بازی برای کودکان اوتیسم می‌تواند برای ارتقای آنها بسیار مهم باشد. همه ما با کودکان خود بازی می‌کنیم. از بودن با آنها و ارتباط چشمی و عاطفی با آنها لذت می‌بریم. بازی به رشد مهارت های ظریف و درشت، مهارت های زبانی و ارتباط و حل مسئله و تفکر کمک می‌کند. از این رو، در این مقاله از مجله تخصصی آریاکید به انواع بازی مناسب برای کودکان اوتیسم می‌پردازیم.
انواع بازی برای کودکان اوتیسم
ما برای ادامه بازی با کودکمان به وسیله رفتارهای اجتماعی و منطقی‌اش تشویق می‌شویم و او را برای ادامه بازی تشویق کرده و بدین‌ترتیب روابطمان در بازی ادامه می‌یابد اما بازی برای کودکان اوتیسم داستان دیگری دارد.
والدین کودکان اوتیسم معمولاً برای بازی با کودکشان تلاش می‌کنند اما از سوی او با انگیزه و واکنش روبرو نمی‌شوند. بنابراین والدین کودکان اوتیسم نخست می‌بایست الفبای بازی با این کودکان را یاد گرفته، سپس اقدام به بازی با او کنند. بازی‌هایی که با کودکان اوتیسم می‌توان انجام داد، دو دسته هستند؛ بازیهای رشد و بازیهای اجتماعی. در این مقاله به انواع بازی برای کودکان اوتیسم خواهیم پرداخت.
کودکان مبتلا به اوتیسم چگونه بازی می‌کنند؟
کودکان مبتلا به اوتیسم از بازی لذت می‌برند. اما برخی انواع بازی برایشان سخت است. بنابراین، طبیعی است که بازیهای محدودی داشته باشند از جمله بازی با تعداد محدودی اسباب بازی یا بازیهای تکراری. مثلا ممکن است کودک شما ساعت‌ها چرخ ماشین بازی را به حرکت در آورد و از تماشای گردش چرخ‌ها لذت ببرد. یا یک پازل را هر روز به یک شیوه تکمیل کند.
چون اختلال اوتیسم روی مهارت‌های اجتماعی و ارتباطی تأثیر می‌گذارد، آن همچنین می‌تواند روی رشد مهارت‌های مورد نیاز بازی برای کودکان اوتیسم نیز تأثیر بگذارد. مثل توانایی نظیر یک رفتار ساده، کشف محیط، شریک شدن در اسباب بازی ها و توجه نشان دادن به دیگران و پاسخ به دیگران و رعایت نوبت.
به هر ترتیب باز هم کودکتان می‌تواند مهارت‌های مورد نیاز بازی را یاد بگیرد و آنها را رشد دهد. به شرطی که شما به او کمک کنید. در سطح نخست بازی با کودکتان، بهترین روش رشد مهارت‌ها و برای ارتباط‌گیری با او است.
تنها بازی کردن کودکان اوتیسم
کودکان مبتلا به اوتیسم این نوع بازی را خیلی دوست دارند. بنابراین شما میتوانید از این فرصت استفاده کرده و او را مشغول بازی‌هایی کنید که هدف و پایان مشخصی دارد.
زمان بازی را برایش کوتاه کنید. بنابراین، کودکتان می‌تواند سریعتر فعالیتش را تمام کرده و احساس موفقیت کند. مثلاً میتوانید بدین منظور یک پازل ساده به او بدهید.
بازی موازی (بازی در کنار دیگر کودکان)
کودکان در این مرحله شروع به بازی در کنار دیگر کودکان می‌کنند. این نوع بازی برای کودکان اوتیسم بسیار مهم است زیرا این مرحله از نظر اجتماعی پیشرفت بیشتری نسبت به بازی مرحله قبلی دارد.
کودک مبتلا به اوتیسم در کنار کودکان دیگر شروع به بازی با اسباب بازی های مشابه بادیگر کودکان می‌کند، شما میتوانید در این مرحله او را به تقلید از سایر کودکان تشویق کنید.
بازی همکارانه (بازی و سهیم شدن با دیگران)
در این مرحله کودک به سوی روابط اجتماعی گامی جلوتر برداشته و شروع به بازی با دیگر کودکان می‌کند. اسباب بازیش را به دیگر کودکان می دهد از آنها اسباب بازی می گیرد. ورود به این نوع بازی برای کودکان اوتیسم گام مهمی در فرایند رشدی اوست.
شما می توانید به کودکتان کمک کنید مهارت‌های بازی همکارانه یاد بگیرد. او را تشویق به معاوضه با اسباب بازی ها با دیگر کودکان کنید حتی اگر او تمایل به بازی موازی دارد.
بازیهای شریکی برای کودکان اوتیسم
بازی های شریکی شامل بازی‌هایی می شود که قانون مدارند و کودکتان با رعایت یک قانون با همکاری یکدیگر یا فعالیت مشترک را به پایان می‌رسانند. مثلا یک پازل را حل می‌کنند یا یک قلعه شنی می‌سازند. این بازی برای کودکان اوتیسم نیازمند مهارت‌های پیچیده ارتباطی است.
درک برخی از مهارت‌های اجتماعی این مرحله برای کودکان مبتلا به اوتیسم کمی سخت است. شما میتوانید با دادن دستورالعمل سودمند برای ساده‌سازی بازی به او کمک کنید. بدین منظور بهتر است بازی های شریکی را نخست با خودتان انجام دهد. مثلا شما میتوانید با او قایم باشک بازی کنید و از او بخواهید تا 10 بشمارد و بعد دنبالتان بگردد و بعد نوبت را عوض کنید.
بازی های اجتماعی
بازی های اجتماعی همگام با مراحل رشدی پیش می‌رود. اما بازی با دیگران همواره می‌تواند با چالش روبرو باشد. برای کودک مبتلا به اوتیسم شما میتوانید بدون در نظر گرفتن اینکه کودکتان در کدام مرحله رشد اجتماعی است و با ایجاد فرصت‌ها و حمایت‌ها و تشویق او به انجام دیگر بازی‌ها به او کمک کنید.
همواره یک نکته را در نظر داشته باشید که حتی اگر کودکتان از نظر اجتماعی رشد به موقع داشته باشد. او دوست دارد که در کنار دیگر دوستانش به تنهایی بازی کند. بنابراین، برای کودک مبتلا به اوتسیم نیز این نیاز بسیار طبیعی است.
تشویق به بازی های اجتماعی
به محض اینکه احساس کردید کودکان درصدی از مهارت‌های اجتماعی را بدست آورده است و برای بازی با دیگران تمایل و توجه نشان می‌دهد، میتوانید به او کمک کنید تا یاد بگیرد که به دیگران واکنش نشان داده و بازی کند. بدین منظور نخست شرایط بازیهای ساده مثل قایم باشک بازی را فراهم کنید یا از ایده‌های زیر بهره بگیرید.
برای شروع بازی از کودکان هم سن و سال کودک استفاده کنید. و از خواهر و برادر یا دوستان کودکتان بخواهید تا نگاه کنند که او چگونه بازی می‌کنند و بعد نوبت به آنها می رسد.
انواع بازی های رشدی برای کودکان اوتیسم
از لحاظ رشدی انواع بازی برای کودکان اوتیسم عبارتند از:
بازی حسی ـ حرکتی
کودک در ابتدا به راه‌های مختلف مشغول می‌شود، مثل: چشیدن، نگاه کردن، صدا درآوردن، لمس کردن، پوشیدن و… مثلاً وقتی جغجغه‌ای را به کودک اوتیسم می‌دهید، نه تنها آن را تکان می‌دهد، بلکه جغجغه را می‌مکد. بافت آن را لمس می کند. نگاهش می‌کند. آن را بو می‌کند و با آن بازی می‌کند.
بازی سازمان یافته
در این بازی، کودک، درگیر بازی می‌شود اما نیازی به درک هدف این بازی ندارد. به طور مثال، با شما ماشین‌ها را به حرکت درمی‌آورد ولی واقعاً قصد راندن آنها را ندارد.
بازی عملکردی
در مرحله بعد از حسی ـ حرکتی، کودک هدف فعال اسباب بازی‌ها را می‌فهمد و از آنها استفاده می‌کند. او ممکن است ماشین اسباب بازی را دور اتاق براند.
بازی وانمودسازی
در مرحله بازی وانمودسازی یا تخیلی، کودک به چندین روش عملکردی بازی می‌کند. مثل اینکه وانمود می‌کند چای را هم زده و می‌خورد. به این بازی «بازی تخیل عملکردی» می‌گویند.
برای انتخاب بازی برای کودکان اوتیسم، والدین نخست می‌بایست با سطح بازی رشدی کودکشان آشنا شده و دریابند که او در حال حاضر در کدام مرحله است و به چه بازی‌ای علاقه دارد.
این آگاهی باعث می‌شود دریابند که چه بازی‌ها و استراتژی‌هایی کودک را تشویق به رشد و ارتباط می‌کند. علاوه بر این، باید دقت کنند که کودک در بازی با افراد و اسباب بازی‌ها چکار می‌کند و چه بازی‌هایی حساسیت‌های حسی و احساس امنیت او را تأمین می‌کند.
اسباب بازی های مناسب برای کودکان اوتیسم
در کل اسباب بازی هایی که برای کودکان اوتیسم توصیه می‌شود، شامل این اسباب بازی ها است:
- حباب‌ها، بادکنک‌ها، اسباب بازی‌هایی برای پف کردن،
- نخ کردن مهره‌ها،
- اسباب بازی‌هایی با بافت‌های مختلف،
- اسباب بازیهای رنگی، درخشان و قابل انعطاف،
- توپ‌ها،
- اسباب بازیهای متحرک، اسباب بازیهای لغزنده،
- اسباب بازیهای موزیکال،
- کتاب‌ها،
- پیمانه‌های اندازه‌گیری،
- بلوک‌های ساختنی،
- جعبه‌های خالی،
- دومینوهای طولانی،
- اسباب بازیهای علّی و معلولی،
- اره‌های اسباب بازی،
- ترن، اسباب بازی اشکال، حیوانات، عروسک‌ها و تجهیزات آنها،
- وسایل چایخوری،
- قیچی و کاغذ،
- خمیر بازی،
- میخ و چکش،
- لباس‌ها، کلاه‌های مبدل،
- پول اسباب بازی
- و تلفن اسباب بازی.
به دو نکته دقت داشته باشید. نخست اینکه هر کدام از این اسباب بازی‌ها در سطوح مختلف بازیهای رشدی قرار می‌گیرند. مثلاً عروسک علاوه بر سطح حسی ـ حرکتی، در سطح تخیل‌گرایی هم استفاده می‌شود. نکته دوم اینکه اصلاً کودکتان را با سایر کودکان مقایسه نکنید.
اهمیت تشویق و ایجاد انگیزه بازی برای کودکان اوتیسم
بازی برای کودکان اوتیسم باید سرگرم‌کننده باشد. شما باید کشف کنید که واقعاً چه چیزی در کودکتان انگیزه ایجاد می‌کند. یک کودک با اسباب بازی سرگرم می‌شود اما کودکی دیگر بدون اسباب بازی با چیزهای دیگر یا تکرار یک رفتار سرگرم می‌شود. تحریک و تشوق کلید اصلی ورود شما به دنیای کودکتان و رشد بازیهای او است.
هر طور کودکتان راحت است، با او بازی کنید. به او اجازه دهید اگر دوست دارد، روی میز بنشیند. سعی کنید سمت راست او قرار بگیرید که بتوانید با او ارتباط چشمی برقرار کنید.
محیط بازی نیز از مواردی است که می‌تواند او را مشتاق به بازی یا بیقرار و مشوش سازد. به‌خصوص اگر حساسیت حسی او زیاد باشد، می‌بایست نخست در نظر بگیرید که محیط چه پیامی را به کودک مخابره می‌کند.
اگر در آشپزخانه بازی می‌کنید، او پیام غذا خوردن را از آن محیط دریافت کرده و شاید خوب بازی نکند. یا اگر در محیطی هستید که تلویزیون یا رادیو روشن است و احتمال دارد که کودک با سر و صدا بیقرار شود، تلویزیون و رادیو را خاموش کنید. بنابراین، تا جایی که میتوانید محیط بازی او را ساده و طبیعی فراهم کنید که بتواند صرفاً روی بازی متمرکز شود.
ایجاد حس بازی در کودک
در جهت ایجاد انگیزه بازی برای کودکان اوتیسم باید حس بازی در او ایجاد کنید. انداختن یک زیرانداز رنگی یا یک پتو روی زمین به او این پیام را مخابره می‌کند که وقت بازی است و روی پتو بنشیند و بازی کند. او بعد از مدتی یاد خواهد گرفت که هر بار پتو روی زمین پهن شد، یعنی باید بازی کند. با این کار به او کمک می‌کنید تا وقایع را پیش‌بینی کند.
در مورد مدت زمان بازی و زمان به پایان رساندن آن هم باید سطح انتظارتتان را باز گذاشته و به حس درونی‌تان برای زمان پایان بازی اطمینان کنید. زیرا یکی دو دقیقه بازی لذت‌بخش و مفرح بهتر از تحمل بازی ملالت‌آوری است که او را رشد نداده و باعث دلزدگی‌اش می‌شود.
استراتژی‌های جلب توجه خیلی فردی است اما برخی موارد در ذیل آورده شده که ممکن است مناسب باشد:
- در بازی‌هایی مثل «دالی موشه» از ماده اولیه، بافت‌ها و الگوهایی استفاده کنید که او دوست دارد.
- شعرهای کودکانه و مادرانه آشنا برایش بخوانید.
- از یک نوع ساز و تکرار یک آهنگ استفاده کنید.
- حباب برایش فوت کنید.
عدم مداخله زیاد
به جای اینکه بازی کودکان را هدایت کنید، بازی او را دنبال کنید، یک بار که او علاقه ابتدایی‌اش جلب شد، از دانش کودک و حس خودتان برای سعی در رشد تعامل با او استفاده کنید.
شما برای اطمینان از ادامه جلب توجه کودک میتوانید از اسباب بازی ها یا مواد مبتنی بر تحریک حواس استفاده کنید و بدین ترتیب فعالیت‌های جدید را در او پرورش دهید. به یاد داشته باشید همیشه زودتر از نیاز کودک به پایان بازی، بازی را خاتمه دهید.
برای کمک به کودکتان برای تشخیص و تفاوت میان جلسات بازی با شما و دیگر زمان‌های بازی برای کودکان اوتیسم سعی کنید اسباب بازی‌ها یا دیگر وسایلی که در این جلسات بازی استفاده می‌کنید جدا از وسایلی باشد که او در موقعیت‌های دیگر استفاده می‌کند.
سعی کنید از جلسات فیلم تهیه کنید چون در بعضی از جلسات بازی اغلب واکنش‌های کودک زودگذر است که به آسانی فراموش می‌شوند و اگر شما آن را در فیلم ببینید، متوجه می‌شوید که چه فعالیتی با او داشتید که منجر به چنین واکنشی شد و در آینده بیشتر بر آن فعالیت تمرکز خواهید داشت.
اهمیت نگرش درست والدین در مورد بازی برای کودکان اوتیسم
به طور کلی والدین کودکان مبتلا به اوتیسم می‌بایست نگرش خود را در بازی با این کودکان تغییر دهند. کودکان چند مرحله رشد بازی را طی می‌کنند و تا حدودی این قبیل بازی‌ها است که به تعامل او با دیگران کمک می‌کند. والدین با رعایت برخی شرایط بازی می‌توانند در تغییر و اصلاح رفتار کودک کمک شایانی کنند.
به کودکان یاد دهید که چگونه به بازی ملحق شود بدین منظور از دیگر کودکان کمک بگیرید. اگر دیگر کودکان بازی با کودک شما را نادیده می‌گیرند دنبال چرایی باشید که اگر مشکل از ارتباط گیری کودک است پس نیاز دارد که قبل از بازی با دوستان مهارت‌ها را با شما تمرین کند.
اگر کودکان دیگر از عملکرد او ناراحتند یا میتوانید مهارت ها را جداگانه با خود او تمرین کنید و یا تعلیماتی به سایر کودکان در ارتباط با رفتار با کودکان اوتیسم بدهید. شما در این رابطه می توانید از مربی پیش دبستانی کودکتان یا روانشناس کمک بگیرید.
حرف آخر انواع مناسب بازی برای کودکان اوتیسم
بازی برای کودکان اوتیسم بسیار مهم است. شما باید بیشتر از مادر و پدر یک کودک معمولی با کودکتان بازی کنید. به محض اینکه او تمایل به بازی با شما و اسباب بازی هایش نشان داد با او مدام بازی کنید و در خلال بازی او را به خاطر مهارت‌هایش تشویق کنید.
منابع:
Walton, S. (2010). Coloring outside autism line. 50+ Activities, Adventures, and Celebrations
for Families with Children with Autism. U.S.A.: source book.
Scottish autism. (2016). Play. Retrieved from http://www.scottishautism.org/services-support/support-families/information-resources/play
Gammeltoft, L. & Nordenhof S. (2007) Autism, Play and Social Interaction. London: Jessica Kingsley Publishers.