امروزه آموزش موسيقی به عنوان یکی از ابزارهای پرورش و تقویت هوش کودک شناخته میشود. بر اساس تحقیقات جدید یادگیری موسیقی رابطه مستقیمی با هوش دارد و به رشد عملکردهای ذهنی کمک شایانی می‌کند. تحقیقات نشان می‌دهد که موسیقی علاوه بر تقویت هوش موسیقایی، ارزش‌های وسیع اجتماعی، نقش مهمی در رشد ذهنی و تقویت هوش کودک دارد.
چنانچه کودکان از سنین خردسالی با موسیقی سر و کار داشته باشند، این امر در سازماندهی دستگاه مرکزی اعصاب آنها اثر می‌گذارد و بنابراین می‌تواند به عنوان وسیله مؤثری برای تربیت کودک و نوجوان مورد استفاده قرار گیرد. در این مطلب از مجله تخصصی آریاکید به تاثیرات آموزش موسیقی در رشد ذهنی کودکان می‌پردازیم.
تاثیر آموزش موسیقی بر رشد مغز کودکان
محققان در مطالعه‌ای مشاهده کردند که کودکانی که درس موسیقی داشته‌اند، در طول دوره یک ساله در مقایسه با کودکانی که آموزش موسیقی دریافت نکرده‌اند، رشد مغزی و حافظه بهبودیافته‌تری دارند.
دکتر لورل ترینور، استاد روانشناسی، علوم اعصاب و رفتار در دانشگاه مک‌مستر و مدیر مؤسسه موسیقی و ذهن مک‌مستر گفت:
«این مطالعه نشان می‌دهد که پاسخ مغز در کودکان آموزش‌دیده و کودکان آموزش‌ندیده متفاوت است. تیم تحقیقاتی به بررسی مواردی چون چگونگی پاسخ‌های شنوایی در کودکانی با بیش از یک سال آموزش موسیقی، بررسی پاسخ به صداهای معنی‌دار مانند نت‌های موسیقی و اینکه چگونه آموزش موسیقی رشد و نمو طبیعی مغز در کودکان خردسال را تحت تأثیر قرار می‌دهد، پرداختند.»
روش آزمون
در آغاز، شش نفر از کودکان (پنج پسر و یک دختر) که به تازگی آموزش موسیقی را آغاز کرده بودند، تحت بررسی و مطالعه قرار گرفتند تا روند تغییرات ساختارهای مغزی در آنان مورد بررسی قرار گیرد. شش کودک دیگر به عنوان گروه کنترل (چهار پسر و دو دختر) هیچ آموزش موسیقی ندیدند. محققان کودکانی را انتخاب کردند که قبلا هیچ آموزش زودهنگام موسیقی ندیده بودند. سپس فعالیت مغز توسط دستگاه اسکن مغزی MEG اندازه‌گیری شد. این روش یک تکنولوژی غیرتهاجمی اسکن مغز است که در آن میدان مغناطیسی خارج از سر که با میدان‌های الکتریکی گروهی از نورون‌ها (سلول‌های عصبی) همراه شده‌اند، اندازه‌گیری میشود. در این روش هنگامی که یک صدا شنیده میشود، مغز به پردازش اطلاعات مرتبط با آن می‌پردازد.
نتابج تحقیقات علمی
محققان در این مطالعه چهار بار در طول سال امواج و تغییرات مغزی کودکان را مورد ارزیابی قرار دادند. همچنین در طول جلسات اول و چهارم از کودکان یک تست موسیقی (شامل ایجاد تمایز بین هارمونی‌های مشابه و مختلف، ریتم و ملودی) و آزمون رقمی حافظه ـ که در آن باید به یک سری از اعداد گوش داده، به یاد سپرده و آنها را برای آزمایشگر تکرار کند ـ گرفتند.
تجزیه و تحلیل پاسخ‌ها با MEG نشان داد که در تمام این کودکان، قشر بیشتری از مخ به پردازش اطلاعات پرداخت. علاوه بر این، هدایت الکتریکی بین سلول‌های عصبی در مغز کودکان آموزش‌دیده سریع‌تر از مغز کودکان آموزش‌ندیده است. تجزیه و تحلیل کودکان از موسیقی در ملودی، هارمونی و ریتم نیز نشان داد حافظه عمومی موسیقی در کودکان تحت آموزش بیشتر و بهتر از کودکان آموزش‌ندیده است.
تاثیر مثبت موسیقی در رشد مغز
پروفسور ترینور یکی از اعضای تیم تحقیقاتی گفت:
«مهارتهای گوش دادن این کودکان در طول یک سال آموزش موسیقی از کودکان دیگر بهبود بیشتری یافته است. بسیار جالب بود که مهارتهای کلی حافظه کودکان نیز با آموزش موسیقی نسبت به سال قبلشان بهبود زیادی یافته بود. به طور کلی حتی توانایی‌های غیرموسیقی مانند سواد، حافظه کلامی، پردازش ذهنی، ریاضیات و هوش نیز در این کودکان رشد قابل ملاحظه‌ای یافته بود که نشان می‌دهد آموزش موسیقی با ایجاد اثراتی مثبت در مغز چگونه بر دیگر عملکردهای کلی شناختی مربوط به حافظه و توجه نیز اثرگذار است.»
تاثیرات فیزیولوژیک موسیقی بر مغز
به طور کلی موسیقی از دوران کودکی اثرات قابل توجهی بر روی ساختار فیزیکی مغز می‌گذارد. البته این تغییرات در درازمدت به روی لوب‌های پیشانی، پس‌سری و نواحی حرکتی مغز و نیز ساقه مغز اثر می‌گذارد. حجم بخش خاکستری مغز در میان موسیقیدان‌ها بسیار بیشتر از سایر افرادی است که با موسیقی سر و کار ندارند. به همین دلیل، با پیچیده‌تر شدن ساختارهای مغزی نواحی بیشتری از مغز درگیر فعالیت شده و در نتیجه، عملکرد مغز بالا می‌رود. بدین لحاظ چندی از تحقیقات نشان می‌دهند که IQ در کودکانی که با موسيقی سر و کار دارند، افزایش قابل توجهی دارد اما شواهدی وجود ندارد که افراد باهوش الزاما بتوانند در موسیقی پیشرفت خارق‌العاده‌ای داشته باشند.
چگونه آموزش موسيقی مغز را تغییر می‌دهد؟
تكنولوژی اسكن مغزی به متخصصان این امكان را می‌دهد كه فعالیت مغز را مشاهده كنند. نتایج تحقیقات نشان می‌دهد که موسیقیدان‌ها شكل مغزشان متفاوت است. به علاوه، افرادی كه از كودكی با آلات موسیقیایی سر و کار دارند، در پاسخگویی به صداها واکنش‌های بهنجار و سریع‌تری دارند. به عبارت دقیق‌تر، ساقه مغز این افراد قوی‌تر یا ضخیم‌تر است. از طرف دیگر افرادی كه با آلات موسیقی كیبورددار می‌نوازند، ناحیه‌ای از مغزشان كه حركات انگشتان را كنترل می‌كند، بسیار عریض و بزرگ‌تر است.
بازی با آلات موسیقی
همچنین اسكن‌های مغزی كودكان ١٠ تا ١٢ ساله‌ای كه موسیقی می‌نوازند، نشان داده است كه كودكانی كه با آلات موسیقیایی و اسباب بازی های موزیکال بازی می‌كنند، به طور بارز حجم ماده خاكستری مغزشان در نواحی كرتكس حركتی و لوب‌های پس‌سری بزرگ‌تر و بیشتر است.
در نتیجه، موسیقیدان‌ها به طور مشخص ماده خاكستری مغزشان، در چند ناحیه بزرگ‌تر است. از این رو به نظر می‌رسد جلسات موسیقی سرعت و كیفیت آموزش را بالا می‌برد. بنابراین می‌بایست ببینیم که آیا این تفاوت‌ها با هوش ارتباط دارد و آیا آموزش موسیقی علاوه بر تقویت هوش موسیقایی توانایی هوش های دیگر مثل هوش بدنی جنبشی و هوش منطقی ریاضی را نیز بالا می‌برد یا خیر؟!
تاثیر یادگیری موسیقی بر انواع هوش
تحقیقات نشان می‌دهد کودکانی که تحت تعلیمات موسیقی هستند، از مهارت‌هایمرتبط با هوش كلامی زبانی، نمرات آزمون‌های ریاضی، كاركردهای حافظه و انعطاف‌پذیری شناختی و آی‌کیوی بالایی برخوردار هستند.
كودكان چهار ساله‌ای كه هفته‌ای یک بار به مدت شش ماه در جلسات موسیقی شركت می‌كردند، عملكرد بهتری در آزمون مهارتهای مربوط به هوش تجسمی فضایی داشتند.
آی‌کیوی كودكان شش ساله‌ای كه یكی از ۳ نوع فعالیت جلسات موسیقی، جلسات كُر و جلسات نمایش را در مدرسه گذراندند، در پایان سال تحصیلی، به میزان اندكی افزایش یافته بود. علاوه بر این، كودكانی که در جلسات موسیقی شركت كرده بودند، به طور بارزتر، پیشرفت بیشتری نسبت به سایرین داشتند. از طرفی نوجوانانی كه موسیقی كار می‌كنند، قدرت سخنوری و هوش کلامی زبانی آنها در درازمدت افزایش می‌یابد.
یادگیری موسیقی چه مهارت‌هایی را در کودکان تقویت می‌کند؟
آنچه از بررسی مقالات ۲۰ سال اخیر، پیرامون بازتاب موسیقی بر روی مغز به دست می‌آید، این است که در کل یادگیری موسيقی به موارد زیر نیاز دارد:
- تمركز و توجه برای مدت طولانی
- رمزگشایی از سیستم سمبولیک پیچیده
- برگردان كدها و نت‌ها به الگوهای حركتی دقیق
- شناخت الگوی صداها در طول زمان
- تعیین تفاوت‌های زیر و بمی
- یادگیری قوانین و شكل نت‌ها
- به حافظه سپردن طولانی‌مدت یک قطعه موسيقی
- ردیابی كردن و بازآفرینی ریتم‌ها
- بداهه‌نوازی با رعایت اصول موسیقیایی
اگر كودكتان در هر یک از مهارتهای بالا رشد كند، او بهبودهایی در رشد زبان و ریاضیات نیز نشان خواهد داد. شواهدی وجود ندارد كه نشان دهد به طور ژنتیک افرادی كه IQ بالایی دارند، در موسیقی تبحر بیشتری داشته باشند. اما شواهد نشان می‌دهد كه بازی با آلات موسيقی می‌تواند خودتنظیمی حافظه فعال را بالا ببرد و حتی می‌تواند به كودكان نارساخوان برای خواندن کمک كند.
تاکید محققان بر آموزش موسیقی به کودکان
تحقیقات علوم اعصاب نشان می‌دهد که یادگیری موسیقی منجر به تغییرات مهمی در سراسر سیستم شنوایی کودکان میشود. قبل از نواختن موسیقی باید مهارتهای شنوایی و گوش دادن را برای پردازش نت‌های موسیقی پرورش داد. این اثر آموزش موسیقی بر شنوایی شبیه به ورزش و تأثیر آن بر تناسب اندام است. بنابراین، نقش موسیقی در شکل دادن به رشد و توسعه سیستم شنوایی فردی سزاوار توجه بیشتر است (کراوس،[۱] ۲۰۱۰).
از طرف دیگر، شواهد تجربی دیگر نشان می‌دهد که چگونه مهارتهای موسیقی ممکن است به فعالیت‌های دیگر کودک انتقال یابد. نتایج مطالعه‌ای نشان داد که علاوه بر تأثیر مهارتهای موسیقی در رشد زبان، سواد، حساب، تفکر خلاق، تعادل و هماهنگی و تمرکز، موسیقی همچنین منجر به بهبود مهارتهای پایه مثل افزایش اعتماد به نفس، حساسیت‌های عاطفی، مهارتهای اجتماعی ، کار گروهی و آرامش در کودکان میشود. در حقیقت اثرات مثبت تعامل با موسیقی در توسعه فردی و اجتماعی زمانی رخ می‌دهد که موسیقی یک تجربه لذت‌بخش و باارزش باشد (هالمن،[۲] ۲۰۱۰).
ضرورت آموزش موسیقی به کودکان
با توجه به نتایج این تحقیقات که سال‌ها ادامه داشت، محققان توصیه کردند که آموزش موسیقی به عنوان یک اصل و بخشی از امور آموزشی باید هم در دوران قبل از مدرسه و هم در دوران مدرسه مد نظر قرار گیرد.
کلیه مربیان بر این باور هستند که شیوه آموزش موسیقی به کودکان با زمان‌های گذشته فرقی اساسی کرده و کودکان می‌بایست نخست توانایی ارتباط برقرار کردن با آلات موسیقی را پیدا کنند.
فواید گوش دادن به موسیقی
روانشناسان بر این باور هستند که گوش دادن به موسیقی مناسب، باعث تقویت هوش كودک و حتی بزرگسالان میشود. تحقیقات دانشمندان نشان داد که بلافاصله پس از شنیدن آهنگ «سوناتا»ی موتسارت مهارتهای دیداری فضایی افراد افزایش می‌یابد.
دانشمندان معتقد هستند افراد با گوش دادن به این نوع موسیقی، خلقشان بالا رفته و احساسات منفی آنها کاهش می‌یابد و در نتیجه عملکرد ذهنی‌شان افزایش می‌یابد.
وقتی کودکتان در جلسات موسیقی شرکت می‌کند و با آلات موسیقی بازی می‌کند، هم رشد فیزیکی مغزش تغییر می‌کند و هم در تكالیف غیرموسیقیایی موفق‌تر عمل می‌نماید.
جذابیت یادگیری موسیقی برای کودکان
یادگیری موسیقی برای کودکان به ندرت خشک و خسته‌کننده است. آموزش موسیقی معمولا توأم با شادی است ولی این فعالیت در عین حال همراه با چالشی در توانایی‌های شناختی است. کودکی که بر روی مسأله ریاضی کار می‌کند، معمولا برای مدت طولانی فقط می‌نشیند و فکر می‌کند و تنها با مداد و کاغذ سر و کار دارد. اما کودک، هنگامی که با گروه موسیقی همکاری می‌کند، باید خود را با گروه هماهنگ کند. کودک همزمان باید تمرکز کند تا برای آنچه باید انجام دهد، آمادگی داشته باشد.
در هیچ فعالیت دیگری، کودک این چنین جذب انجام کاری نمی‌شود که به طور مستمر و در زمانی طولانی درگیر اجرای عمل و فعالیتی باشد. کودکان در خلال اجرای موسیقی باید دائما توجه‌شان به کار باشد و ساختارهای تفکرشان باید دائما روزآمد و دقیق باشد. این ترکیب هشیاری و احتیاط، همراه با پاسخ‌های فیزیکی در حال تغییر، یک تجربه آموزشی موفق برای کودکان است.
سخن پایانی آموزش موسیقی به کودکان
آموزش موسیقی مزایای قابل توجهی برای رشد مغز و هوش کودک شما دارد. آموزش موسیقی و استفاده از اساب بازی های آلات موسیقی نقش مهمی در رشد مغز و در نتیجه تقویت هوش و بهبود مهارتهای پایه مختلف در کودکان دارد. بنابراین بهتر است که هرچه زودتر کودک خود را در ارتباط با یادگیری موسیقی قرار دهید.
نویسنده: تحریریه آریاکید
منابع:
Parenting science. (2014). Music and intelligence: A parent’s evidence-based guide. Retrieved from
Chobert, J., François, C., Velay, J., L., &Besson, M. (2012). Twelve Months of Active Musical Training in 8- to 10-Year-Old Children Enhances the Preattentive Processing of Syllabic Duration and Voice Onset Time. USA: Cereb Cortex.
Hallam, S. (2010). The power of music: Its impact on the intellectual, social and personal development of children and young people. International Journal of Music Education, 28(3), 269-289.
[۱] Kraus
[۲] Hallam