

منابع:

هنری ماسن،پاول؛ کیگان،جروم؛ کارول هوستون،آلتا؛ جین وی کانجر،جان(1384) رشد و شخصیت کودک(ترجمه مهشید یاسایی) تهران، انتشارات ماد.

السون،متیو اچ؛ هرگنهان(1392)مقدمه ای بر نظریه های یادگیری(ترجمه سیف،علی اکبر)تهران،نشر دوران.

کیا کمال، بهروز. (1390). کتاب‌هاي درسی و کمک‌درسی آلمان ادبیات کودك و نوجوان. پژوهشنامه ادبیات کودک و نوجوان. 3. 2. 33- 43.

جان بزرگی، مسعود. نوری، ناهید. آگاه هریس، مژگان. (1387). آموزش اخلاق، رفتار اجتماعی و قانون‌پذیری به کودکان. تهران: ناشر ارجمند.

Damon, W. (1983). Social and Personality Development: Infancy Through Adolescence. New York: W. W. Norton.

Lickona, T. (1983). Raising good children: Helping your child through the stages of moral development. Toronto: Bantam Books.