قصه درمانی روشی است که در آن از شیوه‌های مختلف قصه گویی به منظور سرگرم کردن کودکان، آموزش به آنها، یا آشنا کردنشان با فرهنگ و هنجارهای اجتماعی استفاده می‌شود. کودکان هنگامی که داستانی را می‌شنوند، خود را به جای قهرمان آن داستان قرار می‌دهند و در مسیری که قهرمان برای حل مشکلات یا رسیدن به خواسته‌هایش طی می‌کند، با او همراه می‌شوند. این همراهی با قهرمان داستان باعث رشد شخصیتی کودکان می‌شود و به آنها کمک می‌کند تا تجربه‌های ارزشمندی را به دست بیاورند.
در قصه درمانی، معمولا گفتن قصه ها با نمایش، استفاده از اسباب بازی ، نقاشی و … همراه است. به همین علت، قصه درمانی در رفع اضطراب، ترس و بسیاری مشکلات روحی دیگر بسیار کارآمد است. قصه درمانی برای ارتباط برقرار کردن با کودکان بیش فعال (ADHD) و پرخاشگر و آموزش به آنها نیز راهی قدرتمند و بسیار موثر است. تحقیقات نشان می‌دهد که قصه‌گویی یا خواندن داستان برای کودکان به میزان قابل توجهی درک آنها را هنگامی که خودشان چیزی را می‌خوانند، بهبود می‌بخشد.
بیش‌فعالی چیست و کودک پرخاشگر چه ویژگی‌هایی دارد؟ قصه‌درمانی برای کودکان بیش‌فعال و پرخاشگر چه فوایدی دارد؟
بیش‌فعالی چیست؟ کودک پرخاشگر چه ویژگی‌هایی دارد؟ و قصه‌درمانی برای کودکان بیش‌فعال و پرخاشگر چه فوایدی دارد؟
بیش فعالی (اختلال کمبود توجه و بیش فعالی (ADHD)) یک مشکل مربوط به سلامتی است. رشد مغز و فعالیت مغزی در فرد مبتلا به بیش فعالی، تفاوت‌هایی با فرد سالم دارد که بر توجه، تمرکز و توانایی نشستن او تاثیر می‌گذارد. این افراد، همچنین در کنترل کردن خود مشکل دارند. مجموعه این عوامل باعث می‌شود که کودک بیش فعال یا مبتلا به (ADHD) در مدرسه، خانه و در در روابط دوستانه‌اش دچار مشکل شود. کودکان پرخاشگر نیز دارای ویژگی‌های خاص خود هستند. آنها در اکثر مواقع آرامش خود را به آسانی از دست می‌دهند و به شدت عصبانی می‌شوند. بسیار تحریک‌پذیر و عجول هستند و در تمرکز کردن مشکل دارند. این کودکان نیز مانند کودکان بیش‌فعال، در مدرسه ضعیف عمل می‌کند و نمی‌تواند در کلاس یا فعالیت‌های جمعی شرکت کنند و در ارتباط برقرار کردن با دیگران و دوست شدن با آنها مشکل دارند.
در رابطه با داستان ها، تحقیقات نشان می‌دهد که کودکان مبتلا به ADHD نسبت به کودکان معمولی مشکلات بیشتری در کشف روابط علی و معلولی داستان و همچنین در به خاطر سپردن جزئیات دارند، به همین دلیل، لازم است که که قصه گو این روابط علی و معلولی را برای کودک تشریح کند و جزییات را به طور مشخص‌تری برای او بازگو کند. همچنین، کودکان بیش‌فعال و پرخاشگر دچار مشکل در تمرکز هستند، و قصه درمانی می‌تواند در تقویت تمرکز در این کودکان موثر باشد.
قصه گویی اگر با روشی اصولی انجام شود، می‌تواند بسیاری از چالش‌های مرتبط با بیش فعالی و پرخاشگری را به طور موثر مدیریت کند. چیزهایی که در رابطه با قصه مهم هستند این است که قصه ساختار دارد و شنونده آن باید جزئیات، اطلاعات و سیگنال‌های بین فردی را تشخیص دهد و به ذهن بسپارد (تقویت تمرکز). همچنین در قصه مهم است که کودک بداند چه اعمالی باید انجام شوند تا نتایج خاص بدست بیایند (کشف روابط علی و معلولی). مثلا اینکه قهرمان داستان باید از کدام راه برود تا به مقصد خود برسد. اینها همه ویژگی‌هایی است که کودکان بیش فعال در رابطه با آنها دچار مشکل هستند. قصه درمانی به طور کلی فواید زیر را برای کودک بیش فعال و پرخاشگر به دنبال دارد:
- بهبود تمرکز
- تقویت هــوش هیجانی کودک
- تحریک حس کنجکاوی
- تقویت قوه تخیل
- بهبود فرایند یادگیری
- آموزش مــهارت‌های زندگی
- پرورش خلاقیت
- تقویت مهارت‌های ارتباطی
- کاهش استرس و اضطراب
- تقویت حافظه
از آنجایی که می‌دانیم کودکان مبتلا به بیش فعالی و پرخاشگر به داستانی که خوب گفته می‌شود، بهتر گوش می‌دهند، در ادامه چند نکته کاربردی برای نحوه استفاده از داستان‌ها برای آموزش مهارت های زندگی به کودکان مبتلا به بیش‌فعال و پرخاشگر ارائه شده است.
12 نکته برای قصه درمانی موثر برای کودکان بیش فعال و پرخاشگر
در هنگام قصه‌درمانی برای کودک بیش‌فعال یا پرخاشگر، سعی کنید ساختار بنیادینی را که اکثر داستان ها از آن پیروی می‌کنند، بشناسید و از آن استفاده کنید. بر روی این ساختار اصلی تکیه داشته باشید و جزئیات اضافی را به حداقل برسانید. به یاد داشته باشید که با استفاده از این ساختار می‌توانید تاریخ را نیز به صورت داستان در آورید. اینها عناصر مهم هستند:
1- ویژگی‌های اصلی شخصیت اصلی را شناسایی کنید و آن را برای کودک برجسته کنید، مثلا قدرت رستم یا شجاعت حضرت علی.
2- برای کودک بیش‌فعال، به طور خلاصه در مورد زمان و مکان توضیح دهید، مخصوصا اگر زمان و مکان داستان به زمان و مکانی که شما در آن زندگی می‌کنید، شباهت ندارد. ممکن است لازم باشد این را در طول داستان چند بار تکرار کنید.
3- همیشه چیزی وجود دارد که شخصیت(ها) را به سمت اکشن اصلی سوق می‌دهد: مثلا در داستان جادوگر شهر اوز، دوروتی که می‌خواهد سگش توتو را نجات دهد از خانه فرار می‌کند و آنها در نهایت به شهر اوز می‌رسند – که این تاییدکننده ویژگی دوروتی در کمک به دوستانی است که در دردسر افتاده‌اند.
4- همیشه یک سری چالش‌ها یا انتخاب‌ها برای شخصیت اصلی وجود دارد. مثلا اینکه بین ثروت و راستگویی یکی را انتخاب کند. این به شما این فرصت را می‌دهد که بیان کنید چگونه یک انتخاب یا چالش، منجر به پدید آمدن انتخاب یا چالش دیگر می‌شود. تاکید بر این مساله بخصوص در قصه درمانی برای کودکان پرخاشگر مهم است.
5- نقطه اوج را برای کودک توضیح دهید: آیا شخصیت در نهایت به یک پایان خوش، یک پایان ناخوش یا یک پایان خوش غیرمنتظره می‌رسد؟ چرا او به این پایان می‌رسد؟ این نکته را برای او توضیح دهید. همچنین، نتایجی که در پی اعمال شخصیت‌ها به دست می‌آیند را برای کودک تشریح کنید (در اینجا بار دیگر، با روابط علی و معلولی سر و کار داریم).
6- انگیزه‌ها و تصمیمات شخصیت‌ها را برای کودک توضیح دهید، حتی اگر این انگیزه‌ها و تصمیمات در داستان اصلی ذکر نشده باشند (توجه: هنگام تماشای برنامه‌های تلویزیونی یا فیلم‌ها با فرزندتان، تصور نکنید که فرزندتان می‌تواند روابط علی و معلولی را متوجه شود یا جزئیات را به خاطر بسپارد. ممکن است لازم باشد انگیزه‌ها و انتخاب‌ها را برای او به روشنی تشریح کنید.)
7- اگر کودکتان می‌خواهد در حین گوش دادن به داستان نقاشی کند یا با یک عروسک بازی کند، نگران نباشید. در حال حاضر شما او را طوری آماده می‌کنید که بر ساختار داستان تمرکز کند، نه بر محیط.
8- اگر فرزندتان وسط داستان حرف شما را قطع کرد و چیزی گفت، یکی از راه‌های زیر را در پیش بگیرید:
- با گفتن “این یک سوال عالی / ایده جالب است” حرف او را تأیید کنید.
- تا حد امکان کوتاه و ساده به سوال او پاسخ دهید.
- یا بگویید: «چند دقیقه صبر کن تا مشخص شود»
- سپس، در زمان مناسب، حتماً بگویید: “برای سوال تو مطمئنا جوابی وجود دارد”.
9- اگر به نظر می رسد کودکتان با سوالات نامرتبط داستان گفتنتان را قطع می‌کند، به او پاسخ کوتاهی بدهید و سپس دوباره بر روی داستان تمرکز کنید.
10- سعی کنید یک عبارت تکراری را در داستان به کار ببرید یا یک افکت صوتی را در داستان بگنجانید و از فرزندتان بخواهید عبارت یا افکت صوتی را با شما تکرار کند. این امر باعث می‌شود تا کودکتان حواسش را جمع کند و منتظر زمان تکرار کردن یا عبارت یا افکت صوتی باشد.
11- زمان داستان گفتن را به هر شکلی که می‌توانید خاص کنید. مثلا داستان را با یک آهنگ زیبا شروع کنید و با آهنگی دیگر به پایان برسانید.
12- در قصه درمانی برای کودک پرخاشگر، سعی نکنید از هر داستانی درس عبرت و نتیجه اخلاقی استخراج کنید. گاهی اوقات کافی است که داستان ها فقط لذت‌بخش باشد. اما وقتی که به سراغ درس عبرت و نتیجه اخلاقی داستان رفتید، این دو نکته را فراموش نکنید:
- هنگامی که شخصیت می‌خواهد تصمیمی بگیرد، مکث کنید و بپرسید: “به نظرت او حالا می‌تونه چکار کنه؟” حتی اگر پاسخ فرزندتان چیزی نباشد که شما انتظارش را داشتید، شما او را متوجه این مفهوم می‌کنید که دلیلی برای کارهای شخصیت داستان وجود دارد.
- همان طور که فرزندتان پیشرفت می‌کند، می‌توانید در پایان داستان بپرسید: ” فکر می‌کنی او کار درستی انجام داد؟” یا «او چه کار دیگه‌ای می‌تونست انجام بده؟» اگر فرزندتان جواب این سوال‌ها را نمی‌داند، خودتان به آرامی و کوتاه به آنها پاسخ دهید یا بپرسید: «اگر او بجاش این کارو انجام می‌داد چی می‌شد؟»
رعایت این نکات باعث می‌شود که قصه‌گویی و قصه درمانی، تاثیر سودمندتری بر کودک بیش فعال شما داشته باشد. همچنین به یاد داشته باشید که کودک باید از قصه شما لذت ببرد.
معرفی چند داستان خوب برای قصه‌درمانی برای کودکان بیش‌فعال و پرخاشگر
در ادامه به لیستی از داستانهای مفید برای قصه درمانی کودکان بیش فعال و پرخاشگر را ارائه کرده ایم. این قصه‌ها مناسب کودکان 7 تا 12 سال هستند و برای قصه‌درمانی گزینه‌های خوبی هستند.
- پسر نامرئی
- بلوط سبز
- آشپزخانه خانم گیلاس
- به مدرسه دیر رسیدم چون …
- کنسرت آقای خرس
- هیس! ما یک نقشه داریم
- دوست بزرگ
- المر
- شنگال
سخن آخر
قصه درمانی
قصه درمانی روشی است که در آن از شیوه‌های مختلف قصه گویی به منظور سرگرم کردن کودکان، آموزش به آنها، یا آشنا کردنشان با فرهنگ و هنجارهای اجتماعی استفاده می‌شود. قصه‌درمانی، بخصوص در رابطه با کودکانی که دچار اختلالات روحی و رفتاری هستند می‌تواند بسیار موثر باشد. در این مقاله سعی کردیم نکاتی را در رابطه با قصه درمانی برای کودکان بیش‌فعال و پرخاشگر به شما ارائه کنیم. با رعایت نکات ذکر شده در این مقاله، خواهید توانست تاثیر مثبت قصه درمانی برای کودک بیش‌فعال یا پرخاشگر خود را چندبرابر کنید. همچنین، لیستی از کتاب داستان مناسب برای کودکان ارائه شد که می‌توانید آنها را در برنامه قصه‌گویی خود بگنجانید.