بر اساس تحقیقات رشد هیجانی کودک باعث افزایش مهارت توجه می‌شود و کودکی که به لحاظ هیجانی رشد کافی کرده است کمتر دچار مشکلات یادگیری می‌شود. کودکی که دارای هوش هیجانی پرورش یافته است، معمولا در تحصیل و کار موفق‌تر است.
از طرف دیگر رهبری و مدیریت هیجان در کودک یکی از مهارت های ضروری برای والدین در تربیت کودک و نوجوان است. برای اینکه در رشد هیجانی کودک خود تاثیر مثبت داشته باشید و از این طریق به پیشرفت او کمک کنید باید اطلاعات مناسبی در این زمینه داشته باشید. به همین دلیل در این مقاله از مجله تخصصی آریاکید به رشد هیجانی کودک و رهبری هیجان در کودکان می‌پردازیم.
نقش والدین در رشد هیجانی کودک
والدین باید بدانند که برای رشد هیجانی ابتدا باید کودک بتواند رفتارها و احساسات خود و دیگران را بشناسد و در مرحله بعد باید بتواند دانسته‌هایش را در تعاملات و روابط به کار ببرد. آگاهی از خود به معنای آگاهی از هیجان‌ها، نقاط قوت، چالش‌ها و تاثیر هیجان‌ها بر رفتار است. گذشته از این، فرد باید بتواند هیجان‌ها و رفتار و خلق خود را مدیریت کند و به طرف هدف حرکت کند.
در تمامی این مراحل والدین و مراقبین اولیه کودک تاثیر مهمی بر رشد و پیشرفت کودک دارند. والدین و مراقبین علاوه بر اینکه می‌توانند کودک را در تمامی این مراحل راهنمایی کنند باید مراقب باشند، زیرا خود به عنوان الگو و سرمشق همیشه جلوی کودک و در معرض دید او هستند.
تغییرات هیجانی کودک با ورود به مدرسه
کودک طی دوره دبستان دستخوش تغییرات هیجانی و عاطفی می‌شود. برخی از عوامل موثر در رشد هیجانی کودک عبارتند از:
دوستی‌ها
دوست‌یابی و دوست شدن برای رشد و توسعه هوش عاطفی کودک لازم است. اغلب کودکان 7 ساله نسبت به دوستان جدید خود احساسات عاطفی دارند. داشتن چند دوست صمیمی و همچنین دشمن برای کودک دبستانی کاملا طبیعی است. البته گاهی اوقات دوست و دشمن جای خود را عوض می‌کنند. کودکان در این سن ترجیح می‌دهند با هم‌جنس خود دوست شوند.
خود وصفی
کودکان دبستانی دوست دارند خصوصیات خود را توضیح دهند. در مورد ظاهر و فعالیت‌های خود صحبت کنند. این کار کمک می‌کند مفهوم خود در آنها پرورش یابد و خودشان را بهتر بشناسند و بشناسانند. این کار به رشد هوش درون فردی آنها کمک می‌کند.
ابراز و اثبات صلاحیت فردی در رشد هیجانی کودک نقش مهمی دارد. کودک تلاش می‌کند شایستگی خود را نشان دهد. روانپزشک کودک و نوجوان لوئیس معتقد است؛ «کودکی که تلاش می‌کند مستقل و خودکفا باشد و تایید والدین، آموزگار و دوستانش را دریافت کند، در پی کسب صلاحیت خود است». کودک دبستانی سعی می‌کند با انتخاب لباس، انجام تکالیف مدرسه و موفقیت در ورزش، شایستگی خود را نشان دهد.
در مرحله‌ای کودک دبستانی می‌تواند رفتارهای منفی نشان دهد تا مرزهای خود را شناسایی کند. بر اساس گزارشات موسسه ملی بهداشت، کودک در این سن ممکن است دروغ بگوید، تقلب کند و یا سرقت انجام دهد تا به این ترتیب حد و مرز انتظارات و قواعد خانواده، دوستان، مدرسه و جامعه را سبک و سنگین کند.
روش مواجهه با تغییرات در رشد هیجانی کودک
وظیفه والدین و اولیای مدرسه این است که به جای برخورد بد با کودک، متوجه باشند که این بخش طبیعی رشد است. آنها برای مقابله با این رفتارها باید به طور خصوصی با کودک صحبت کنند و سعی کنند در جمع این موضوع را مطرح نکنند. زیرا مطرح شدن چنین مسائلی در جمع دوستان یا اعضای خانواده ممکن است سبب شود دیگران کودک را مسخره یا تحقیر کنند که این کار مانع افزایش عزت نفس کودکان خواهد شد.
والدین و اولیای مدرسه باید ضمن مقرر کردن نظم و انظباط مناسب، به کودک بفهمانند که با اینکه کارش اشتباه بوده اما به واسطه علاقه به او و ارزشی که برای او قائل هستند از اشتباه او صرف نظر می‌کنند و امیدارند این رفتار تکرار نشود.
حرکت به سمت استقلال در دوره دبستان
کودک در سن دبستان علائمی از استقلال را نشان می‌دهد. او با پیدا کردن دوستان جدید و پیگیری کارهای خود این علائم را نشان می‌دهد. والدین و یا نزدیکترین مراقبین کودک که مهمترین اشخاص در زندگی او محسوب می‌شوند باید بدانند که اولین دوستان هم مثل اولین مراقبین برای کودک بسیار اهمیت دارند. در واقع بهترین دوست کودک دبستانی برای او مهم است.
نشانه دیگر استقلال در کودک دبستانی، توانایی او در کنترل امیال و رفتار کردن بر اساس استانداردها است. کودک تلاش می‌کند علیرغم میل خود به انجام برخی کارها، از آنها صرف نظر کند تا خود را مسلط و مستقل نشان دهد و تایید والدین و مراقبین را بگیرد. همین نشانه خودتنظیمی هیجانی و مهارت مدیریت هیجان در کودک دبستانی است که یکی از مهارت های ده گانه زندگی است.
شیوه‌های رفتاری کودک برای نشان دادن قابلیت‌ها
کودک در سال‌های اول دبستان برای نشان دادن قابلیت‌های خود معمولا از روش‌های زیر استفاده می‌کند:
- در بازی‌های رقابتی شرکت می‌کند.
- سعی می‌کند با کودک جنس مخالف دوست شود.
- تلاش می‌کند در تیم‌های ورزشی و کلوپ‌های مورد علاقه عضو شود.
- داستان و جوک تعریف می‌کند.
- سعی می‌کند بین واقعیت و فانتزی فرق بگذارد.
- ممکن است به همراه گروه بازی‌های نمایشی اجرا کند و نقش بازی کند.
- شاید در کارهای منزل کمک کند. مثلا میز و وسایل را گردگیری کند و وسایل شخصی خود را مرتب نماید.
نکات مفید و کاربردی در ارتباط با رشد هیجانی کودک
برای پرورش هوش هیجانی در کودک، والدین باید بدانند که:
- خود تنظیمی یک شبه اتفاق نمی‌افتد. اما از آنجا که کودکان بسیار هوشیار هستند می‌توانید با مثال زدن، راهنمایی و هدایت آنها به رشد هیجانی و پیشرفت او کمک کنید.
- بر اساس مطالعات انجام شده، توانایی خودتنظیمی و مهارت مدیریت هیجان والدین در اینجا نقش کلیدی دارد. زیرا والدین الگوی تمام عیار کودکان محسوب می‌شوند و تاثیر فوق‌العاده‌ای بر رفتار و عملکرد کودک دارند. علاوه بر این کودک با مشاهده رفتار والدین، می‌آموزد که چگونه رفتار کند.
- بیان احساسات را به کودک خود بیاموزید تا بتواند خود را ابراز کند. بخصوص برای نشان دادن علائم غیر کلامی و هیجان های منفی مثل خستگی طولانی و حالات چهره لازم است کودک را هدایت کنید.
- به خاطر داشته باشید پاداش و تشویق بعد از رفتار درست می‌تواند به تداوم آن رفتار کمک کند؛ در ضمن کودک را برای انجام رفتارهای مشابه راهنمایی می‌کند. مثلا بعد از مرتب کردن اسباب بازی ها یا انجام کارهای شخصی، کودک را تشویق کنید.
- با وضع کردن قوانین دقیق و روشن، کودک را برای انجام کار راهنمایی کنید. مثلا بگویید ضربه زدن ممنوع، رو مبل پریدن ممنوع.
- به طور مداوم استراتژی‌های نظم و انضباط مثبتی برای داخل و بیرون منزل تعیین کنید.
- کودک را تشویق کنید تا در خانه و بیرون خانه در زمین بازی، پارک و مدرسه با همسالانش بازی کند. گاهی دعوت از دوستان هم مناسب است.
اهمیت رهبری هیجان والدین در رشد هیجانی کودک
رهبری هیجان اشاره به صحبت کردن درباره هیجان نشان دادن، چگونگی ابراز درست هیجان، طرح‌ریزی راهبردهای آرام‌سازی و تسکین، نشان دادن علاقه به هیجانات کودک و تعامل اطمینان بخش با کودکان در هنگام واکنش هیجانی آنها دارد.
کودکان والدینی که از یک سبک جذاب همانند «رهبری» برای ابراز هیجان استفاده می‌کنند، می‌توانند هیجاناتشان را تنظیم کنند و رفتار پرخاشگرانه‌ای از خود نشان نمی‌دهند.
هم کودکان پرخاشگر و هم غیر پرخاشگر وقتی که مادرانشان رهبری هیجان دارند، رفتار اجتماعی بهتری نشان می‌دهند. کودکان دارای مادران رهبری‌کننده هیجان با همدیگر تعامل منفی کمتری دارند بازی هایشان را کمتر خراب می‌کنند، محاوراتشان چندان منفی نیست و هنگام تعامل با همسالانشان هیجانات منفی کمتری از خود نشان می‌دهند.
تاثیر رهبری هیجان والدین در کودک
والدینی که هیجان کودکانشان را رهبری می‌کنند به آنها در ابراز مناسب هیجان، تنظیم آن و کاهش رفتار پرخاشگرانه کمک می‌کنند. رهبری هیجانی مادران در زمینه هیجانات منفی تاثیری حمایتی برای کودکان دارد. وقتی که مادران از رهبری هیجان استفاده می‌کنند این کار از کودکانشان در تاثیرپذیری منفی از خشونت خانگی حمایت می‌کند. در غیر این صورت باعث افزایش رفتار پرخاشگرانه و اضطراب – افسردگی کودک می‌شود.
وقتی که پدران از رهبری هیجان استفاده می‌کنند این کار تاثیر خشونت خانگی بر کودک و کناره‌گیری کودک را تعدیل می‌کند.
مادرانی که رهبری هیجانی نشان می‌دهند به کودکانشان می‌آموزند که اگر در موقعیت‌هایی با دیگر کودکان دچار تعارض شدند چگونه عمل کنند. به همین نحو شدت هیجانات منفی آنها باعث فعالیت‌هایی مانند انجام رفتارهای منفی یا خاتمه دادن بازی یا خارج شدن از آن موقعیت نمی‌شود. در نتیجه کودکان در گروه از جانب گروه دوستان و همسالان بهتر مورد پذیزش قرار می‌گیرند و این امر برای تقویت اعتماد به نفس کودک بسیار موثر است.
تسهیل ابراز هیجانات کودکان
کودکانی که مادران رهبری‌کننده دارند حتی اگر مشکلات رفتاری داشته باشند و اگر هم کار اشتباهی انجام دهند قادر به ادامه دادن تعامل با همسالانشان هستند. رهبری هیجان به کودکان کمک می‌کند تا بازی ای را که بهم زده بودند دوباره از سر گیرند و زمانی که چیزی دارد اشتباه پیش می‌رود آنها به مشارکت خود ادامه دهند که این باعث می‌شود در آینده در برابر تحقیرهای همسالانشان چندان تحت تاثیر قرار نگیرند.
رهبری مادران و پدران در زمینه هیجانات گفتگو درباره هیجانات مثبت و منفی را تسهیل می‌کند. این مادران ممکن است عقیده داشته باشند که ابراز هیجان چه منفی باشد یا نباشد در هر صورت پذیرفتنی است.
در مطالعات انجام شده با کودکان معلوم گردید که بحث درباره هیجان و حل مشکل مانند واکنش خنثی در برابر عصبانیت و آموزش راهبردهای آرام کردن، از اهمیت برخوردار است.
مشخصه‌های والدین با سبک رهبری هیجان
والدینی که از سبک رهبری هیجان استفاده می‌نمایند دارای مشخصه‌های روشنی هستند که از جمله می‌توان به موارد ذیل اشاره نمود:
- توجه و احترام به هیجان‌هایی که کودک از خود نشان می‌دهد.
- آموزش مستقیم تسلی دادن و آرام کردن خود.
- نشان دادن علاقه به احساسات کودک.
- الگوسازی و گفتگو درباره تداوم مشارکت با دیگران در موقعیت‌های استرس‌زا.
- مشخص کردن آنچه که باعث هیجان شده است.
- پاسخ سریع به سوالات کودکان.
- کمک به کودکان به ویژه برای مدیریت اضطراب، غمگینی و عصبانیت.
راهبردهایی برای تنظیم هیجان در کودک
نکنه دیکر در زمینه رهبری هیجان که والدین باید به آن توجه داشته باشند آموزش برخی ار راهبردهای تنظیم هیجان می‌باشد. این راهبردها باید پیوسته از جانب والدین مورد تقویت قرار بگیرد و پیوسته کودکان به انجام این راهبردها تشویق گردند. این راهبردها عبارت است از:
- تسلی دادن خود
- کمک‌خواهی
- توجه گردانی خود
- تمرکز مجدد یا تغییر توجه
- حل مشکل
- تغییر اهداف
- قدم زدن برای کسب آرامش
- جستجوی «جنبه مثبت»
- مشارکت با افراد دیگر
- تنفس عمیق
- آزمایش یک روش متفاوت
- راهبرد گفتگو با خود
- پرت کردن حواس خود از طریق تغییر توجه
سخن آخر رشد هیجانی کودک و رهبری هیجان
در این مطلب از مجله تخصصی آریاکید به عوامل موثر در رشد هیجانی کودک و اهمیت رهبری هیجان توسط والدین در مهارت خود تنظیمی و مدیریت هیجان در کودکان پرداختیم. برای بهبود رشد هیجانی کودک و مهارت مدیریت هیجان، همچنین می‌توانید از برخی از اسباب بازی های مناسب تقویت هوش هیجانی استفاده کنید.
منابع:
مک لم، گایل (1390) تنظیم هیجان کودکان (نرجمه احمد کیانی)، انتشارات ازجمند.
کاتمن، جان (1393) پرورش هوش هیجانی در کودکان (ترجمه حمید رضا بلوچ)، انتشارات رشد.
پوپ، آلیس (1391) افزایش احترام به خود در کودکان (ترجمه پریسا تجلی) نشر جوانه رشد.
http://www.aboutkidshealth.ca/