همانطور که می‌دانید، بازی یک وسیله طبیعی برای کودکان و خانواده‌ها است که در اکثر اوقات برای ابراز احساسات، حل مشکلات و ایجاد مهارت‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد. بازی کودکان می‌تواند تعارضات درونی آن‌ها را آشکار کند، الگوهای ارتباطی منفی را در خانواده‌ها نشان دهد و به کودکان و خانواده‌ها کمک کند تا تکنیک‌ها و روش‌های جدیدی برای حل مسئله کشف کنند. روشی که امروزه بسیاری از افراد از آن برای بروز احساسات و یا حل مشکلات فرزندان خود استفاده می‌کنند، بازی درمانی نام دارد. در ادامه می‌خواهیم درباره بازی درمانی و تکنیک‌های آن صحبت کنیم.
بازی درمانی چیست؟
بازی درمانی نوعی درمان است که به کودکان و خانواده‌ها کمک می‌کند تا احساسات خود را ابراز کنند، ارتباطات خود را با کودکانشان بهبود بخشند و مشکلات را به راحتی حل کنند. در واقع می‌توان گفت بازی درمانی کودکان روشی است که بر توانایی طبیعی کودکان برای بیان احساسات و حل مشکلات خود از طریق بازی تمرکز می‌کند. بازی درمانگران از رسانه‌های مختلفی از جمله قصه گویی، بازی عروسکی، نمایشنامه، موسیقی، رقص، شن بازی، نقاشی و طراحی، بازی‌های رومیزی و … استفاده می‌کنند. چنین درمان‌هایی می‌تواند به کودکان کمک کند تا مهارت‌های اجتماعی، حرکتی و شناختی خود را بهبود بخشند.
در بازی درمانی، درمان‌ها به شیوه‌ای خاص انجام می‌شوند که شامل درک کودک و رسیدگی به مسائل او می‌شود. به طور خلاصه، بازی طبیعت، وانمود کردن، قصه گویی و آواز از جمله تکنیک‌هایی است که در طول جلسات استفاده می‌شود. در حال حاضر، بازی درمانی یکی از معتبرترین اشکال درمانی برای کودکان و خانواده‌ها است. برخی از مطالعات نشان می‌دهد که بازی درمانی می‌تواند چندین سال پس از پایان درمان اثرات مثبتی بر روی کودکان داشته باشد. به طور کلی، بازی درمانی برای کودکان ۴ تا ۱۲ ساله یا خانواده‌هایی که کودکانی در این سن دارند مناسب‌تر است، زیرا کودکان در این سن، زمانی که با یک رویداد استرس زا مواجه می‌شوند، نمی‌دانند چگونه احساسات خود را بیان کنند.
در نتیجه، گاهی اوقات ممکن است رفتار مخرب یا تهاجمی از خود بروز دهند. در چنین مواردی، بازی درمانی یکی از راه‌های موثر برای کمک به کودکان برای درک و انتقال احساسات خود است. به طور کلی، به نظر می‌رسد تعداد جلسات بازی درمانی برای کودکان حداقل دوازده جلسه باشد زیرا این تعداد جلسات برای تأثیرگذاری بر بهبود و پایداری در کودکان ضروری است. گاهی اوقات، اگر کودکان و خانواده‌ها قبلاً با درمانگر کار کرده باشند، می‌توانند در بازه زمانی کوتاه‌تری نیز پیشرفت چشمگیری داشته باشند.
در حین بازی درمانی چه اتفاقی می‌افتد؟
در بیشتر اوقات حین بازی درمانی، کودکان و خانواده‌ها آزادانه اتاق بازی را جستجو می‌کنند و در بازی‌های خودجوش شرکت می‌کنند. در حالت دیگر ممکن است خانواده‌ها یا کودکان خود را درگیر فعالیت‌های خاصی مانند ترسیم صحنه‌های خانوادگی، استفاده از عروسک‌های خیمه شب بازی برای اجرای رویدادهای خانوادگی، گفتن داستان، بازی‌های رومیزی با طراحی خاص و … کنند. کودکان و خانواده‌ها نیز از این فرصت استفاده می‌کنند تا در مورد احساسات، روابط و مشکلات زندگی خود با یکدیگر صحبت کنند.
بازی درمانی می‌تواند اثرات یا آسیب‌هایی که به کودکان وارد شده است و همچنین غم از دست دادن را بهبود بخشد. یکی دیگر از مزایای بازی درمانی کودکان این است که اضطراب و افسردگی آن‌ها را تا حد زیادی کاهش می‌دهد، رفتار کودکان را بهبود می‌بخشد و به کودکان در مدیریت مشکلات اجتماعی و تحصیلی کمک می‌کند. همچنین بازی درمانی خانواده می‌تواند به ویژه در تقویت روابط خانوادگی موثر باشد.
آیا رویکردهای بازی درمانی متفاوتی وجود دارد؟
به طور حتم می‌توان گفت رویکردها و تکنیک‌های بازی درمانی برای هر خانواده و کودکی متفاوت است. درمانگران معمولا رویکرد خود را بسته به اینکه چه چیزی بیشتر برای کودکان و خانواده‌ها مفید است، تغییر می‌دهند. به طور مثال ممکن است درمانگران رویکردی غیر رهنمودی داشته باشند و تنها بتوانند از طریق گفتگو مشکلات را حل کنند. آن‌ها همچنین ممکن است احساسات و تعارضات خانواده‌ها و کودکان را به طور واضحی تفسیر کنند. گاهی اوقات درمانگران ممکن است فعالانه به همراه کودکان و خانواده‌ها در بازی شرکت کنند و یا ممکن است کودکان و خانواده‌ها را به انجام بازی‌های خاصی تشویق کنند که به آن‌ها در حل مسائل خاص کمک می‌کند.
کودکان و خانواده‌ها هر چند وقت یک بار در جلسات بازی درمانی شرکت می‌کنند؟
معمولاً بهتر است که کودکان و خانواده‌ها حداقل یک بار یا دو بار در هفته، به درمانگران برای بازی درمانی مراجعه کنند. بازی درمان شدیدتر می‌تواند برای مشکلات دشوار مفید باشد. بعد از اینکه مراجعه‌کنندگان پیشرفت قابل توجهی به دست آوردند، گاهی اوقات می‌توانند با حضور در جلسات یک بار هر دو هفته یا کمتر به پیشرفت خود ادامه دهند.
انواع بازی درمانی برای کودکان چیست؟
به طور کلی، دو نوع بازی درمانی برای کودکان وجود دارد:
- بازی درمانی غیر رهنمودی: بازی درمانی غیر رهنمودی رویکرد مبتنی بر این ایده است که به کودکان آزادی بازی در یک محیط بهینه داده می‌شود و کودکان با قرار گرفتن در ابن محیط می‌توانند مسائل و مشکلات خود را به تنهایی حل کنند؛ بنابراین در بازی درمانی غیر رهنمودی، درمانگران به کودکان اجازه می‌دهند تا ضمن مشاهده رفتار کودکان، بازی را کنترل کنند. این ایده، باعث تقویت ویژگی‌هایی مانند اعتماد و حل مسئله در کودکان می‌شود و به آن‌ها کمک می‌کند تا بتوانند برای مشکلات خود تلاش کنند و راه حل مناسب را پیدا نمایند.
- بازی درمانی دستوری: نوع دیگر بازی درمانی، بازی درمانی دستوری است که در آن درمانگر، کودکان را از طریق فعالیت‌های خاص که هدفمند هستند و بر ایجاد مهارت‌های مختلف تمرکز دارند، راهنمایی می‌کند. هدف از انجام این نوع بازی درمانی این است که آموزش و نظارت درمانی ممکن است فواید درمانی سریع‌تری برای کودکان داشته باشد.
کودکان از بازی درمانی چه سودی می‌برند؟
طبق مطالعات انجام شده، مشخص شده است که به طور میانگین کودکانی که بازی درمانی انجام می‌دهند، کمتر دچار اضطراب و افسردگی می‌شوند و همچنین در طول زمان رفتار پرخاشگرانه از خود نشان نمی‌دهند یا نسبت به دیگر افراد هم سن خود، کمتر رفتار پرخاشگرانه دارند. برای سود بردن از روش بازی درمانی می‌توانید احساسات خود را به طور مؤثر با کودکان در میان بگذارید، زیرا در بیشتر موارد، کودکان خردسال بیان کردن احساسات خود را با کلمات بیش از حد طاقت‌‌فرسا یا دشوار می‌دانند؛ بنابراین بازی فرصتی را برای آن‌ها ایجاد می‌کند تا افکار خود را به روشی غیرکلامی با والدین خود در میان بگذارند.
همچنین بازی درمانی به کودکان کمک می‌کند تا با چندین اختلال و مشکلات دیگری مانند اختلال کمبود توجه یا بیش فعالی (ADHD)، اختلال نافرمانی مخالف (که با رفتار نافرمانی مشخص می‌شود)، اختلالات اضطرابی، رویداد آسیب‌زا، افسردگی، اختلالات رفتاری، اعتماد به نفس پایین، زورگویی مشکلات مدرسه، اختلال وسواس فکری عملی، مهارت‌های اجتماعی ضعیف، فرزند خواندگی، ناتوانی‌های یادگیری، اندوه (تحمل از دست دادن شخصی یا تجربه بلایای طبیعی)، بیماری مزمن، مسائل مربوط به رابطه (مشکلات با همسالان و خواهر و برادر)، مسائل خانوادگی، مشکلات خشم، مشکل در رسیدن به نقاط عطف رشد، طلاق پدر و مادر و… مقابله کنند.
و در نهایت بازی درمانی می‌تواند به کودکان کمک کند تا مهارت‌های حرکتی ظریف پیشرفته را بیاموزند، مهارت‌های اجتماعی را در حین بازی گروهی بیاموزند، انرژی اضافی را رها کنند و آرام باشند، با تقویت قدرت بیان خود، اعتماد به نفس خود را افزایش دهند، خلاقیت و تخیل خود را توسعه دهند، رفتار مسئولانه و قابل قبول‌تری از خود نشان دهند، مهارت‌های حل مسئله خلاق را توسعه دهند، مهارت‌های جدید ارتباطی را با خانواده توسعه دهند، نسبت به دیگران محترم‌تر، همدل‌تر و پذیرنده‌تر شوند.
بازی درمانی از نظر علمی چه مزیتی برای کودکان و خانواده‌ها دارد؟
طبق تحقیقات علمی در زمینه اعصاب و روان مشخص شده است که بازی درمانی می‌تواند تاثیرات زبادی بر کودکان بگذارد. به طور مثال:
- ارتباطات متقابل بین نورون‌ها بر رشد اجتماعی و عاطفی کودکان بسیار تاثیر گذار هستند. آن‌ها همچنین بر یادگیری و حافظه تأثیر می‌گذارند.
- اگر کودکان در سنین پایین با یک رویداد نامطلوب یا آسیب‌زا مواجه شوند، اثرات آن در بخش غیرکلامی مغز آن‌ها ذخیره می‌شود که در آینده می‌تواند مشکلات زیادی را ایجاد کند.
- بازی درمانی به بسیاری از افراد ثابت کرده است که خاطرات ذخیره شده در مغز غیرکلامی کودکان به مغز کلامی آن‌ها آورده می‌شود و به این ترتیب کودکان می‌توانند از طریق بازی درمانی مشکلات خود را بیان کنند.
فرآیند بازی درمانی چگونه است؟
روندهایی که در طول جلسات بازی درمانی استفاده می‌شوند عبارتند از:
- هر جلسه بازی درمانی، به صورت فردی یا گروهی انجام می‌شود و ممکن است به طور متوسط بین ۳۰ دقیقه تا یک ساعت طول بکشد. در این مدت، به کودکان یک محیط امن و اسباب بازی های خاص داده می‌شود که هدف آن‌ها شناخت و درک بهتر رفتار و احساسات کودک است.
- نحوه تعامل کودکان با اسباب‌بازی‌ها به درمانگران کمک می‌کند تا احساسات و عواطف ابراز نشده آن‌ها را بتوانند به راحتی درک کنند.
- در ابتدا، درمانگران فقط بر درک رفتار کودک تمرکز می‌کنند. همانطور که درمان پیشرفت می‌کند، آن‌ها اسباب بازی‌ها و تکنیک‌های بازی جدیدی را برای رسیدگی به مشکل کودک معرفی می‌کنند.
- هنگامی که درمانگر رفتار کودک را تفسیر می‌کند، ممکن است خانواده درک بهتری از نحوه مدیریت موقعیت و کمک به کودک پیدا کند.
- در برخی موارد، کودک تشویق می‌شود که به صورت گروهی یا با خانواده خود بازی کند. این به تقویت بیشتر روند رشد کودک کمک می‌کند.
تکنیک‌های مختلف بازی درمانی کودک چیست؟
کودک درمانگر ممکن است در طول جلسات بازی درمانی تکنیک‌های مختلفی را در اتاق بازی برای کودکان بگنجاند. برخی از این تکنیک‌ها که بیشتر مورد استفاده قرار می‌گیرند عبارتند از:
- بازی بدن (شامل حرکت اعضای مختلف بدن)
- سینی ماسه درمانی (کشیدن نمادها روی ماسه به عنوان روشی برای بیان افکار و احساسات)
- بازی در طبیعت (فعالیت‌های بدون ساختار در فضای باز)
- وانمود کردن بازی (استفاده از خانه‌های عروسک، اسباب بازی‌های پر شده و عروسک‌ها)
- بازی اجتماعی (تعامل با همسالان در حین بازی)
- بازی خلاقانه
- پخش آواز (استفاده از صداها برای ارتباط با محیط)
- بازی ارزیابی (درمانگر در این تکنیک، افکار کودک را ارزیابی می‌کند)
- داستان سرایی
- تجسم خلاق
- کتاب درمانی (خواندن کتاب برای رساندن پیام‌های مثبت به کودکان)
- فرزند درمانی (جلسات خانواده درمانی برای روابط بهتر کودک و والدین )
- هنر درمانی بیانی (درگیر شدن از طریق لوازم هنری، مدل سازی گل رس، شعر، رقص، طراحی، نقاشی و…)
- گفتار درمانی (شامل گفتگو با کودکان)
- تعامل با حیوانات
هنگام انتخاب کودک درمانگر باید به چه نکاتی توجه کنید؟
برای اطمینان از اینکه کودکان شما در محیطی امن و بواسطه افراد متخصص، بازی درمانی را انجام می‌دهند، درمانگران باید خصوصیات و ویژگی‌هایی داشته باشند که برخی از این ویژگی‌ها عبارتند از:
- با کودک رابطه مهربانانه و دلسوزانه ایجاد کنند.
- کودک را بدون قضاوت بپذیرند.
- کاری کنند که کودک احساس امنیت و آزادی کند.
- کودک را تشویق کنند تا درک و بینش خود را تقویت کند.
- به توانایی‌های کودک ایمان داشته باشند.
- به کودک اجازه دهند آزادانه خود افکار و مشکلات خود را بیان کند.
- به روند تدریجی بهبود احترام بگذارد.
همانطور که گفته شد فواید بازی درمانی بسیار زیاد هستند که برخی از آن‌ها برای شما توضیح داده شد، بنابراین سعی کنید درمانگری را برای کودک خود انتخاب کنید که تمامی ویژگی‌های گفته شده را دارا باشد زیرا در این صورت زودتر می‌توانید پاسخ مثبت از روند بازی درمانی دریافت کنید. بازی به رشد اجتماعی، عاطفی، شناختی و فیزیکی کودک کمک می‌کند؛ بنابراین اجازه دهید فرزندانتان خود را از طریق اشکال مختلف بازی بیان کند. اگر احساس می‌کنید فرزندانتان با مشکلی دست و پنجه نرم می‌کنند، از یک کودک درمانگر کمک بگیرید و اجازه دهید فرزندانتان پتانسیل‌های خود را به صورت واضحی آشکار کنند.
سخن پایانی
در پایان، همانطور که گفته شد، بازی درمانی نوعی روان درمانی است که به کودکان کمک می‌کند تا با بررسی افکار و احساسات خود بتوانند با مسائل روحی و روانی خود کنار بیایند. با خواندن مزایای بازی درمانی حتما متوجه شده‌اید که این روش درمانی تا چه حد می‌تواند برای کودکان موثر باشد. بنابراین سعی کنید در صورت بروز مشکل در کودک، حتما نزد کودک درمانگر مراجعه کنید تا با استفاده از بازی درمانی، بتوانید مشکلات کودک خود را به راحتی حل کنید. بازی درمانی از رویکرد درمانی بازی برای ایجاد محیطی امن برای کودکان استفاده می‌کند تا رویدادهای زندگی کودک را به سرعت و بدون احساس قضاوت یا ناراحتی کشف کند. همچنین به رشد و تکامل استعدادهای کودکان کمک می‌کند.