خانواده و شیوه‌های تربیت کودک و نوجوان از مهمترین عوامل در رشد روانی – اجتماعی فرزندان هستند. پدران نقش قابل ملاحظه‌اي در شکل‌دهی به تجربیات و رشد کودکان بویژه در رشد دختران دارند. اثرات نقش پدران در رشد فرزندان را در کل زندگی یک فرد می‌توان مشاهده کرد. در این مقاله از مجله تخصصی آریاکید به بررسی برخی از نکات مهم ویژگی‌های نقش پدر در رشد فرزندان بویژه در مورد فرزندان دختر می‌پردازیم.
نقش پدران در رشد فرزندان
تحقیقات نشان داده است فرزندانی که پدرهایشان نقش‌آفرینی بیشتری داشته‌اند، دارای کفایت شناختی و همدلی بالاتر و خودکنترلی بیشتر هستند. به این ترتیب پدرها نقش زیادی در بهبود مهارتهای پایه در کودکان و نوجوانان دارند.
نقش پدر در 40 یا 50 سال گذشته تغییر اصولی کرده است. امروزه بسیاری از پدرها در نگهداری از فرزندان خود و تربیت آنها مشارکت می‌کنند. این در حالی است که به نقش حمایت‌گر خود و تامین معاش خانه نیز ادامه می‌دهند.
بسیاری از پدرها قبل از تولد فرزند خود به همراه همسرشان در دوره‌های تربیت کودک و نوجوان شرکت می‌کنند. در مواقعی نیز شوهر با نوزاد یا کودکی که هنوز به مدرسه نمی‌رود در منزل می‌ماند و اگر پدر تنها والد کودک باشد، ممکن است کلیه وظایف سرپرستی از فرزند را عهده‌دار گردد.
گذشت زمان روی رابطه پدر و فرزند به اندازه رابطه کودک و مادرش تاثیر نمی‌گذارد. مگر آنکه پدر در نقش مادر ظاهر شود و کلیه کارها و وظایف روزانه را دیکته کند. پدر به نشان دادن ثبات و قوام خود علاقمند است. او کسی است که پاداش‌ها و مجازات‌های مهم را مشخص می‌کند.
نسبت نقش پدر با مادر در رشد فرزندان
در شرایط آرمانی نقش پدر حمایت از سیاست‌های مادر است. اگر او با روش‌های تربیت کودک و نوجوان همسرش مخالف باشد، باید این ناخشنودی را همیشه به صورت خصوصی با او در میان بگذارد. از همین روی هماهنگی رفتاری و تربیتی بین پدر و مادر از اهمیت زیادی برخوردار است.
منظور این نیست که مادر همیشه درست می‌گوید و پدر باید با نظر موافق به تصمیمات او احترام بگذارد. منظور این است که اختلاف نظر پدر و مادر درباره تربیت فرزندان نباید در حضور آنها مطرح شود. هر کودک کم سال توانایی آن را دارد که از پدر و مادر خود بر علیه یکی از آنها استفاده کند. در این شرایط نظم و انضباط از بین می‌برد. کودک این انتظار را از پدر دارد که کمتر بین او و مادرش اختلاف و تضاد باشد.
البته هر خانواده برای خود نظم و ترتیبی دارد. در بعضی خانواده‌ها پدر و مادر با هم توافق کامل دارند. در مواقعی مادر سخت گیرتر است و پدر از سیاست ملایم‌تری پیروی می‌کند. اما به نظر می‌رسد که مادر تقاضای شکیبایی از پدر را دارد. در اغلب موارد پدر شخصیت محکم خانواده است.
ممکن است حق به طور کامل با پدر باشد. ممکن است بداند که کودکان هم سن فرزند او می‌توانند کاری را درست انجام دهند و یا از آن طفره بروند. اما در اغلب موارد منظور پدر این است که از کج رفتاری‌های فرزندش خسته شده است.
کودک انتظار دارد که در مواقعی که مرتکب اشتباه می‌شود پدر از او حمایت کند. ولی در عمل اینگونه برخورد نمی‌شود. عموما پدرها در هنگام اشتباه کودک بویژه زمانی که تکرار شده است بی‌حوصله می‌شوند و رفتارهای قهری نشان می‌دهند. بایستی صبور بود و با اینگونه رفتارها اعتماد به نفس و حس امنیت پدرانه در کودک را خدشه‌دار نکرد.
نقش پدران در رشد فرزندان از 3 تا 5 سالگی
نقش پدران در رشد فرزندان در سنین مختلف متفاوت است. سه سالگی برای اغلب بچه‌ها در همه زمینه‌ها سال راحت و مناسبی است. رابطه پدر و فرزند سه ساله او هم از این قاعده مستثنی نیست. کودک سه ساله از انعطاف‌پذیری خوبی برخوردار است و در مقایسه با کودکان 2.5 ساله توقع کمتری دارد. حالا اگر مادر قرار است که والد مورد علاقه او باشد، پدر می‌تواند در بسیاری از شرایط در نقش‌های مختلف قرار گیرد.
اغلب بچه ها در 3.5 سالگی بیشتر متوجه پدر می‌شوند. گاه دخترها در این سن از پدرشان تقاضای ازدواج می‌کنند! کودک 3.5 ساله پدر خود را در حد کمال می‌بیند.
در 4 سالگی نافرمانی‌هایی از نوع «نه من نمی‌توانم» با یک تشر پدر به فرمانبرداری می‌انجامد. نه تنها پدر در خانه مورد احترام است، بلکه خارج از منزل هم به او استناد می‌شود. برای بسیاری از چهار ساله‌ها پدر مقام و اقتدار غایی است. شجاع‌ترین کودکان 4 ساله با یک نگاه چپ پدر سر جای خود می‌نشینند.
از تنها ماندن با پدر به شدت استقبال می‌شود و در بسیاری از موارد فرمان پدر حکم قانون است. 4 ساله‌هایی که گاه حرف‌های زشت می‌زنند به ندرت در برابر پدر خود نسنجیده حرف می‌زنند و حال آنکه ممکن است همین 4 ساله‌ها در حضور مادر حرف‌های درشت و گاه زشت بزنند.
کودکان 5 ساله اغلب از پدر خود مغرورند و به آنها افتخار می‌کنند و در مقایسه با مادر به سرعت بیشتری از آنها فرمانبرداری می‌کنند. اما اغلب 5 ساله‌ها در دل خود مترصد مادر هستند و به اصطلاح فرزند مادر هستند. بنابراین در حالیکه رابطه آنها با پدرشان اغلب آرام و خوشایند است، رابطه آنها در مقایسه با مادر، با پدرشان دوستانه‌تر وخودمانی‌تر است.
توصیه‌های مهم برای پدران در 3 تا 5 سالگی فرزندان
نقش پدر نیز مانند مادر از اهمیت زیادی در رشد و شکوفایی مهارت ها و تقویت هوش کودکان برخوردار است. بین سنین 3 تا 5/6 سالگی پدر برای کودکش منبع همانندسازی است. پسران سعی می‌کنند در تقلید از پدر رفتارهای مردانه از خود نشان دهند و دختران رفتارهای خود را در تمایز با رفتارهای پدر تطبیق می‌دهند.
دخترانی که در این سنین رابطه خوبی با پدر خود دارند، در آینده هنگام انتخاب همسر شخصی را بر می‌گزینند که شبیه پدرشان است. پدر در این سن نقش مهمی در تشکیل وجدان و ارزش‌های اخلاقی و هوش اخلاقی در کودک دارد زیرا او نماینده کودک برای ارتباط با جهان بیرون است.
بزهکاران و مجرمین در این سن نقش پدر خود را کم یا هیچ ارزیابی کرده‌اند. بنابراین بی‌توجی و عدم پذیرش در این سن باعث می‌شود کودکان بی‌توجه به ارزش‌های اجتماعی و اخلاقی بزرگ شوند. این کودکان از هوش میان فردی و مهارت های اجتماعی پایینی برخوردار خواهند بود.
رفتارهای پدر با کودک خود در این سنین بایستی بر مبنای معیارهای زیر باشد:
- احترام متقابل
- جدیت توام با مهربانی
- امکان گفتگو و صحبت با کودک
- همراهی در کارها، سرگرمی‌ها و وقت گذاشتن
- القای حس امنیت و اعتماد
- حفظ اقتدار
موارد مهم نقش پدران در رشد فرزندان دختر
عموما خانواده‌ها بر نقش تربیتی مادران تاکید زیادی دارند و از حساسیت نقش پدر غافل‌اند. شیوه ارتباط و رفتار پدر با فرزندان و بویژه فرزندان دختر از تاثیرگذاری زیادی بر شکلگیری شخصیت دختران برخوردار است.
با محبت بی قید و شرط عزت نقس دختران را تقویت کنید
عزت نفس به عنوان یکی از مهارتهای پایه فقط در صورتی در دختران به خوبی شکل می‌گیرد که محبت بی قید و شرط را از سوی والدینشان دریافت کنند. محبتی که ربطی به ظاهر یا رفتارشان ندارد و فقط به خاطر حضورشان در زندگی پدر و مادر است.
به این ترتیب عزت نفس دخترتان روز به روز بیشتر می‌شود؛ حتی اگر از عهده انجام دادن بعضی کارها بر نیاید و شکست بخورد یا آن طور که آرزو داشتید، بشاش و خوش‌رو نباشد. یا حتی وقتی عملکرد رضایت‌بخشی نداشته باشد.
در واقع دختر تا وقتی که احساس کند پدر مرا به خاطر آن چیزی که هستم دوست دارد، عزت نفسش هم تقویت می‌شود (البته لازم به ذکر است که این نوع محبت بی‌دریغ از سوی مادر نیز ضروری است).
وقتی دختری احساس می‌کند مورد علاقه و احترام و توجه عمیق پدرش قرار دارد، احساس امنیت و توجه می‌کند. این حس امنیت و محبت صادقانه تاثیر بسزایی در شکلگیری یک شخصیت دخترانه و زنانه توام با عزت نفس و خودباوری در آینده دارد.
از همان سنین اولیه کودکی شروع به تشویق او کنید
وقتی دخترتان کاری را اشتباه انجام می‌دهد، برای کمک کردن به او عجله نکنید. اجازه دهید خودش راه حل را پیدا کند، شکست بخورد و دوباره تلاش کند.
بچه‌ها وقتی قرار است راه رفتن را یاد بگیرند، بارها زمین می‌خورند. این مسئله کاملا عادی است. پس اجازه دهید دخترتان هر چند بار که لازم است به زمین بیفند و دوباره از جایش بلند شود. این تجربه‌‌ها نه فقط برای دختر بچه‌ها لازم است بلکه برای تقویت اعتماد به نفس و افزایش عزت نفس پسران نیز لازم است.
به رفتارهای دخترتان دقت کنید تا بفهمید از چه چیزی خوشش می‌آید و چه کاری را بهتر انجام می‌دهد. در انجام دادن کارهایی که باعث شادی و لذتش می‌شود از او حمایت و او را تشویق به انجام دادن و امتحان کردن کارهای جدید کنید.
اجازه دهید خلاق باشد و خلق کند
انتقاد، قضاوت‌های منفی و توهین، رفتارهای مخرب و آسیب‌زا هستند که مانع رشد مهارت تفکر خلاق در کودکان و نوجوانان می‌شوند. همچنین تلویزیون نیز تاثیر منفی بر کودکان دارد. ابتدا باید بدانید که فعال بودن زمینه‌ساز افزایش عزت نفس کودکان است اما تلویزیزون مانع فعالیت آنها می‌شود. دوم اینکه سیل تصویرهای تلویزیونی، تصویر درونی کودک را مختل کرده و مانع خلاقیت و رویاپردازی او می‌شود.
هرچه فعالیت‌های خلاقانه ما بیشتر باشد، بیشتر هم احساس ارزشمند بودن می‌کنیم. به همین دلیل خیلی مهم است که برای فرزندمان اسباب بازی های سرهم شده را که اجازه هیچ خلاقیتی را به او نمی دهد، تهیه نکنیم بلکه به جای آن از اسباب بازی های مناسب تقویت خلاقیت که از نوع واگرا هستند، استفاده کنیم.
بچه‌هایی که می‌دانند چگونه از وسایل ساده‌ای که اطرافشان هست، برای بازی استفاده کنند یا آنهایی که یاد می‌گیرند با رفتارشان می‌توانند بر دنیای اطراف تاثیر بگذارند، به افرادی با اعتماد به نفس بالا تبدیل می‌شوند.
حمایت بیش از اندازه نکنید
در مطالعه‌ای رفتاری از پدران خواسته شد که موقع بازی دختر و پسرشان با پازل آنها را همراهی کنند. نتیجه این مطالعه این بود که وقتی پسران به دلیل ناتوانی در ادامه بازی ناراحت و عصبی می‌شدند پدران توجه چندانی به آنها نکرده اما وقتی دختران به گریه می‌افتادند پدران با گفتن جمله‌هایی مثل «عزیزم آروم باش اصلا مهم نیست» آنها را آرام می‌کردند.
اینکه سعی کنید هر کاری را برای دخترتان راحت کنید یا قبل از اینکه کوچکترین حرکتی کند، همه مشکلاتش را رفع کنید هیچ کمکی به افزایش عزت نفس او نمی‌کند. رفتار شما با فرزند دخترتان باید همان رفتاری باشد که با پسرتان می‌کنید. مثلا بگذارید خودش بفهمد چگونه باید قطعه‌های پازل را جور کند. این طوری وقتی به موفقیت برسد درست اندازه یک پسر کوچک به خودش افتخار خواهد کرد.
نکاتی برای بهبود نقش پدران در رشد فرزندان دختر
بخشی از وقت خود را به دخترتان اختصاص دهید. موفقیت‌هایش را تحسین کنید و چیزهایی را به او یاد بدهید که فقط شما به عنوان یک پدر از عهده‌اش بر می‌آیید. به یاد داشته باشید که دخترتان احتیاج دارد که این عشق و احترام را در رفتار شما ببیند و درک کند، زیرا کلمات اگر با رفتارهای مناسب همراه نشوند چیزی بیشتر از مشتی صدای تو خالی نیستند.
به علایق و خواسته‌های دخترتان از همان دوران اولیه کودکی توجه کنید و برای بروآرده شدن خواسته‌هایش برنامه‌هایی را تدارک ببینید تا حس توجه و محبت را درک کند. همچنین در شرایطی که نیاز به کمک دارد به گونه‌ای که حس اعتماد به نفس و باور بر توانمندی او را تضعیف نکنید به وی کمک کنید تا احساس حمایت همراه با اعتماد از سوی پدر در دخترتان ایجاد شود.
تا زمانی که شما به عنوان یک پدر، به دخترتان و شخصیت او احترام می‌گذارید و خودتان را با همه ضعف‌ها و نقاط قوتتان به خوبی می‌شناسید، احتمالش خیلی ضعیف است که میانتان یک برخورد نامناسب اتفاق بیفتد. فاصله میان نسل‌ها را حفظ کنید و به لوس کردن دخترتان با کمی چاشنی مهربانی ادامه دهید. این موضوع که دختر تافته جدابافته پدر باشد از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
صرف وقت و بازی با کودک را فراموش نکنید چون تقویت عزت نفس در بازی با کودک اتفاق می‌افتد. عزت نفس مبنای اصلی احساس مثبت او به خود و شرط اساسی برای بهبود مهارتهای پایه و تقویت هوش و در نتیجه رشد و شکوفایی سالم کودکان و نوجوانان است.
نویسنده: محمدعلی فلاح نژاد
منابع:
ایلگ، فرانسس، باتس آمس، لوئیز، بیکر، سیدنی، (1387). رفتار کودک از تولد تا 9 سالگی، (ترجمه مهدی قراچه داغی). انتشارات شباهنگ، تهران.
پروشف، جیسلا. (1392). کلیدهای تربیت و رشد دختران. (مترجم حسان صادقی). نشر صابرین.
Lamb, M.E., (2004), ‘The development of father-infant relationships’, in Lamb (ed.), The Role of the Father in Child Development, 3rd edition, p. 104-120.
Gallarin, M., & Alonso, A. (2012). Parenting practices, parental attachment and aggressiveness in adolescence: A predictive model. Journal of Adolescence, 35(6), 1601-1610.