ترس یک هیجان مهم انسان است که می‌تواند برای ارتقای امنیت و بقا سازگارانه باشد یا با اثر بر روی کیفیت زندگی به طور منفی ناسازگارانه باشد. در این مقاله از مجله تخصصی آریاکید به ترس های شایع کودکان و مواجهه با ترس در برخی موارد برای درمان آن می‌پردازیم.
با اینکه برای بعضی از والدین ترس کودکان اصلاً معنی ندارد، ولی برای کودک هیولای کمین کرده در تاریکی یا صدای ترسناکی که از اتاق مجاور می‌آید، کاملاً واقعی است. ما قبلا به ترس در کودکان زیر پنج سال و ترس در کودکان دبستانی پرداختیم.
کودک ۲ ساله شما ممکن است از چیزهایی بترسد که قبلاً از آنها ترسی نداشته، مثل سگ همسایه، تاریکی و صداهای بلند.
کودکان در سنین ۲ تا ۶ سالگی معمولاً ترس یا درد حقیقی از گم شدن، آسیب دیدن و گاز گرفته شدن را واقعاً تجربه کرده‌اند.
کودک نوپا چیزهایی از سایز و شکل می‌داند اما نه به اندازه‌ای که مطمئن باشد که به داخل سوراخ فاضلاب یا سیفون توالت کشیده نخواهد شد.
پژوهشگران نشان داده‌اند که برخی ترس های شایع کودکان ترس های طبیعی هستند که برای بقای افراد، اساسی می‌باشند و چنین ترس هایی برای کودکان کارکرد حفاظتی دارند.
ترس های شایع کودکان
برخی ترس در میان کودکان نوپا شیوع زیادی دارد و اکثرا کودکان آنها را تجربه می‌کنند. در این بخش به برخی ترس های شایع در میان کودکان نوپا اشاره می‌کنیم.
ترس از جدایی
اضطراب کودک نوپا از جدایی، علامتی از رشد است. همیشه اگر می‌خواهید او را ترک کنید، به او بگویید. دزدکی رفتن اعتماد او را کاهش می‌دهد. قبل از ترک کودک، اگر او به کاری یا بازی جذب شود، رفتن شما آسان‌تر خواهد بود.
یک تشریفات ساده از قبیل بای‌بای کردن یا بوسه خداحافظی اغلب می‌تواند کمک‌کننده باشد. کودکان پیش‌دبستانی بیشتر از نوپاها به خود مطمئن هستند. اما گاهی ترس را هنگام رفتن به مدرسه یا مهدکودک جدید یا منزل جدید تجربه می‌کنند.
آنها کم‌کم در موقعیت جدید راحت می‌شوند. بازدید از مدرسه جدید به دفعات و مواجهه با ترس، قبل از روز اول مدرسه می‌تواند تغییر زیادی در ترس در کودکان دبستانی را کاهش دهد.
ترس از حمام
یکی از ترس های شایع کودکان، ترس از حمام است. بسیاری از کودکان از افتادن به داخل راه‌آب حمام وحشت دارند. هر چقدر هم با آنها صحبت کنید، این تفکر تغییر نمی‌کند. زمانی که کودک هنوز در حمام یا وان است، از خالی کردن آب آن پرهیز کنید.
اگر کودک شما از آب می‌ترسد، ابتدا بگذارید در یک ماهی‌تابه، سپس در سینک ظرفشویی و بالاخره لبه وان به همراه بعضی از اسباب بازی های مورد علاقه‌اش، آب‌بازی کند (هرگز او را در حمام تنها نگذارید).
ترس از صدای بلند
با اینکه کودک نوپای شما شاید از کوبیدن بر طبل اسباب بازی لذت ببرد اما صدای بلند جاروبرقی یا سشوار می‌تواند برایش ترسناک باشد. اجازه دهید کودک شما قبل از روشن کردن وسیله به آن دست بزند و آن را ببیند.
خرید اسباب بازی این وسایل و بازی با آنها نیز می‌تواند با مانوس ساختن کودک از ترسش از آنها بکاهد.
اگر ترس او شدید است، بهتر است کاری که صدای بلند دارد را زمانی انجام دهید که او خواب است یا در شرایط عاطفی بسیار خوبی قرار دارد یا حتی بهتر از همه اینکه آن دور و اطراف نیست.
ترس از تاریکی
ترس از تاریکی یکی از ترس های شایع کودکان است که کودکان می‌توانند به آن غلبه کنند. بچه‌های کوچک‌تر می‌ترسند که هیولا یا ماری در تاریکی اتاق کمین کرده باشد.
کودکان می‌توانند بدون اینکه به سلامتی‌شان آسیب برسد، با چراغ خواب یا چراغ روش بخوابند. کاهش تدریجی نور برای بعضی کودکان کاربرد دارد تا زمانی که بعضی کودکان خودشان تصمیم می‌گیرند که چراغ را خاموش کنند. توجه کنید که این کار را با عجله انجام ندهید.
توصیه‌هایی به والدین درباره ترس های شایع کودکان
ترس کودک شما بستگی به میزان اضطراب، تجربه‌های قبلی و تصور او دارد. اگر ترسی سماجت کند، به کودک وقت بیشتری بدهید و از امکان بروز آن یا موقعیتی که می‌تواند آن را تشدید کند، پرهیز کنید. احتمالاً فرزند شما خودش را از نظر عاطفی مسلح می‌کند تا بتواند در چند ماه آینده با آن کنار بیاید.
از سخنرانی کردن پرهیز کنید. مسخره کردن، وادار کردن، نادیده گرفتن یا به کار بردن منطق بی‌فایده است. به کودکی خود فکر کنید. چند بار این جمله‌ها را شنیدید؟ «هیچ هیولایی وجود ندارد»، «مثل بچه کوچولوها نباش» و«هیچ شیر یا خرسی تا کیلومترها وجود ندارد».
آیا هیچ کدام از این جمله‌ها احساس شما را بهتر می‌کرد؟
بپذیرید که بسیاری از ترس های شایع کودکتان، عادی و قابل قبول است. کودک ترسیده خود را پشتیبانی کنید. از حقیقت امر استفاده کنید و به او قوت قلب دهید.
خوب است که برای کودک تشریح کنید که هیولایی در اتاق یا زیر تخت وجود ندارد اما انتظار نداشته باشید که باور کند.
ترس های مفید
به یاد داشته باشید که بعضی ترس ها خوب است. بهتر است کودکان احساساتی سالم و هشیار برای پیش‌بینی خطرات ممکن داشته باشند.
سگ یا فرد غریبه می‌تواند خطرناک باشند. وقتی بچه‌ها بزرگ‌تر شوند، درک بهتری از علت و معلول پیدا خواهند کرد. حقیقت در مقابل تخیلات قرار می‌گیرد.
همچنین آنها ممکن است تجارب دست اولی از ترس هایی که داشته‌اند، به دست آورند و راه کنترل ترس و خطر را کشف کنند. سرانجام اغلب ترس‌ها مغلوب می‌شوند یا اینکه تحت کنترل درمی‌آیند.
نفس عمیق کشیدن، استفاده از تصویر و خندیدن به یک هیولا و همراه داشتن یک چراغ قوه بعد از خاموش کردن چراغ اتاق راه‌های خوبی برای یادگیری انطباق با محیط هستند.
به یاد داشته باشید که کودک را به اصرار در موقعیت ترسناک و در مواجهه با ترس قرار ندهید، حتی برای یک بار. اغلب این روش نتیجه معکوس خواهد داشت و ترس را بیشتر می‌کند. میزان اندکی در هر بار بهترین روش برای کمک به غلبه بر ترس است.
ترس های غیرضروری
بسیاری از افراد در زندگی خود ترس هایی دارند که چندان منطقی به نظر نمی‌رسد. مانند ترس از رانندگی، از تغییر مسیر، از مسافرت و بسیاری دیگر از موارد. گاهی این ترس ها سبب می‌گردد که روند عادی زندگی فرد مختل گردد و یا در صورت عدم ایجاد اختلال نیز این ترس ها قادر است کیفیت زندگی فرد را تحت تاثیر قرار دهد.
بسیاری از افراد در مواقعی می‌خواستند فعالیتی را انجام دهند اما قبل از انجام آن به طور کامل از انجام آن منصرف شده‌اند و یا در برخی موارد با انجام فعالیتی ترس شدیدی به فرد رجوع می‌نماید.
در این مواقع، افراد علائمی را چون افزایش ضربان قلب، تعریق فراوان، سردرد را تجربه کرده‌اند و از این جهت در ابتدای کار از انجام آن گذشته‌اند و یا از آن فرار کرده‌اند.
به طور طبیعی هنگامی که فرد از مورد یا فعالیتی می‌ترسد و اضطراب بر او غلبه می‌نماید، پاسخ خودکار به آن فعالیت، گریز یا پرهیز از منبع اضطراب است. این جریان خود یک جریان معیوبی را ایجاد می‌نماید که سبب افزایش ترس فرد از این جریان می‌گردد.
درمان از طریق مواجهه با ترس در مورد برخی ترس های شایع کودکان
روانشناسان و روانپزشکان در صدها مطالعه پژوهشی در طول سال‌ها نشان داده اند که بهترین پادزهر برای کاهش ترس ها و اضطراب‌ها مواجهه مکرر و منظم با موقعیت ترسناک است.
بر طبق تعریف متخصصان مواجهه با ترس عبارت است از: ارائه منظم، مکرر و طولانی محرک‌ها، موقعیت‌ها یا اشیا خارجی یا افکار، تصاویر و یا خاطرات که به دلیل ایجاد اضطراب از آنها اجتناب می‌گردد.
به عبارت دیگر مواجهه با ترس به دست آوردن شهامت و خارج شدن از نقطه آسایش است. بی تردید رو به رو شدن و مواجهه با ترس ها نیازمند قاطعیت، شجاعت و تعهد است.
یک عنصر مهم در مواجهه با ترس ها لیست موضوعاتی است که می‌تواند برای ما تنش ایجاد نماید. با تهیه این لیست می‌توانیم برنامه مدون برای مواجهه با ترس ها تهیه نماییم.
افردی که در پی مواجهه با ترس های خود بر می‌آیند و می‌خواهند برنامه مدونی برای این جریان داشته باشند باید این امررا در نظر بگیرند که این امر فرآیند آسانی نیست و به طور حتم میزانی از استرس را برای فرد به دنبال خواهد داشت.
برنامه مواجهه موثر برای ترس کودکان
در این بخش برنامه گام به گامی را برای مواجهه با ترس برای کودکان توصیف می‌کنیم.
گام اول: تدوین یک برنامه مواجهه با ترس
در این گام فرد باید ترس خود را به گام‌هایی تقسیم نماید. این گام‌ها باید از مواردی باشد که کمترین میزان اضطراب را برای فرد دارد و به ترتیب با هر گام میزانی از مولفه ترس‌آور در آن بیشتر شده باشد.
به عنوان مثال ترس از رانندگی در محیط‌های ناآشنا را در نظر بگیرید. در این جریان فرد باید تکالیفی برای خود در نظر بگیرد که به تدریج و روزانه مسافت دورتری را از خانه رانندگی نماید.
در این زمینه فرد باید حد اقل 10 تا 20 موقعیت را پیش‌بینی نماید که ار اضطراب خفیف تا شدید را در بگیرد. افراد باید این امر را در نظر بگیرند که هدف از ایجاد چنین موقعیت‌هایی مواجهه با اضطراب است اما اضطرابی که بتوان به آن فایق آمد.
در مورد یکی از ترس های شایع کودکان مثل ترس از تاریکی می‌توانید برای مواجهه با ترس، هر شب کمی اتاق او را تاریک‌تر کنید.
گام دوم: تفکر اضطرابی را هدف قرار دهید
در مواجهه با شرایط آغازگر اضطراب به طور حتم افکاری به فرد هجوم می‌آورد. آگاهی کامل از این افکار مربوط به تهدید خطر درماندگی که ممکن است در خلال مواجهه و برخورد با موقعیت ایجاد شود را کم می‌نماید.
نکته حائز اهمیت این امر است که افکار در بسیاری از موقعیت‌ها عامل اصلی ایجاد اضطراب به شمار می‌رود. بنابراین مقابله با تفکر اضطرابی منجر به این جریان می‌گردد که در موقعیت استرس‌ساز بتوان ترس و اضطراب خود را کنترل کنیم.
برای ترس های شایع کودکان مثل ترس از خوابیدن در اتاق تاریک باید سعی شود که افکار مثبت جدیدی جایگزین افکار ترسناک کودک شود. یک راه مناسب برای درمان ترس در کودکان با حمله به تفکر اضطرابی، از طریق قصه‌گویی انجام می‌شود.
گام سوم: برنامه‌ریزی برای شروع متوسط با سرعت مناسب
تدریجی بودن مواجهه با ترس های شایع کودکان بسیار مهم است. به این معنی که از میانه سلسه‌مراتب موقعیت‌های استرس‌زا شروع نمایید. و اگر در آن موقعیت به شدت دچار ترس شدید به موقعیت قبلی باز گردید.
زیرا شروع از پایین‌ترین سلسه موجب اتلاف وقت می‌گردد و همچنین اگر از سطوح بسیار بالا شروع شود ممکن است بر اثر اضطراب شدید، فرد احساس نماید که از پا در آمده است.
باید افراد این نکته را در نظر داشته باشند که هدف از مواجهه با ترس ایجاد اضظراب متوسط است. به طوری که بتوان با تمرینات مکرر به کاهش اضطراب دست یافت.
همچنین افراد باید از این امر اطمینان داشته باشند که به قدر کافی بر روی یک بخش توقف کرده‌اند به طوری که بتوانند بدون اضطراب به آن بپردازند.
گام چهارم: به تمرین هرچه بیشتر متعهد بمانید.
مواجهه با ترس موفق مانند تمرین ورزشی است. تمرین نقش حیاتی دارد. هرچه بیشتر مواجهه صورت بگیرد نتیجه بهتری به بار می‌آید.
در اوایل باید هر روز مواجهه‌ای صورت بگیرد. همچنین هر بار مواجهه باید حداقل 30 دقیه طول بکشد. علت اصلی شکست مواجهه در درمان اضطراب و ترس آن است که افراد مواجهه کمی دارند.
مشکل مواجهه کم‌کم و گاه به گاه این است که می‌تواند اثر معکوسی داشته باشد. مواجهه کوتاه‌مدت عملا می‌تواند ترس و اضطراب را افزایش بدهد.
از این رو فرد یا کودک باید با فعالیت و عامل ترس‌آور به میزان کافی مواجهه داشته باشد.
گام پنچم: تدوین راهبردهایی برای مقابله
مسله اصلی در مواجهه با ترس های شایع کودکان این است که اضطراب تولید شود و سپس بگذاریم به صورت طبیعی فروکش نماید. راهبردهایی فراوانی وجود دارد که در مواجهه با اضطراب می‌توان از آنها بهره بگیریم و میزان اضطراب کودک را کاهش دهیم.
برخی از این راهبردها عبارت است از:
تمرکز بر علائم جسمانی
کودک باید تمام حواس خود را بر روی علائم اختصاصی جسمانی اضطراب مانند احساس تنیدگی، تپش قلب، تنگی نفس متمرکز کند.
کودک یا فرد مورد نظر باید به جای انکار علائم آنها را بپذیرد و از آنها استقبال نماید. سعی کند برانگیختگی جسمانی خود را تعدیل نماید.
توجه و کنترل تنفس
برخی افراد تمرکز بر تنفس در حین اضطراب مواجهه با ترس های شایع کودکان را مفید می‌دانند. سرعت تنفس نقشی بسیار سازنده در کنترل اضطراب ایفا می‌نمایند. تنفس آرام نقش موثری در کاهش برانگیختگی جسمانی دارد.
شواهد مبنی بر ایمنی را بیابید.
در این جریان فرد می‌تواند به صورت حساب شده محیط اطراف خود را بررسی نماید و شواهدی مبنی بر امن بودن محیط پیدا نمایند.
مثلا اگر کودک از هیولایی که در زیر تخت یا در انباری است، می‌ترسد، این نقاط را با روش کردن چراغ به او نشان دهید تا ببیند که هیولایی وجود ندارد.
حرف آخر ترس های شایع کودکان و مواجهه با ترس برای درمان آن
بسیاری از ترس های شایع کودکان کاملا طبیعی و حتی برای حفظ سلامتی و امنیت آنها مفید هستند. اما ترس هایی که غیرطبیعی هستند و جنبه مرضی دارند باید مورد درمان قرار گیرند.
درمان ترس در کودکان با توجه به سن کودک، ماهیت ترس و علت ترس کودک، به روش‌های مختلفی انجام می‌شود.
مواجهه با ترس یکی از روش‌های درمان ترس های شایع در کودکان است. مواجهه با ترس را می‌توان با گام‌هایی مناسب از ایجاد اضطراب کم به زیاد برنامه‌ریزی کرد.
استفاده از برخی وسایل و اسباب بازی های کودکان همراه با قصه‌گویی در مورد آنها می‌تواند برای حمله به افکار اضطرابی کودک، جایگزینی آنها با افکار مثبت و در نتیجه درمان ترس در کودکان مفید باشد.
منابع:
شکوهی یکتا، محسن (1392) روانشناسی ترس، انتشارات تیمورزاده
میتو، مک کی (1392)پیام ها(مهارت های ارتباطی) (ترجمه محمد علی رحیمی) انتشارات ارجمند
بارتالومبو، نورماجی. (۲۰۰۲). راهنمای آموزشی زوج ها در فرزندپروری (ترجمه عاتکه طهرانی، مرجان کاویان، فهیمه فتحعلی لواسانی و فرناز کشاورزی (۱۳۹۰)). تهران: انتشارات دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی.
بخشی‌پور رودسری، عباس. محمدپور، وهاب. غلامزاده خادر، مجتبی و فرشباف مانی‌صفت، فرناز. (۱۳۹۲). ساختار عاملی فهرست زمینه یابی ترس کودکان-تجدید نظر شده. مجله علوم پزشکی رازی. دوره ۲۰. شماره ۱۱۳.
