رشد هوش نوزادان از رشد جسمی آنان جدا نیست. نوزاد در پایان یک سالگی شباهت زیادی به موجودی که دوازده ماه قبل متولد شده بود، ندارد. رسیدن به ثبات فیزیولوژیک از تکالیف رشدی مهم تا یک سالگی است.
همچنین مغز نوزاد تا یک سالگی به سرعت رشد می‌کند و نظم حرکات افزایش می‌یابد. پرورش و رشد مغز در سال‌های اول زندگی، این شانس را به کودک می‌دهد تا در سال‌های بعد ضمن تقویت هوش، استعدادها و توانایی‌های بالقوه‌اش به شکوفایی برسد. در این مطلب از مجله تخصصی آریاکید به بررسی عوامل موثر بر هوش نوزادان می‌پردازیم.
تاثیر رشد جسمی بر رشد هوش نوزادان
همان طور که گفتیم رشد جسم و هوش نوزادان از هم جدا نیست. به همین دلیل در ادامه مطلب ابتدا به بررسی عوامل موثر بر جسم نوزادان و سپس به عوامل تاثیرگذار در رشد هوش نوزادان می‌پردازیم.
عوامل موثر بر رشد جسمی نوزادان
عوامل متعددی در رشد جسمی و تقویت هوش بدنی جنبشی در نتیجه در رشد سایر ابعاد هوش نوزادان دخیل هستند که برخی قابل دستکاری و کنترل و برخی از اراده والدین خارج است.
ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻋﻮاﻣﻞ مؤﺛﺮ ﺑﺮ رﺷﺪ ﺟﺴﻤﯽ ﮐﻮدﮐﺎن و ﻧﯿﺰ ﺷﻨﺎﺧﺖ اﻗﺪاﻣﺎت ﻻزم ﺑﺮای ﺣﻔﻆ و ارﺗﻘﺎی ﺳﻼﻣﺖ آنها برای رشد هوش نوزادان ﺑﺴﯿﺎر ﻣﻬﻢ اﺳﺖ. ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻋﻮاﻣﻞ ﻣوﺛﺮ ﺑﺮ ﺷﺎﺧﺺﻫﺎی رشد جسمی ﺷﯿﺮﺧﻮاران ﺷﺎﻣﻞ ﻗﺪ، وزن و دور ﺳﺮ به والدین کمک می‌کند تا در صورت امکان اقدام مناسب و لازم را انجام دهند.
ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﻄﺎﻟﻌﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺗﺎﮐﻨﻮن اﻧﺠﺎم ﺷﺪه، ﻋﻮاﻣﻠﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺻﻔﺎت ارﺛﯽ و ژﻧﺘﯿﮏ، ﺳﻦ، ﺟﻨﺲ، ﺗﻐﺬﯾﻪ، ﻣﺤﯿﻂ ﻓﯿﺰﯾﮑﯽ، ﻋﻮاﻣﻞ رواﻧﺸﻨﺎﺧﺘﯽ، آﻟﻮدﮔﯽ ﺑﻪ ﻋﻔﻮﻧﺖﻫﺎ و اﻧﮕﻞﻫﺎ، ﻋﻮاﻣﻞ اﻗﺘﺼﺎدی، ﻋﻮاﻣﻞ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ و ﻋﻮاﻣﻞ دﯾﮕﺮ ﻣﺎﻧﻨﺪ ردیف ﺗﻮﻟﺪ ﮐﻮدک، ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﯿﻦ ﺗﻮﻟﺪ در ﮐﻮدﮐﺎن، وزن ﻫﻨﮕﺎم ﺗﻮﻟﺪ، ﭼﻨﺪﻗﻠﻮﯾﯽ و ﺳﻄﺢ ﺳﻮاد ﭘﺪران و ﻣﺎدران ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺮ ﻣﯿﺰان رﺷﺪ ﮐﻮدﮐﺎن اﺛﺮﮔﺬار ﺑﺎﺷﺪ.
معیارهای سنجش رشد جسمی نوزادان
ﺑﺮای ﻗﻀﺎوت در ﻣﻮرد رﺷﺪ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﮐﻮدﮐﺎن ﻻزم اﺳﺖ ﻣﻌﯿﺎرﻫﺎﯾﯽ ﺑﺮاي ﺳﻨﺠﺶ اﯾﻦ رﺷﺪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ. اﻧﺪازهﮔﯿﺮی وزن، ﻗﺪ و دور ﺳﺮ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﮐﻤﮏﮐﻨﻨﺪه ﺑﺎﺷﺪ.
آگاهی والدین از ﻋﻮاﻣﻞ ﻣؤﺛﺮ در رﺷﺪ ﮐﻮدﮐﺎن، ﻣﺮاﮐﺰ ﺑﻬﺪاﺷﺘﯽ را در ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰیﻫﺎی آﻣﻮزﺷﯽ ﯾﺎری ﻣﯽﮐﻨﺪ. ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻣﺮاﻗﺒﺖﻫﺎی ﺑﻬﺪاﺷﺘﯽ و درﻣﺎﻧﯽ ﮐﻮدﮐﺎن اﻫﻤﯿﺖ ﺑﺴﺰاﯾﯽ در ﭘﯿﺸﮕﯿﺮی از ﺳﻮءﺗﻐﺬﯾﻪ و ﺑﯿﻤﺎریﻫﺎی ﻋﻔﻮﻧﯽ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﮐﺎﻫﺶ ﻣﺮگ و ﻣﯿﺮ آنها دارد.
وضعیت تغذیه پیش از زایمان و پس از آن، بر رشد و تکامل اثر می‌گذارد و در واقع تأخیر رشد از نشانه‌های سوءتغذیه است. هنگامی که وضع تغذیه کودک بهبود یابد، وزن و قد او شروع به رشد می‌کند.
برخورداری از نور آفتاب، روشنایی و تهویه از عوامل محیطی لازم برای رشد جسمی سالم است.
عشق، تمایل به مراقبت و روابط مناسب بین والدین و کودک بر تکامل اجتماعی، عاطفی و رشد هوش کودکان اثرگذار است.
برخی عوامل تاثیرگذار بر رشد جسمی نوزادان
– سطح زندگی خانواده عاملی مهم است. کودکان خانواده‌های دارای تغذیه مناسب وزن و قد بیشتری دارند.
– ﺟﻨﺲ ﻧﻮزاد روی ﺷﺎﺧﺺﻫﺎی وزن و ﻗﺪ اﺛﺮ دارد و همچنین روﻧﺪ رﺷﺪ وزﻧﯽ ﮐﻮدک ﺑﺎ ﺟﻨﺴﯿﺖ مرتبط است.
– کم بودن وزن هنگام تولد روی ﮐﻢ ﺷﺪن ﻣﻘﺪار رﺷﺪ بعدی تأثیرگذار است. وزن ﮐﻢ ﺗﻮﻟﺪ ﺑﺎ ﮐﻢوزﻧﯽ و ﮐﻮﺗﺎهﻗﺪی در ارﺗﺒﺎط است.
بیشتر مطالعات ﻣؤﺛﺮ ﺑﻮدن وزن ﻫﻨﮕﺎم ﺗﻮﻟﺪ را روی ﺷﺎﺧﺺﻫﺎی رﺷﺪ ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ. وزن تولد و رشد بعدی نوزاد راﺑﻄﻪ ﮐﺎملا ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ و ﻣﻌﻨﯽداری ﺑﺎ ﻫﻢ دارﻧﺪ و ﺑﺎﯾﺪ به ﮐﻨﺘﺮل آن ﺗﻮﺟﻪ ﺷﻮد. مطالعات در زمینه سلامت نوزاد نشان داده ﺳﻦ ﺑﺎﻻی ﻣﺎدر با ﮐﻢوزﻧﯽ نوزاد ارتباط دارد و دارای ﺑﯿﺸﺘﺮﯾﻦ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻣﻌﻨﯽدار روی روﻧﺪ رﺷﺪ وزﻧﯽ نوزاد است.
– بعد از تولد، ﻣﺼﺮف ﺷﯿﺮ ﻣﺎدر اﺛﺮ ﻣﺴﺘﻘﯿﻤﯽ روی انداره دور ﺳﺮ ﻣﯽﮔﺬارد و همچنین ﺑﯿﻦ میزان رﺷﺪ ﻧﻮزادان و ﻣﺼﺮف آﻫﻦ، راﺑﻄﻪای ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ وﺟﻮد دارد. ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻪ ﻣﺼﺮف ﺑﯿﺸﺘﺮ آﻫﻦ ﺑﺮای ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اندازه ﻗﺪ آنها ﮐﻢ اﺳﺖ، ﻣﻨﺎﺳﺐ اﺳﺖ. مطالعات نشان داده ﻣﺼﺮف آﻫﻦ ﺑﻌﺪ از شش ماه اثر مستقیمی روی ﻗﺪ ﻣﯽﮔﺬارد.
عوامل موثر بر وزن کودک
وزن کودکان به دلیل‌های گوناگون ممکن است به کندی افزایش یابد و آنها دچار اختلال رشد شوند. بعضی بیماری‌ها مانند سرماخوردگی، اسهال و عفونت‌ها موجب کاهش اشتها و کمبود وزن می‌شوند.
همچنین مراقبت ناکافی از کودک و بی‌توجهی به نیازهای عاطفی و روانی او نیز ممکن است باعث اختلال رشد کودک شود. در چنین شرایطی باید هرچه سریع‌تر علت مشخص و مشکل حل شود. در این زمان کودک نیاز به مراقبت و توجه بیشتری دارد و روند رشدش باید با سرعت بیشتری پیگیری شود.
تشخیص اختلالات رشدی نوزاد
تشخیص زودرس كاهش شنوایی نوزادان نیز بسیار مهم است و عدم تشخیص آن در سنین پایین موجب اختلال در تكامل گفتاری و هوش کلامی زبانی، مهارت ارتباط موثر، هوش منطقی ریاضی، یادگیری و رشد هوش هیجانی و هوش بین فردی می‌شود.
غربالگری شنوایی نوزادان در برخی از كشورها اجباری است، زیرا كنترل كودک از نظر تكامل شنوایی با در نظر گرفتن علائم خطر، فقط قادر به تشخیص ۵۰% از موارد كاهش شنوایی است. غربالگری شنوایی نوزاد، باید در زمان تولد و قبل از ترخیص از بیمارستان انجام شود و اگر مقدور نبود، در ماه اول زندگی صورت گیرد. کاهش شنوایی باید قبل از ۳ ماهگی تشخیص داده شده و قبل از ۶ ماهگی مداخلات لازم صورت گیرد.
بهبود رشد جسمی و رشد هوش نوزادان
کودکانی که رشد جسمی و هوش بدنی جنبشی نرمال و مناسب دارند، از حدود نه و ده ماهگی، به کمک میز یا صندلی می‌ایستند. بیشتر کودکان در سیزده ماهگی بدون کمک دیگران راه می‌روند، اگرچه تلوتلو می‌خورند اما از حدود هجده ماهگی بدون کمک دیگران راه می‌روند و از پله بالا و پایین می‌روند.
رشد هوش نوزادان باعث هماهنگی حرکات در کودکان شده و حدود یک سالگی با استفاده از انگشتان و کف دست به حرکت ارادی توأم با مهارت تبدیل می‌شود. این امر مستلزم رشد ماهیچه‌ها و عضلات و رشد سلول‌های مغز است.
تأخیر زیاد در مراحل رشد، نشان‌دهنده آن است که مشکل جدی است و باید به آن توجه کرد. کودکانی که دچار عقب‌ماندگی ذهنی هستند، مراحل رشد خود را با کندی و تأخیر زیاد طی می‌کنند.
عوامل موثر در رشد هوش نوزادان
محققان معتقدند که تحریک‌های ذهنی از سوی والدین و محیط نقش بسیار مهمی در تقویت و رشد هوش نوزادان دارد. ژنتیک و محیط هر دو در پرورش و تقویت هوش کودک نقش دارند. منظور از محیط، تغذیه، روابط و تربیت خانوادگی و سلامتی است.
ویلیام گرینوخ روانشناس می‌گوید: پرسش از اینكه در هوش، طبیعت مهم‌تر است یا تربیت، مانند پرسش از این نكته است كه برای ایجاد یک مستطیل، طول مهم‌تر است یا عرض؟ اصولاً این سؤال غلط است.
رشد هوش نوزادان، نتیجه متقابل وراثت و محیط است. در حالی که گاهی با یک نگاه جبرگرایانه سهم بیشتری از بهره هوشی را به ژن‌ها می‌دهیم، واقعیت آن است که هرگز نمی‌توان تأثیر روابط اولیه نوزاد با والدین را بر ذهن نادیده گرفت چراکه سال‌های اولیه زندگی کودک نقش مهی را در رشد مغزی او بازی می‌کند.
شرایط مناسب رشد هوش نوزادان
به لحاظ علمی ثابت شده است که تجربه‌های گوناگون، آموزش‌های متنوع و محیط گرم و صمیمی به رشد هوش و بهبود مهارتهای پایه نوزادان کمک قابل‌توجهی می‌کند. شکلگیری ساختارهای ذهنی مهم و اجزای آن یا به عبارتی روش تنظیم معلومات در کودک و بکارگیری هوش، همه و همه در شش سالگی تکمیل می‌شود. لذا به نظر می‌رسد نوع و میزان تجارب اولیه کودک اساس تحول و دگرگونی فکری وی در آینده خواهد بود.
مکانیسم رشد هوش نوزادان
بعد از تولد، مغز نوزاد در حال رشد و تکامل است. ۲ سال اول زندگی کودک دوران طلایی رشد مغز به حساب می‌آید که در آن ارتباط‌های مغزی شکل می‌گیرد. مغز نوزاد هنگام تجربه کردن صداها، بوها و احساسات ارتباطاتی را می‌سازد که باعث رشد هوش نوزادان شده و در آینده در یادگیری زبان و توسعه هوش کلامی زبانی و رشد هوش منطقی زیاضی و حل مسائل به او کمک می‌نماید.
با نگاه کردن به چشمان نوزاد و حرف زدن، آواز خواندن و در آغوش‌گیری او می‌توان رشد هوشی را تقویت کرد. چشمان نوزاد در ۶ هفتگی تا فاصله ۱۷.۵ سانتیمتری متمرکز می‌شود. این کار به نوزاد کمک می‌کند در شناخت مفاهیم مشابه مهارت کسب کند.
دکتر هوتن لوچ فوق‌تخصص روانشناسی کودکان دانشگاه اوهایو معتقد است فرمان‌های اولیه زبانی برای کودک بسیار مهم هستند زیرا زبان در موفقیت عملکرد ذهنی بسیار اهمیت دارد و هر درک و فهمی از زبان به ایجاد توانایی کلامی و بیان صحیح کلمات و در نتیجه بهبود هوش کلامی زبانی کمک می‌کند.
نقش توجه و بازی در رشد هوش نوزادان
توجه و بازی والدین با نوزاد به ایجاد پیوندهای عصبی پیچیده و ضروری می‌انجامد. همچنین باعث تحریک، تقویت و گسترش فعالیت‌های ذهنی می‌شود. بازی در فرآیند رشد هوش نوزادان جایگاه مهمی دارد، روابط را محکم می‌کند و روح را توسعه می‌بخشد.
در ضمن، بازی بهترین روش یادگیری محسوب می‌شود، چراکه هنگام بازی، کودک بدون تلاش در حال یادگیری است. علاوه بر لذتی که عاید کودک می‌شود، به وی اجازه استفاده و بکارگیری جسم و حواس پنجگانه را می‌دهد و فرصت کسب معلومات و تمرین بیشتر را فراهم می‌کند. خرید اسباب بازی مناسب سن و بازی با آن، می‌تواند به تقویت ابعاد مختلف هوش کمک کند.
کنجکاوی به رشد هوش نوزادان کمک می‌کند. برای تحریک کنجکاوی در آنها نیازی به آموزش نیست. کودک از طریق تجربه وقایع جدید در زندگی، دنیا را می‌شناسد و کشف می‌کند. با تشویق هر گام کوچک کودک در واقع به خلاقیت های بعدی او کمک کرده‌ایم.
نقش تشویق و آزادی تحرک در تقویت هوش نوزادان
ممکن است برخی از پدر و مادرها بر این باور باشند که تربیت کودک و نوجوان را باید از همان نوزادی و چندماهگی آغاز کرد و سعی در تمرین دادن نوزاد چند ماهه یا ایجاد موانعی برای آموزش و تربیت در او کنند. در حالی که این رفتار باعث محدود شدن رشد هوش نوزادان می‌شود و نقش تربیتی مورد نظر آنها را ایفا نمی‌کند.
کودک نیاز به تحرک و فعالیت جسمی دارد و باید محیط امنی را برایش فراهم کرد تا بتواند با آزادی در آن حرکت کند و با اشیاء و محیط آشنا شود. این کار باعث تقویت هوش بدنی جنبشی و سایر انواع هوش در او خواهد شد.
برای رشد توانایی ذهنی و تقویت هوش در کودکان بهتر است مهارتهای جدیدی را که می‌آموزند را با شادی تشویق کرد. تحولات رشدی مانند راه رفتن، غذا خوردن و امثال آنها، با ترغیب و تشویق والدین تغییرات مغزی را در کودک ایجاد می‌کند که باعث لذت و انجام بیشتر کارهای تازه می‌شود و در مقابل، بی‌توجهی والدین موجب دلسردی و بی‌تحرکی آنها می‌گردد.
تاثیر انواع والدین بر رشد هوش نوزادان
جان گاتمن بر اساس تحقیقات چندین ساله خود در زمینه هوش هیجانی کودکان، والدین را به چهار دسته تقسیم می‌کند:
– برخی والدین بی‌توجه که هیجانات منفی فرزندان خود را نادیده می‌گیرند و به احساسات آنها بی اعتنا هستند.
– والدین ناراضی که هر وقت فرزند آنها احساسات منفی خود را بروز می‌دهد، او را سرزنش می‌کنند یا حتی او را تنبیه می‌کنند.
– بعضی والدین آسان‌گیر که هیجانات فرزند خود را می‌پذیرند و با آنها همدلی می‌کنند ولی قادر به هدایت یا کنترل رفتار آنها نیستند.
– والدین مربی هیجان که به احساسات فرزندانشان اهمیت می‌دهند و راه و رسم مقابله با فراز و نشیب‌های زندگی را به آنها می‌آموزند.
نقش تغذیه
بسیاری از پژوهش‌ها نشان داده‌اند كه سوء تغذیه در دوره جنینی و پس از آن در رشد هوش نوزادان تأثیرگذار است. از جمله مواد غذایی لازم در مورد كودكان، مواد پروتئینی است كه كمبود آن بر رشد دستگاه عصبی و در نتیجه بر هوش تأثیر نامطلوب می‌گذارد.
علاوه بر مواد پروتئینی، انواع ویتامین‌ها (A, C, D, E) و بعضی از مواد معدنی (كلسیم و منیزیم) در رشد و تقویت هوش نوزادان نقش مؤثری دارند. بر اساس برخی پژوهش‌ها، چنانچه كودكانی را كه از تغذیه مطلوب برخوردار نبوده‌اند، تحت رژیم غذایی مناسب قرار دهند، پس از مدتی هوشبهر آنان تا اندازه‌ای افزایش نشان می‌دهد.
عوامل هورمونی
از دیگر عوامل جسمی مؤثر در رشد هوش نوزادان می‌توان به اختلال در ترشح هورمون‌های تعیین‌كننده جنس در دوره جنینی اشاره کرد. این هورمون‌ها علاوه براینکه موجب نامشخص شدن جنس كودک پس از تولد می‌شود، ممكن است نقایص هوشی را نیز به وجود آورد. هورمون تیروكسین كه از غده تیروئید ترشح می‌شود، در فعال كردن كاركردهای ذهنی نقش اساسی دارد.
سایر عوامل موثر بر رشد هوش نوزادان
برخی عوامل دیگر مانند تعداد فرزندان در خانواده، ترتیب تولد فرزندان (فرزند اول، وسط یا آخر بودن)، محل سكونت، شباهت و تفاوت فرهنگی پدر و مادر، انتظارهای والدین از كودكان، فقر، فشارهای اقتصادی، نگرش والدین نسبت به فرزندان، روش‌های تربیت کودک و نوجوان كه از سوی والدین اعمال می‌شوند، داشتن فرصت‌های آموزشی، بر رشد و تقویت هوش نوزادان تأثیرگذار هستند.
علاوه بر نکات مطرح شده در این مقاله، استفاده از اسباب بازی مناسب بر اساس شناخت ابعاد هوش می‌تواند برای رشد هوش و بهبود مهارتهای پایه در نوزادان مفید باشد.
نویسنده: سمیه شیری زاد
منابع:
علوی، اعظم السادات. (۱۳۸۸). کودک من، نشر سفیر صلح.
نجاتی، حسین. (۱۳۷۶). روانشناسی کودک (حرکت، تلاش، تکاپو) چگونگی رفتار با کودکان. انشارات بیکران.
باکوس، آن و رومان، کریستیان. (1390) ۱۵۰ شیوه تقویت هوش کودک (ترجمه زینب کاظم و مسعود حبیب‌اللهی). مرکز نشر و تحقیقات ذکر.
پاشا شریفی، حسین. (۱۳۹۱). نظریه و کاربرد آزمون‌های هوش و شخصیت. انتشارات سخن.
گاتمن، جان. (۱۳۹۱). پرورش هوش هیجانی در کودکان (ترجمه حمیدرضا بلوچ ). انتشارات رشد.