بیشتر نوزادان و کودکان خردسال، موجوداتی اجتماعی هستند که برای شکوفا شدن و رشد، نیاز و تمایل به تماس با دیگران دارند. آنها لبخند میزنند، در آغوش دیگران میآیند، میخندند و به بازیهایی مثل دالیبازی مشتاقانه پاسخ میدهند اما گاه کودک به این شکل تعامل برقرار نمیکند. در عوض، به نظر میرسد در دنیای خویش است و با رفتارهای تکراری و عجیب و غریب و مشکلات در برقراری ارتباط باعث نگرانی والدین میشود. اینها خصوصیات یکی از اختلالات رفتاری به نام «اوتیسم» است. بیماری اوتیسم در سالهای اخیر شیوع زیادی داشته است. در این مقاله از مجله تخصصی آریاکید نگاهی داریم به این بیماری و علت، علائم و راهکارهای درمانی آن.
اوتیسم چیست؟
اوتيسم (Autism) یا درخودماندگی یا اختلال طیف اوتیسم (اتیسم) Autism Spectrum Disorder (ASD) را بيشتر ميتوان يک اختلال نورولوژيکی که خود را در سالهای اوليه کودکی (۳ سال آغازين کودکی) نمايان میکند، معرفی کرد.
بیماری طیف اوتیسم (اختلالات نافذ یا فراگیر رشدی یا اختلالات طیف اوتیسم) اصطلاحی است برای یک گروه از ناتوانیهای عصبی تکاملی با شدتهای متفاوت که با نقص در تعامل اجتماعی و ارتباطات و همچنین تمایلات محدود و رفتارهای تکراری مشخص میشود.
اين اختلال باعث میشود که مغز نتواند در زمينه رفتارهای اجتماعی و مهارتهای ارتباطی به درستی عمل کند و مانع او برای يادگيری چگونگی ارتباط و تعامل با ديگران به طور اجتماعی میشود.
کودکان و بزرگسالان اوتيستيک در زمينه ارتباط کلامی و غيرکلامی، رفتارهای اجتماعی و بازیهای نمادين دارای مشکل هستند. (خوشابی، ۹۲ و حکیم شوشتری، ۹۳) شیوع این بیماری در سالهای اخیر شدت یافته و به ۱ در ۱۵۰ نفر رسیده است. (پیوستهگر و همکاران، ۹۳)
اوتیسم در سنین خردسالی قابل تشخیص است. این بیماری اغلب زمانی کشف میشود که والدین نگران ناشنوایی کودک میشوند، کودک هنوز صحبت نمیکند، به آغوش والدین یا دیگران نمیرود و در برخی موارد، ارتباط چشمی ندارد.
ویژگیهای عمومی درخودماندگی
کودکان مبتلا به درخودماندگی ممکن است رفتارهای عجیب مثل تکان دادن خود، حرکات دست یا نیاز وسواسگونه به حفظ نظم و ترتیب نشان دهد. برخی از کودکان مبتلا به اوتیسم اصلاً صحبت نمیکنند و مشکلات شدید تکلمی دارند.
کودکانی که صحبت میکنند نیز ممکن است شعرگونه حرف بزنند، پژواک کلام داشته باشند (تکرار کلام خود مثل پژواک) و به خودشان به صورت «او» (سوم شخص) اشاره کنند یا از زبان عجیبی استفاده کنند.
آنها اصرار به یکسانی داشته و در مقابل تغییر مقاوم هستند. خنده و گریه بیدلیل دارند یا بدون علت مشخص نگران و مضطرب میشوند. به روش آموزش معمول پاسخ نمیدهند، با اسباب بازی درست بازی نمیکنند، چرخیدن و تاب خوردن را خیلی دوست دارند. احساس درد کمتر یا بیشتر از حد دارند، از خطرات نمیترسند و پرتحرک یا کمتحرک هستند.
شدت ASD از خفیف تا شدید متفاوت است. بعضی از این کودکان بسیار باهوش هستند و هر چند مشکلاتی در تطابق با مدرسه دارند، در مدرسه عملکرد خوبی از خود نشان میدهند. آنها ممکن است در بزرگسالی قادر به زندگی مستقل باشند. سایر کودکان اوتیستیک ممکن است استعداد فوقالعادهای در هنر، موسیقی یا موارد دیگر نشان دهند.
علائم اصلی اختلالات طیف اوتیسم
نشانههای این اختلال را میتوان از ماههای اولیه تولد مشاهده کرد. در اختلالات طیف اوتیسم سه دسته علائم اصلی وجود دارد که در زیر آمده است.
۱ـ نقایص مربوط به تعاملات اجتماعی
کودکان اوتیسمی به صورت و صدای انسان تمایلات محدود دارند. نقایص مربوط به تعاملات اجتماعی میتواند شامل تماس چشمی غیرمعمول، عدم واکنش مناسب به صدا کردن اسم، ضعف در استفاده از ژست برای اشاره کردن یا نشان دادن، نقص بازی تعاملی، ضعف در خندیدن و نقص در به اشتراک گذاردن لذتها و وسایل باشد.
بعضی از کودکان اوتیستیک هیچ تماس چشمی برقرار نمیکنند و انگار کاملاً جدا از محیط اطراف هستند. در حالی که بعضی دیگر به صورت متناوب با محیط اطراف درگیر شده و میتوانند به صورت گذرا تماس چشمی برقرار کنند، بخندند و بغل کنند ولی رابطهشان با دیگران و والدین عاطفی نیست.
معمولاً والدینشان را در خانه با چشم و جهتگیری بدنی دنبال نمیکنند. از حدود ۸ تا ۲۴ ماهگی که کودک به طور طبیعی باید اضطراب جدایی و غریبه داشته باشد، در مواجهه با غریبهها و جدایی از والدین دچار اضطراب نشده یا اضطراب غیرعادی بروز میدهند.
بیشتر کودکان مبتلا به اوتیسم در توجه مشترک که توانایی استفاده از نگاه و اشاره برای به اشتراک گذاشتن تجربیات با دیگران است، دچار آسیب هستند. این کودکان در درک احساسات دیگران کمبود دارند.
برخی از این بیماران ممکن است ارتباط عاطفی با اعضای خانواده برقرار کنند ولی برای برقراری ارتباط با همسالان علاقهای نشان نمیدهند یا به شکل غیرعادی ارتباط برقرار میکنند.
۲ـ نقص در برقراری ارتباط
تأخیر تکامل در زبان گفتاری علت شایع اولیه برای نگرانی والدین و شروع بررسی اولیه است. حدود نیمی از کودکان اوتیسمی به عنوان وسیله ارتباطی از گفتار استفاده نمیکنند.
کودکان اوتیستیک توانایی متفاوتی در گفتار دارند که از عدم وجود کلام تا بعضی تواناییها در گفتار متغیر میباشد. کودکان مبتلا به اوتیسم که قادر به صحبت هستند، از جهات مختلف تکلم غیرمعمول دارند. عدم استفاده درست از ضمایر از سایر مشخصات گفتاری این کودکان است. یک کودک اوتیسمی ممکن است لغات را ادا کند ولی مشکل شدیدی در ادامه دادن یک مکالمه داشته باشد.
اگر علائم زیر در کودک شما وجود دارد، ضرورت دارد که کودک را نزد یک متخصص جهت بررسی احتمال ابتلا به اختلالات طیف اوتیسم (ASD) ببرید:
- تا ۱۲ ماهگی قادر به اشاره کردن یا سایر ژستها نباشد.
- از تولد تا ۱۶ ماهگی هیچ کلمهای نگوید.
- تا ۲۴ ماهگی عبارت دو کلمهای نگوید.
- از دست دادن مهارتهای زبان و اجتماعی در هر سن
کودکان اوتیسمی علاقه شدیدی به اشیای بیجان نشان میدهند. این کودکان با شنیدن صدای اشیای بیجان (مثل جاروبرقی) به شدت ناراحت میشوند و واکنش نشان میدهند. این کودکان معمولاً برای بیان خواستههایشان به شیء مورد نظر اشاره نمیکنند و به جای آن دست فرد را گرفته و او را به سمت شیء مورد نظر هدایت میکنند.
۳ـ الگوهای غیرعادی رفتار و علایق محدود
کودکان درخودمانده معمولاً به تغییرات کوچ در محیط غیراجتماعی (مثل تغییر محل وسایل، محل نشستن، اسباب بازی ها و… ) واکنش نشان میدهند.
معمولاً تحمل آنها به تغییرات کم بوده و اصرار بر داشتن روالهای ثابت دارند. هر گونه تغییر در محل زندگی این کودکان میتواند منجر به ناراحتی شدید این کودکان شود.
علایق افراطی به موضوعات خاص مثل یک فیلم یا برنامه خاص تلویزیونی یا ترانه خاص یا علاقه به شیء خاص دارند. آنها حرکات و مانورهای غیرمعمول مثل جلو و عقب بردن تنه، چرخیدن دور خود و حرکات تکراری دستها یا انگشتان را نشان میدهند.
مهارتهای بازی در کودکان مبتلا به اوتیسم تکامل نیافته و اشیاء در بازی آنها در بیشتر موارد به صورت ساده و فقط جهت تحریکات حسی حرکتی آنها مورد استفاده قرار میگیرد.
علت اختلال درخودماندگی
علت اوتیسم ناشناخته است؛ اگرچه تئوریهای جدید، وجود مشکلی در عملکرد یا ساختمان سیستم عصبی مرکزی را علت آن میدانند. از آنجایی که توارث از عوامل مهم در بروز این بیماری است، وجود یک خواهر یا برادر بیمار، احتمال ابتلای فرزند بعدی را افزایش میدهد.
کودکان مبتلا به درخودماندگی نیازمند ارزیابی جامع و برنامههای رفتاری و آموزشی ویژه هستند. بعضی از کودکان اوتیستیک ممکن است از درمان دارویی نیز بهره ببرند.
روانپزشکان کودک و نوجوان برای تشخیص اوتیسم و کمک به خانوادهها در طراحی و اجرای برنامه درمانی مناسب آموزش میبینند. آنها میتوانند به خانوادهها در انطباق با استرس ناشی از وجود کودک اوتیستیک کمک کنند.
معاینات فیزیکی و بررسیهای تشخیصی
این دسته از کودکان معمولاً معاینات نورولوژیک و فیزیکی طبیعی دارند. عقبماندگی ذهنی، افزایش اندازه دور سر، ابتلای همزمان به سندروم ایکس شکننده، سندروم رت، فنیل کتونوری و توبروز اسکلروزیس اختلالات شایعی هستند که بعضاً همراه با اوتیسم دیده میشوند.
بررسی قیافه عجیب و غریب مثل صورت دراز، چانه برجسته، گوشهای بزرگ و اندازه دور سر میتواند نشانههای دیگری از اختلال باشد.
اگرچه ASD درمان قطعی ندارد، درمان مناسب میتواند اثری مثبت بر تکامل کودک بگذارد و موجب کاهش کلی رفتارهای ایذایی و علائم بیماری شود.
دلیل این بیماری به درستی مشخص نیست اما مسلم است که این کودکان نیاز به آموزش و کمک دارند. از جمله درمانهایی که برای آنها میتوان در نظر گرفت، عبارتند از: دارودرمانی، رفتاردرمانی، گفتاردرمانی، کاردرمانی، آموزش تربیت شنیداری و آموزش یکپارچگی حسی. (ایران اوتیسم)
دنیای متفاوت کودکان اوتیستیک
برداشت کودکان مبتلا به اوتيسم از جهان، با برداشت ما کاملاً متفاوت است. مؤثرترين روش برای شناخت کودک اين است که مدت زمان کوتاهی را در ابتدای ملاقاتمان با او بگذرانيم و عکسالعمل او را در يک موقعيت ملاحظه کنيم.
سعی کنيد وارد دنياي کودک شويد، نه اينکه او را وادار به انجام فعاليتی کنيد که شما میخواهيد. برای چند لحظه سعی کنيد بفهميد او از چه چيزی لذت میبرد. آنچه او انجام میدهد، شما هم تکرار کنيد.
برای بعضی از بچهها استفاده همزمان از چند حس مشکل است، بنابراين اگر آنها در حال نگاه کردن به چيزی هستند، شايد نتوانند کلمه به کلمه به حرفهای شما توجه داشته باشند.
چالشهای والدین کودکان اتیستیک
از هر ۶۸ کودک یک کودک مبتلا به یکی از اختلالات نافذ رشدی است. فهم اینکه کودکتان مبتلا به اوتیسم یا یکی از اختلالات نافذ رشدی است، میتواند به عنوان چالشی بزرگ در زندگی شما مطرح شود.
پژوهشها نشان داده که والدین کودکان اوتیسمی، نسبت به والدین کودکان معمولی هیجانات و تنشهای بیشتری را تجربه میکنند اما همچنین راهکارهایی برای این دسته از والدین پیشنهاد شده است که میتواند در بهبود شرایط خانه و خانواده کمکرسان باشد.
نقش خانواده در روند بهبود و یادگیری مهارت این کودکان بسیار پررنگ است و با استفاده از روشهایی ساده میتوانند کار مشاور و درمانگر را تسهیل بخشند.
برخی اقدامات موثر برای اوتیسم
ماساژ دادن: ماساژ دادن قسمتی از بدن کودک که آن را تکان میدهد، میتواند روش مؤثری برای کمک به متمرکز شدن حواس او باشد. اين استراتژی ساده، اغلب خيلی تأثيرگذار است.
الگودهی: خيلی از کودکان در شروع کار با مشکل مواجه میشوند. به کودک اجازه دهيد شما را تماشا کند و چندين بار حرکات را انجام دهيد. بعضی اوقات انجام حرکت همزمان با کودک مفيد است. برای مثال، کودکی که قادر نيست از روی صندلی بلند شود، اگر شما کنارش بنشينيد و بگوييد «حالا با هم بلند میشويم» و بعد با او بلند شويد، قادر خواهد بود اين کار را انجام دهد.
ريتم و موسيقی: برای بعضی از بچهها، خواندن يک آواز با يک آهنگ مناسب يا شمردن براي شروع و ادامه دادن يک حرکت مفيد است. برای مثال اگر کودکان آهنگ مخصوصی را در زمان مناسبی میخوانند، شما با زدن ضربه با دستانتان روی ميز و گفتن ۱، ۲، ۳ به حرکتشان کمک کنيد.
تمرين فيزيکی: بعد از ورزشهای قدرتی فيزيکی، بعضی از بچهها قادرند برای مدتی اندام را به طور مؤثرتری هماهنگ کنند.
راهکارهای مفید برای والدین کودکان مبتلا به اوتیسم
اوتیسم بیماری شایع قرن ما است که در کودکی تشخیص داده میشود. با تشخیص بهموقع و انتخاب مناسب راهکارهای درمانی میتوان به این کودکان در یادگیری مهارتهای لازم برای زندگی یاری رساند. در ادامه مطلب بعضی راهکارهای مفید برای والدین کودکان مبتلا به اوتیسم ارائه میشود.
۱ـ تا جایی که ممکن است در مورد اختلالات نافذ رشدی مطالعه کنید.
به یاد داشته باشید که کودک یا شما اوتیسم «نمیگیرد» بلکه یا این اختلال را دارد یا ندارد. از آنجایی که درخودماندگی از همان سالهای اولیه زندگی نمایان میشود، تشخیص سریع و اقدامات درمانی زودهنگام میتواند نقش بسیار قابل توجهی در جلوگیری از پیشرفت علائم داشته باشد.
هدف اصلی و مقدماتی درمان ASD بهبود توانایی عملکردی کودک است. از آنجایی که علائم اوتیسم در طول زمان تغییر میکند، معمولاً راهکارهای درمانی مختص شرایط هر کودکی تعیین میشود.
۲ـ شبکههای اجتماعی حمایت از کودکان اوتیسمی و خانوادههای آنان را پیدا کنید.
والدگری کودکی که یک بیماری مزمن داشته باشد، دارای شرایط هیجانی خاصی خواهد بود. این مسأله تمام ابعاد زندگی شما را تحت تأثیر قرار خواهد داد.
مراقبت لحظه به لحظه از کودک اوتیسمی که تعامل چندانی با شما به عنوان والد ندارد، میتواند چالشی سخت در زندگی شما باشد. از طرفی اطمینان از بهرهمندی کودک از درمان مناسب و خدمات درمانی مفید نیز چالشی دیگر است.
با حضور در جمع والدین دیگری که کودکان اوتیسمی دارند، میتوانید از شدت و بار این مسائل بکاهید.
۳ـ به خانواده در مورد اوتیسم آموزش دهید.
گاهی والدین این کودکان گزارش میکنند که بعد از مشخص شدن اختلال کودک، اعضای خانواده چندان توجهی به او ندارند، با او صحبت نمیکنند یا در جشنها و مراسم خانوادگی او را به حساب نمیآورند!
از طرفی گاهی کودکان دیگر از این شکایت دارند که همه توجه والدین معطوف به کودک اوتیسمی شده است! پژوهشها نشان داده که آموزش اعضای خانواده در مورد ماهیت و علائم بیماری اوتیسم میتواند از شدت چنین تنشهایی در خانواده بکاهد.
۴ـ گزینههای درمانی پیشنهادی را بررسی کنید.
به یاد داشته باشید که اوتیسم درمان ندارد اما مداخله زودهنگام میتواند نتایج امیدوارکنندهای به دنبال داشته باشد. درمان از طریق تکنیکهای تغییر رفتار میتواند در مواردی چون رفتارهای تکراری کودک، تعامل اجتماعی معیوب و مشکلات تعاملی مؤثر افتد.
در اثر مداخله زودهنگام و پیگیری مؤثر درمان، در مواردی میتوان امیدوار بود که کودک بتواند به مدرسه رفته و یک زندگی معمولی مانند دیگر کودکان داشته باشد.
۵ـ نیاز کودک به دارودرمانی را ارزیابی کنید.
به یاد داشته باشید که دارودرمانی در درمان اوتیسم نقش بسیار محدودی دارد. اگرچه داروی بهخصوصی برای درمان اوتیسم وجود ندارد اما از بعضی داروها برای کنترل بعضی علائم مانند مشکلات توجه، خودزنی، مسائل هیجانی مانند اضطراب و افسردگی یا رفتارهای وسواسی استفاده میشود.
۶ـ در مورد تغییرات در رژیم غذایی این کودکان اطلاعات کسب کنید.
مصرف بعضی مواد غذایی میتواند مشکلات خاصی برای کودکان اوتیسمی ایجاد کند. یکی از مواردی که در مورد تغذیه کودکان اوتیسمی بهتر است رعایت شود، رژیم غذایی عاری از گلوتین و کاسئین است.
از آنجایی که این مواد در مواردی مانند انواع گندم، جو یا شیر یافت میشوند، اتخاذ یک رژیم عاری از این دو ماده کار بسیار دشواری خواهد بود. در هر صورت به یاد داشته باشید که قبل از اتخاذ هر گونه برنامه غذایی، ابتدا با پزشک کودک مشورت کنید.
حرف آخر علائم اختلال اوتیسم و راهکارهایی برای والدین
هیچ شکی نیست که پرورش کودک مبتلا به اوتیسم یک چالش به طول عمر والدین خواهد بود اما با اتخاذ آموزشها و حمایتهای ضروری و کافی، شما و خانواده شما میتواند راههای انطباق با این شرایط را کسب کند.
منابع:
غفرانی، محمد و اشرفی، محمودرضا. (۱۳۹۲). بیماریهای مغز و اعصاب کودکان ویژه خانواده. تهران: انجمن علمی مغز و اعصاب کودکان ایران.
احسنزاده، اکبر، صالحی، معصومه، قسيسين، لیلا، بهرامی، اکبر و هاشمی، هدیه. (۱۳۹۰). بررسی و مقايسه حوادث دوران رشد در كودكان مبتلا به اختلال اوتيسم و كودكان طبيعی، نشریه پژوهش در علوم توانبخشی، ۵، ۶۵۱—۶۴۰.
سرابی، مليحه، حسن آبادی، حسين، مشهدی علی و اصغری نکاح، سيدمحسن. (۱۳۹۱). تأثير برنامه «آموزش والدين و پروراندن مهارتها» بر استرس مادران كودكان مبتلا به اوتيسم، فصلنامه خانوادهپژوهی، ۸، ۲۷۲-۲۶۱.
راهکارهايی براي آموزش کودکان اوتيسم
خوشابی، کتایون. (۱۳۹۲). اوتیسم چیست؟
اوتیسم چیست؟ آیا اوتیسم درمان میشود؟ سایت روانپزشکان.
Brennan, Dan. May 19, 2015. Tips for Parenting a Child With Autism. Retrieved April 26, 2016 from http://www.webmd.com/brain/autism/parenting-child-with-autism-special-challenges?page=9.