یکی از انواع هوش های چندگانه گاردنر که در رشد و یادگیری کودکان نقش مهمی دارد، هوش تجسمی فضایی است. اما هوش تصویری فضایی چیست؟ چگونه میتوان آن را تشخیص داد؟ شرایط محیطی مناسب برای رشد هوش دیداری فضایی کدام است؟ و چه بازی هایی میتواند هوش بصری فضایی کودکان را تقویت کند؟ با مجله تخصصی آریاکید همراه باشید تا پاسخ تمام این سوالات را با شما در میان بگذاریم.
هوش تجسمی فضایی چیست؟
هوش تجسمی فضایی (Visual-Spatial Intelligence) که به آن هوش دیداری فضایی، هوش بصری فضایی و هوش تصویری فضایی نیز گفته میشود، یعنی توانایی و ظرفیت درک دنیای بصری و قابلیت خلق مجدد تجارب بصری و دیداری در ذهن. در عمل، هوش تجسمی فضایی همچنین به معنای دیدن فرم، شکل، رنگ و بافت با چشم ذهن و تبدیل آن به تصویر یا پیکره ملموس و عینی در دنیای هنر است.
کسی که از هوش تجسمی فضایی بهتری برخوردار است، آگاهی خوبی نسبت به ابعاد و ویژگی های محیطی دارد. او مثل آرشیتکتها و دریانوردان از قدرت تجسم خوبی برخوردار است. این افراد معمولا به طراحی، نقاشی و سایر هنرهای تجسمی علاقه دارند. جدول کلمات متقاطع حل میکنند. قدرت نقشهخوانی دارند و اغلب در رویاهای روزانه غرق میشوند.
یادگیری آنها عمدتا از طریق تصویر، طرح و تجسم فیزیکی صورت میگیرد. ابزار و وسایل آنها عبارت از مدلها، ماکتها، تصاویر، جداول، عکسها، طرحها، مدلهای سه بعدی، ویدئوها، کنفرانسهای ویدیویی، تلویزیون، متون دارای تصاویر و نمودارها هستند.
مشاغل متناسب با هوش تجسمی فضایی
افرادی که دارای هوش تجسمی فضای خوبی هستند معمولا در مشاغل نیازمند تجسم و تصور فضایی، موفقیت بیشتری کسب میکنند. برخی از این شغلها عبارتند از:
- مجسمه ساز
- خلبان
- آرشیتکت
- برنامه نویس کامپیوتر
- ارزیاب ساختمان
- کارشناس دکوراسیون داخلی
- طراح
- مکانیک
- کارشناس و سازنده مدلهای سه بعدی
- دریانورد
- طراح استراتژی
- تدوینگر فیلم
- مهندس
- نقشه بردار
- طراح شهری
- نقاش
- راهنمای سفر
- دریانورد
- عکاس
- طراح گرافیک
نشانههای هوش تجسمی فضایی
با بررسی علایق، ترجیحات و شیوههای فعالیت افراد میتوان یک ارزیابی کلی از میزان هوش بصری آنان به عمل آورد. اگر بیش از ۴ مورد از جملات زیر در مورد شما صدق میکند، پس به احتمال زیاد دارای هوش تجسمی فضایی خوبی هستید:
- به خوبی میتوانید پازل های تصویری را درست کنید.
- هنر یا عکاسی را مورد تقدیر و ستایش قرار میدهید.
- هندسه را به جبر ترجیح میدهید.
- در موقع مطالعه از جدول و نمودار و تصویر بهره میگیرید.
- با استفاده از نقشه میتوانید راه خود را پیدا کنید.
- هنگامی که چیزی روی کاغذ خط دار مینویسید گاهی از روی خطوط منحرف میشوید.
- وقتی کاغذی زیردستان شما باشد روی آن خط خطی میکنید یا طرح میکشید، به جزئیات توجه دارید.
مسیر رشد و موفقیت
افرادی که دارای هوش دیداری فضایی هستند در گامهای اولیه به خوبی میتوانند رنگها را تشخیص دهند و طرحهای سادهای را ترسیم کنند.
این اشخاص در مرحله بعد به خوبی میتوانند ابعاد و عمق فضا را تمییز دهند. طراحی و نقاشی کنند. مجسمه بسازند. آنها قادر هستند صحنهها و اشیا را از نو بچینند.
در مراحل پیشرفتهتر، آنان به خلق آثار هنری با سبکهای امپرسیونیستی و اکسپرسیونیستی، که بر حسهای دیداری تاکید دارند، میپردازند. همچنین درگیر فعالیتهای بصری فضایی پیچیدهتر مثل بازی شطرنج میگردند.
۱۲ توصیه برای تقویت هوش تصویری فضایی
شما به میزان تلاش و تمرین خود، میتوانید هوش بصری فضایی تان را تقویت کنید. در مورد هر یک از توصیههایی که در ادامه میآید، به تمرین بپردازید. همچون کودکان سعی کنید فعالیت های زیر را با شور و اشتیاق و هیجان انجام دهید، آنگاه میتوانید تغییر و تحولی را که در زمینه هوش بصری فضایی تان ایجاد میشود، شاهد باشید. این توصیهها را میتوانید برای تقویت هوش تجسمی فضایی کودکان خود نیز به کار گیرید.
۱. سعی کنید از برنامههای گرافیکی کامپیوتر مثل پینت استفاده کنید.
۲. به مجموعه عکسهای عکاسان مشهور نگاه کنید، از خود بپرسید چه چیزی آنها را خاص و متمایز میسازد؟
۳. نقشهها و کرههای جغرافیایی را نگاه کنید و به رابطه میان آنها توجه نمایید.
۴. فقط با استفاده از تصویر سعی نمایید داستانی را تعریف کنید.
۵. در مورد این موضوع که چگونه میتوانید دکوراسیون خانه، آپارتمان یا اتاق خود را عوض کنید، بیندیشید. روی کاغذ طرحهایی در این رابطه ترسیم کنید و جای اشیا را مشخص نمایید.
۶. چیزهایی مثل ابرها، ساختمانها و مناظر را تماشا کنید و سعی نمایید شکلهای مختلف و خطوط بیرون آنها را ببینید.
۷. یک کارت ویزیت برای خود طراحی کنید.
۸. در رابطه با نحوه سفر خود از جایی به جای دیگر در شهر بیندیشید. چگونه به کسی آدرس این جابجایی را میدهید؟ علائم بصری برای این کار تا چه اندازه مهم هستند؟
۹. به فیلمها و ویدیوهای محبوب خود از زاویه دیگری نگاه کنید. چه رنگهایی مهم هستند؟ در آنها چه حقههای سینمایی برای خلق برخی جلوههای ویژه به کار رفتهاند؟
۱۰. طراحی و نقاشی یاد بگیرید، روی کاغذ خط خطی کنید.
۱۱. پایگاه اینترنتی خود را راهاندازی کنید.
۱۲. در نامههای الکترونیکی خود از علائم و تصاویر استفاده کنید.
تشخیص هوش تجسمی فضایی در کلاس درس
کسی که از هوش تجسمی فضایی برخوردار است در مرحله تحصیلی چگونه دانش آموزی است؟ از برخی نشانهها میتوان به هوش بصری دانش آموزان پی برد.
- به خوبی قادر است تفاوت رنگها را از همدیگر تشخیص دهد. کاری که اکثر دانش آموزان قادر به انجام آن نیستند.
- قادر به دیدن طرحهای غیر معمول در چیزهای معمولی است.
- در مراحل اولیه تحصیل، این دانش آموز میتواند به راحتی از لوازم نقاشی مثل مداد شمعی استفاده کند.
- برای مدت زمان طولانی روی طرحهای اولیه نقاشی، پرداخت اول معماری، دکوراسیون و چیدن اشیا تمرکز میکند.
- مهارت خوبی در نقاشی کشیدن دارد. به خوبی میتواند ماکتهای سه بعدی بسازد.
- در دروس هندسه و جغرافی پیشرفت خوبی دارد.
شرایط محیطی مناسب برای رشد
افراد دارای هوش بصری فضایی در محیطهایی که مملو از طرح و تصویر هستند شاد و سرحال میشوند و به خوبی میتوانند اطلاعات و دادهها را دریافت کنند.
اشخاصی که از هوش تجسمی فضایی برخوردار هستند از مجلات و کتاب های دارای تصاویر رنگی و زیبا خیلی خوششان میآید و به سرعت جذب مطالب آنها میشوند.
وقتی مطالب درسی به کمک دستگاه ویدئو و اسلاید ارائه گردد، این افراد به خوبی میتوانند مفاهیم را درک و هضم کنند.
دانش آموزی که دارای هوش بصری فضایی است، دوست دارد معلم مفاهیم درسی را به کمک تصویر و نمودار ارائه دهد. چون او از این طریق فراگیری بیشتر دارد و راحتتر میتواند مطالب را درک کند.
اینگونه اشخاص دوست دارند مفاهیم را از طریق طراحی، کلاژ یا قطعات متحرک خلاصه کنند تا جذب و درک آنها آسانتر شود.
شرایط محیطی نامناسب برای رشد
افراد دارای هوش تجسمی فضایی برای آنکه بتوانند به شیوهای مطلوب به کار بپردازند، احتیاج به محیطی سرشار از تصویر، نور و رنگ و فضا دارند. بنابراین اگر محیطشان عاری از طرح و نمودار و عکس باشد، کاراییشان کاهش پیدا میکند.
آنها به سختی میتوانند با استفاده از کلمات و استفاده از هوش کلامی یا زبانی به توصیف چیزی بپردازند. اصولا ارتباطگیری با دیگران صرفا از طریق کلام و گفته و نوشته برایشان دشوار است.
دانش آموزی که از هوش بصری فضایی برخوردار است از تکالیف درسی نوشتنی بیزار است، مخصوصا اگر زیاد و طولانی باشد.
اشخاص دارای هوش تصویری فضایی نیاز دارند احساسات و عواطف خود را از طریق تصویر بیان کنند. آنها اگر چنین امکانی برای آنها وجود نداشته باشد، ساکت میشوند.
بازی هایی برای تقویت هوش تجسمی فضایی
برخی بازی ها برای تقویت و شکوفا ساختن هوش تجسمی فضایی مناسب هستند. با انجام این بازی ها با کودکان میتوان هوش دیداری فضایی آنان را پرورش داد و تقویت نمود. در ادامه به توضیح بعضی از این بازی ها میپردازیم.
-
بازی های چیدمانی
هدف:
آموزش منطقی، آموزش مفاهیم چیدمانی، آموزش دستهبندی، ایجاد فضای شاد و همدلی.
شرح فعالیت:
فضاهای مختلف در اختیار کودک قرار میگیرد. ضمن هدایت و توجیه کودک، از او خواسته میشود تا فضا را بچیند. فضاهایی چون: کتابخانه، کابینت، یخچال، کمد، جاکفشی، چمدان، ساک، کیف دستی، اتاق، بخشی از اتاق.
این فعالیت، امکان تجربه بسیاری از مفاهیم چون اندازه، رنگ، کاربرد، نظم و ترتیب را به کودک میدهد و علاوه بر بهبود هوش تجسمی و فضایی به تقویت هوش کلامی و هوش منطقی یا ریاضی نیز کمک میکند.
نکته:
توصیه میشود برای تقویت هوش تجسمی فضایی از طریق این فعالیت، هر هفته یک فضا در برنامه آموزشی قرار گیرد.
-
بازی تزئینات آموزشی اتاق کودک
هدف:
دلپذیر کردن اتاق کودک، انتقال عینی و ملموس مفاهیم آموزشی به کودک، استفاده به جا از وسایل کمک آموزشی.
شرح فعالیت:
موضوع این فعالیت برای تقویت هوش تجسمی فضایی، طراحی آموزشی اتاق و فضای زندگی کودک است؛ موضوع مهمی که کمتر به آن پرداخته شده است.
علاوه بر طراحی زیبای اتاق، لازم است گاه به طراحیها و آرایه (دکور) آموزشی نیز توجه شود و متناسب با سن، خصوصیات رشد و برنامههای آموزشی جاری کودک، اتاق کودک را طراحی نمود و به آن آب و رنگ آموزشی داد.
بدیهی است از آنجا که طراحی اتاق جنبه آموزشی دارد، هر چند وقت یک بار تغییر میکند و طرح تازهای جایگزین میشود.
اجرای طرحها و نمادهایی با استفاده از رنگها، انواع شکلها، استفاده از عکسها و عروسک حیوانات، استفاده از عکسهای پرندگان، نصب آویزها برای پریدن و دست زدن، استفاده از انواع عکسها در موضوعات مختلف.
-
بازی تفکیک کردن
هدف:
آشنایی با مفهوم دستهبندی، آشنایی با وسایل مختلف، تقویت هوش منطقی ریاضی.
وسایل مورد نیاز:
مقدار بسیار زیادی از انواع و اقسام ابزار و وسایل از هر چیز و هر جنس.
شرح فعالیت:
انواع و اقسام ابزار و وسایل به صورت در هم آمیخته، در اختیار کودک قرار میگیرد. سپس از او خواسته میشود که آنها را بر اساس یک مفهوم خاص دستهبندی و تفکیک نماید. مفاهیمی چون: هم شکلها، هم اندازهها، هم رنگها و هم خانوادهها.
در این بازی به کودک فرصت داده میشود تا با حوصله و صبر، به انجام فعالیت بپردازد و آن را به نحو صحیح انجام دهد. زیرا در شروع کار، برای او سخت خواهد بود که به راحتی وسایل را از هم تفکیک کند.
نکات:
- فعالیت از ابزار و وسایل محدود شروع میشود.
- بازی، از وسایل نسبتا بزرگ شروع میشود.
- در مراحل اولیه، از ابزار و وسایلی استفاده میشود که تفکیک و دستهبندی آنها راحت باشد.
- فعالیت را بارها با وسایل مختلف میتوان انجام داد.
- باید دقت کرد که کودک نسبت به مفاهیم در نظر گرفته شده، مسلط باشد.
-
بازی تابلو نمایش
هدف:
بهبود مهارتهای پایه مثل مهارت تفکر خلاق، مهارت کار گروهی، مهارت تمرکز بر بخش های مختلف یک فرآیند، تقویت مهارتهای نمایشی.
شرح فعالیت:
بازی دیگر برای تقویت هوش تجسمی فضایی، «تابلو نمایش» نام دارد. تابلو نمایش، فعالیتی است که طی آن افراد به ترتیب به صحنه نمایش آمده و هر کدام بخشی از مراحل یک موضوع را نشان میدهند. مثلا مراحل رشد دانه به این ترتیب: کندن زمین، کاشت دانه، دادن کود، آب، نور، جوانه زدن.
افراد به ترتیب به صحنه آمده و حالت مخصوص خود را به نمایش میگذارند. هر فرد، تنها یک حالت یا یک مرحله را نشان میدهد. با ورود نفر بعد، کار نمایشی نفرات قبل پایان نمییابد بلکه نمایش همه اعضا تا آخر ادامه دارد.
با تفهیم این مطلب به کودکان و با ارائه چندین مثال، از آنان خواسته میشود تا مراحل مختلف یک فرآیند و موضوع را به نمایش بگذارند. مثلا: مراحل بیدار شدن کودک از خواب تا رفتن به مهد کودک؛ مراحل تبدیل درخت به کاغذ؛ مراحل رشد دانه؛ مراحل آماده شدن و رفتن به میهمانی؛ مراحل نظافت و مرتب کردن منزل؛ و امثال آنها.
نکات:
- در مراحل اولیه فعالیت، میتوان به کودکان فرمان و نقش داد؛ یعنی اینکه بازی گردان خود مراحل را بین آنها تقسیم کند و به هر کس نقشی بدهد.
- وقتی همه فعالیت را متوجه شدند، آن وقت کودکان خود با استقلال به انجام فعالیت میپردازند.
- انجام این فعالیت، کار سادهای نیست و نیازمند صرف زمان، حوصله، آموزش و استمرار در انجام فعالیت است.
-
بازی نشون بده کجا بودی!
هدف:
تشخیص جهات و موقعیت، افزایش سرعت عمل، تقویت هوش منطقی ریاضی.
شرح فعالیت:
«نشون بده کجا بودی!» یک بازی جالب دیگر برای تقویت هوش تجسمی فضایی است. فردی گرداننده بازی میشود. گرداننده بازی، در مرکز فضای بازی میایستد. تعداد مساوی کودک، در چهار طرف گرداننده می ایستند (روبرو، پشت، سمت راست و سمت چپ). بازی شروع میگردد.
گرداننده بازی، میچرخد و رو به یک سمت میایستد. کودکان چهار طرف، باید موقعیت قبلی خود را نسبت به نحوه قرار گرفتن فعلی گرداننده بازی حفظ کنند. یعنی آنان که روبرو بودهاند، بیایند روبروی او قرار گیرند. به همین ترتیب سایر نفرات، خود را در موقعیت قبلی نسبت به گرداننده قرار دهند.
بازی به دفعات تکرار می شود؛ یعنی اینکه بازی گردان مرتب میچرخد و جهت ایستادن خود را تغییر میدهد.
نکات:
- به تدریج، به بازی سرعت داده میشود.
- در نوبتهای اولیه بازی، بهتر است از فردی با تجربه به عنوان گرداننده بازی استفاده شود.
- برای هر نوبت بازی، یکی از کودکان میتواند گرداننده بازی باشد.
- بهتر است بازی با تعداد نفرات اندک در هر سمت شروع شود و به تدریج به تعداد افراد و کودکان در هر جهت افزوده شود.
- موسیقی مناسب، به بازی هیجان میدهد.
- در گروه های خردسال به جای چهار جهت، یک یا دو جهت میتواند در دستور کار قرار گیرد.
-
بازی دستهبندی از کوچک به بزرگ
هدف:
تقویت تفکر ریاضی، تقویت مهارت تفکر خلاق، آشنایی با مفهوم دستهبندی، آشنایی با مفهوم کوچک و بزرگ.
وسایل مورد نیاز:
کارت ها، مدادها، لگوها، پاکتها، جعبهها، اسباب بازی، جامدادی، توپ ها، کتاب ها، دفترها، و یا هر وسیله دیگر در اندازههای مختلف.
شرح فعالیت:
به مقدار زیاد از انواع وسایل، در اختیار کودک قرار میگیرد. نهایت دقت به عمل میآید که وسایل داده شده به کودک از یک خانواده و دسته باشند؛ مثلا مدادها، مداد رنگی ها، خودکارها و یا دسته کتابها، دفترها، دفترچهها.
وقتی وسایل در اختیار کودک قرار گرفت، به او فرصت و اجازه داده میشود که به شیوه دلخواه خود با آنها سرگرم شود. سپس ضمن هدایت کودک، از او خواسته میشود که وسایل را از کوچک به بزرگ دستهبندی نماید.
نکات:
- کودک در مراحل اولیه فعالیت، نیاز به آموزش دارد. آموزش در زمینه: مفهوم کوچک و بزرگ، نحوه دستهبندی کردن، مراحل دستهبندی کردن.
- همین بازی را میتوان یک بار دیگر با دستهبندی از بزرگ به کوچک انجام داد.
-
بازی دستهبندی شکلهای مشابه
هدف:
آشنایی با مفهوم دستهبندی، آشنایی با مفهوم مثل و مانند، آشنایی با اشکال مختلف، تقویت هوش ریاضی.
وسایل مورد نیاز:
کارت های بریده شده مقوایی در شکل ها و اندازه های مختلف (از هر شکل و هر اندازه به مقدار فراوان).
شرح فعالیت:
کارت های زیادی در اختیار کودک قرار میگیرد. از او خواسته میشود تا بدون در نظر گرفتن اندازه، شکلهای مثل هم را جدا کرده دستهبندی نماید.
این بازی تقویت هوش تجسمی فضایی مانند بازی “تفکیک کردن” است؛ با این تفاوت که در این بازی به کودک فقط کارت داده میشود.
نکات:
- کودک در مراحل اولیه، نیاز به آموزش و راهنمایی دارد.
- همین بازی را میتوان یک بار دیگر با دستهبندی شکلهای هم اندازه انجام داد.
حرف آخر هوش تجسمی فضایی
هوش تصویری فضایی نقش مهمی در بهبود یادگیری و رشد مهارتهای شناختی کودکان دارد. هوش تجسمی فضایی نیز مثل سایر هوش ها قابل تقویت و توسعه است. با استفاده از بازی های معرفی شده در این مطلب و همچنین با استفاده از اسباب بازی های مناسب تقویت هوش تجسمی فضایی، میتوانید شاهد رشد و شکوفایی این نوع هوش در فرزندان خود باشید.
نویسنده: زیور رحمانی نژاد
منابع:
جمالی اسماعیل (1395) کودک بازی زندگی، تهران: نشر ندای سینا.
گاردنر، هوارد (1396) هوش چندگانه گاردنر، ترجمه حمیدرضا بلوچ، تهران: نشر آسمان نیلگون.
من خوندم خیلی عالی بود وبه دردم خورد