تحمل اینکه ببینید کودک شما به راحتی نمی‌تواند با دیگران کنار بیاید و دوستانش او را قلدر و زورگو می‌خوانند، کار آسانی نیست. از طرف دیگر اگر کودک شما مورد قلدری کودکان دیگر واقع شود، ممکن است پیامدهای ناگواری به همراه داشته باشد. در این مقاله از مجله تخصصی آریاکید به قلدری در کودکان و راهکارهای رفع و کاهش آن می‌پردازیم.
قلدری کودکان به عنوان یکی از اختلالات رفتاری در کودکان نسبتاً شایع است. قلدری موجب اختلاف و درگیری بین کودکان می‌شود. اینگونه درگیری‌ها معمولا از ضعف در مهارت حل مسئله و مهارت مدیریت تعارض و از راهکارهای غلطی است که کودکان در مواجهه با همسالان به‌کار می‌گیرند.
قلدری چیست؟
قلـدری رفتـاری پرخاشگرانه یا آزاردهنده عمدی است که توسط یک فـرد یـا یـک گـروه از افـراد در یـک دوره زمانی به صورت مکرر اعمـال مـی‌شـود و شـامل عـدم تـوازن قـدرت اسـت (نانسل و دیگران، 2001) که در قالب رفتارهای جسمانی، کلامـی و ارتبـاطی پدیـدار مـی‌شـود (الـویس، 2003، به نقل از لی 2010). در واقع، قلـدری یـک نـوع خشـونت سـطح پـایین بـه شـمار می‌آید (چن و آستر، 2010).
قلدری سه ويژگی مشخص دارد:
- عمدی است.
- بيشتر از يك بار روي می‌دهد.
- يك ناهماهنگی قدرت بين فـرد قلدر و قرباني وجود دارد.
به طور خلاصـه، قلـدری يـك‌طرفه است. قلدری همان رويداد ساده شوخی كردن نيست، بلكـه سوءاستفاده از قدرت توسط يك شخص عليه ديگری است. همچنـين در حالیكــه همــه اعمــال قلــدری پرخاشگری است، تمام اعمال پرخاشگری قلدری نيست (دادگر، 1389).
ضرورت اصلاح رفتار قلدری در کودکان
در خانواده‌هایی که فرزندان سنین پایین‌تر (پیش‌دبستانی) دارند، یکی از موضوعاتی که معمولاً مطرح است، قلدری و رفتارهای پرخاشگرانه بر مبنای زور در کودکان است.
کودکان در محیط‌های مختلف مانند مهد کودک و خانه ممکن است در موقعیت‌های مختلفی با همسالان و خواهران و برادرانشان قرار گیرند که اعمال زور و قلدری بکنند یا تحت قلدری قرار گیرند.
این قلدری می‌تواند منجر به دعوا و کشمکش بین کودکان شود. از همین رو برخورد صحیح والدین با این موضوع می‌تواند از شدت یافتن و تکرار قلدری و زورگویی در بین کودکان جلوگیری کند و حداقل احتمال وقوع آن را کاهش دهد.
در هر حال بهتر است بدانید که با این گونه رفتارها باید هم اکنون مقابله کنید. چراکه اگر این رفتارها کنترل نشوند، در آینده می‌توانند به شکل پرخاشگری بیشتر و رفتارهای ضداجتماعی بروز کنند و در پیشرفت کودک شما در مدرسه و جامعه اختلال ایجاد کنند.
قبل از اینکه بخواهید در مورد اینگونه رفتارهای قلدری در کودکان اقدامی کنید، باید اطلاعات بیشتری راجع به شاخص‌ها و ویژگی‌های این دسته رفتاری به دست بیاورید.
ویژگی کودکان قلدر
کودکانی که رفتارهای قلدری دارند، ممکن است:
- به صورت رفتاری یا کلامی خشونت و پرخاشگری کنند.
- غالباً از لحاظ جسمانی قوی باشند.
- در میان همسالانشان محبوب باشند یا نباشند.
- در تبعیت از قوانین مشکل داشته باشند.
- نسبت به احساسات و نگرانی‌های دیگران اهمیت چندانی قائل نباشند.
- از لحاظ اجتماعی منزوی باشند.
- کودکان حساسی باشند.
- اضطراب داشته باشند.
- رفتارهای منفعلانه نشان دهند.
کودکان قلدر به شدت در مورد خود تفکر میکنند و تمایل دارند که در مرکز توجه دیگران باشند. این کودکان انتظار دارند که دیگران طبق خواسته‌ها و علایق آنها رفتار کنند. به کودکانی که این گونه رفتارها را بروز می‌دهند، غالباً آموزش داده نشده که این رفتارها چه احساساتی را در دیگران ایجاد می‌کند.
عواض و علل رفتار قلدری در کودکان
کودکانی که رفتارهای قلدری از خود نشان می‌دهند، در معرض افت تحصیلی هستند، ممکن است از مدرسه اخراج شوند و در سنین بالاتر در مسائل قانونی و جرائم مختلف درگیر شوند. این کودکان در آینده به احتمال بیشتری در معرض مصرف مواد مخدر و الکل هستند.
علل قلدری
قلدری در کودکان می‌تواند علل متعددی داشته باشد. بعضی از کودکان به این علت قلدری میکنند که احساس شدید ناامنی دارند. زدن کودکی که از لحاظی فیزیکی یا عاطفی ضعیف‌تر به نظر می‌‌رسد، می‌تواند احساس قدرت و امنیت، مورد توجه قرار گرفتن و حتی محبوبیت ایجاد کند.
در موارد دیگر، زورگویی و قلدری در کودکان تنها به این علت است که آنها نمی‌دانند این رفتار مورد قبول دیگران نیست که کودکان کوچک‌تر یا ضعیف‌تر یا کودکانی که از لحاظ نژاد و مذهب متفاوت هستند را مورد آزار و اذیت قرار دهیم.
در بعضی دیگر از موارد، رفتار قلدری قسمتی از مجموعه رفتارهای مقابله‌جویانه و پرخاشگرانه آنها است. به احتمال زیاد این کودکان باید با کمک متخصصان روانشناس بالینی کودک یاد بگیرند که چطور احساسات خشم و خشونت، ناکامی و دیگر هیجانات شدید خود را کنترل کنند.
ممکن است که این کودکان مهارت های زندگی مثل مهارت حل مسئله، مهارت مدیریت تعارض و همکاری کردن با دیگران را به خوبی کسب نکرده باشند.
جلسات رواندرمانی کودکان می‌تواند در اغلب این موارد کمک‌کننده باشد و در نهایت این کودکان می‌آموزند که چطور احساسات و هیجانات شدید خود را کنترل کنند، رفتارهای قلدری و پرخاشگرانه خود را کاهش دهند و در نهایت مهارتهای اجتماعی خود را بهبود بخشند.
توصیه‌هایی برای کاهش رفتارهای قلدری در کودکان
در ادمه توصیه‌هایی برای کاهش رفتارهای قلدری در کودکان ارائه می‌شود اما باید به یاد داشت که این توصیه‌ها به هیچ عنوان نمی‌توانند جایگزین دریافت کمک تخصصی از روانشناسان بالینی کودک شود.
به کودک خود کمک کنید تا قلدری را متوقف کند.
بایستی به کودک خود آموزش دهید که بفهمد رفتارهای قلدری و پرخاشگری مورد قبول دیگران نیست و در صورت تکرار، این رفتارها در منزل، مدرسه و اجتماع نتایج ناگواری در پی خواهد داشت.
سعی کنید که علت اصلی رفتار قلدری کودک را پیدا کنید، در بعضی موارد کودکان به این علت قلدری میکنند که در کنترل هیجانات شدید خود ناتوان هستند.
در موارد دیگر کودکان مهارتهای همکاری و مشارکت با دیگران را نمی‌دانند. به این ترتیب بهبود مهارتهای پایه اجتماعی برای این کودکان بسیار ضروری است.
در مقابل قلدری کودک جدی باشید.
مطمئن شوید که کودک شما فهمیده است که شما در مقابل رفتارهای قلدری کودک در خانه، مدرسه و هر مکان دیگری هیچ گونه شکیبایی نشان نمی‌دهید. در مقابل رفتارهای قلدری قانون‌های سفت و سختی تعیین کنید و به آنها پایبند باشید.
اگر تنبیه شما برای رفتار قلدری در کودکان این است که برای مدتی او را از استفاده از بعضی امکانات مثل اسباب بازی محبوبش محدود کنید، اطمینان حاصل کنید که این تنبیه برای کودک معنادار است و او معنا و علت آن را فهمیده است.
برای مثال اگر کودک شما به وسیله پیامک به دیگران توهین کرده، استفاده از تلفن را برای مدتی ممنوع کنید. اگر کودک در خانه با خواهر و برادرهایش پرخاشگری می‌کند، او را متوقف کنید و تلاش کنید که رفتارهای جایگزین بهتر مانند ترک کردن اتاق و ادامه ندادن بحث را به او آموزش دهید.
به کودک آموزش دهید که نسبت به دیگران با احترام و مهربانی رفتار کند.
به کودک خود بگویید که تمسخر دیگران به علت تفاوت‌های جسمانی، ظاهری، نژادی، مذهبی یا فرهنگی کار درستی نیست.
تلاش کنید که نسبت به این تفاوت‌ها مهارت همدلی و احساس همدردی را در کودک خود پرورش دهید.
تلاش کنید کودک خود را وارد اجتماعاتی کنید که در آنها تعامل با کودکان متفاوت بیشتر باشد.
در مورد زندگی اجتماعی کودک خود اطلاعات بیشتری به دست آورید.
تلاش کنید درباره عوامل تأثیرگذار در رفتار کودک شما در محیطی که قلدری رخ می‌دهد، اطلاعات بیشتری کسب کنید. با والدین کودکان دیگر، مشاوران مدرسه و معلمان صحبت کنید.
آیا کودکان دیگر هم در مدرسه رفتارهای پرخاشگرانه و قلدری نشان می‌دهند؟ در مورد روابط کودک با دوستانش در مدرسه از او سؤال کنید و در صورت لزوم کودک را در محیط‌های اجتماعی دیگری وارد کنید که بتواند آنجا روابط دوستانه جدیدی شکل دهد.
رفتار مثبت و خوب را تشویق کنید.
اصول تقویت مثبت می‌تواند اثر بیشتری در بهبود قلدری در کودکان نسبت به یک نظام تربیتی منفی داشته باشد. کودکان خود را به رفتار مثبت و خوب تشویق کنید و زمانی که کودکان در موقعیت‌های مشابه که قبلاً قلدری می‌‌کردند، به صورت مثبت و سازنده رفتار کردند، آنها را مورد تمجید و تشویق قرار دهید.
الگوی مناسبی برای کودک فراهم کنید.
به شدت مراقب نوع صحبت کردن و رفتار خودتان زمانی که در کنار کودک هستید، باشید. اگر در مقابل کودک رفتارهای پرخاشگرانه نشان دهید، به احتمال بیشتری آنها از رفتارهای شما الگوبرداری میکنند.
راهکار برخورد با کودکی که در معرض قلدری قرار گرفته است
هنگامی که کودکی به والدین رجوع می‌کند و ابراز ناراحتی می‌کند که همبازی او در مهد کودک وی را زده است، چه باید بکنیم؟
برخوردهایی که مناسب نیست:
- تو هم او را بزن و زیر بار حرفش نرو.
- به معلمت بگو چون اگر نگی، باز هم تو را می‌زند.
نقد این روش‌ها:
این دو نوع برخورد با قلدری در کودکان با اینکه متفاوت به نظر می‌رسند ولی در حقیقت هر دو از روش‌های یکسانی استفاده کرده‌اند. این روش‌ها تنها طرز تفکر والدین را به کودک القا می‌کند و به کودک به صورت یک‌طرفه امر می‌شود که چه کار کند و چگونه عکس‌العمل نشان دهد.
راه حل‌های مناسب بر مبنای ارتقای مهارت حل مسأله کودک:
از کودک در مورد علت رفتار قلدری بپرسید. « قبل از اینکه او تو را بزند، چه اتفاقی افتاد؟»
سپس در مورد شرایطی که بستر به وجود آمدن علت قلدری بوده است، بپرسید. «تو به او گفته بودی احمق! آیا از چیزی ناراحت شده بودی؟»
سپس در مورد احساسی که در هنگام بستر ایجاد قلدری داشته است، بپرسید. «او کتابتو پاره کرد، چه احساسی داشتی؟»
سپس از کودک بخواهید به شیوه‌ای متفاوت در هنگام ایجاد احساس ناراحتی خود فکر کند و پیشنهاد دهد. «آیا می‌تونی یه راهکار جدیدی بدی که در چنین مواقعی دیگر نه او تو را کتک بزند و نه تو احساس ناراحتی بکنی؟»
در این هنگام ممکن است که کودک رفتار مقابله‌جویانه را پیشنهاد دهد، مانند اینکه «منم کتاب او را پاره می‌کنم». در چنین شرایطی باز هم در مورد پیامدهای چنین تصمیمی از کودک سؤال کنید. «اگر کتاب او را پاره کنی، باز هم دعوا نمی‌کنید؟»
سپس باز هم ادامه بدهید و روشی دیگر از کودک بخواهید تا مصلحانه و منطقی‌تر باشد. «می‌توانی روشی دیگر که با هم دعوا نکنید و چنین اتفاق‌هایی نیفتد را بگویی؟»
پاسخ صحیح کودک: «اگر او کتابمو پاره کرد، می‌تونم به او بگویم که دیگر با او دوست نیستم.»
در چنین گفتگوهایی والد به صورت مستقیم به کودک نمی‌گوید که چه کار کند و چه کار نکند بلکه از طریق پرسش و پاسخ، کودک را به سوی راهکاری صحیح هدایت می‌کند.
والدین از این طریق به کودکشان کمک میکنند تا با استفاده از مهارت حل مسأله به روش متفاوتی برای مقابله با قلدری فکر کنند.
روش برخورد با زورگویی و قلدری کودکان
تصور کنید که فرزند 6 ساله شما همبازی‌اش را به دلیل بازی با اسباب بازی اش کتک زده است.
برخوردهایی که مناسب نیست:
عصبانی شدن و تنبیه کردن کودک به خاطر رفتارهای زورگویانه (در چنین شرایطی احساس و تفکر کودک تغییری نمی‌کند و تنها سرخورده شده و خشم درونی‌اش نسبت به همبازی و والدین بیشتر می‌شود).
برخورد صحیح والدین با زورگویی فرزند:
در چنین مواقعی باز هم از علت قلدری در کودکان خود سوال کنید: «فکر می‌کنی وقتی همبازیت را کتک می‌زنی، او چه احساس پیدا می‌کند؟» ممکن است پاسخ دهد«او عصبانی میشه» یا «او ناراحت میشه».
سپس از رفتار به وجود آمده در همبازی کودک بعد از قلدری و خشونت او بپرسید: «همبازیت (دوستت، برادرت یا…) چه چیزی گفت یا چه کاری کرد؟» کودک: «اونم منو زد».
سپس این سؤال را از کودک بپرسید «آیا می‌خواهی چنین اتفاقی نیفتد؟» (اکثراً کودکان این خواسته را دارند و جواب بلی می‌گویند).
سپس از کودک بخواهید که روش متفاوتی را برای حل این مشکل پیشنهاد کند که چنین اتفاقی دیگر رخ ندهد. مانند حالت قبل که ذکر شد، سؤالات را ادامه دهید تا کودک به راه حل‌های جدیدتر و کاربردی که به دور از دعوا و قلدری است برسد. مانند اینکه: «من مدت زمان مشخصی اجازه می‌دم دوستم با اسباب بازی بازی کنه و بعد برش گردونه».
حرف آخر قلدری در کودکان و راهکارهایی برای کاهش آن
هنگامی که کودک شما در معرض قلدری قرار گرفته است یا اقدام به قلدری کرده است، عموماً بر مبنای یک تعبیر و تفکر ذهنی غلط رفتار می‌کند.
برای اینکه والدین بتوانند نحوه تفکر کودکشان نسبت به شرایط قلدری در کودکان را عوض کنند، به جای اینکه به صورت مستقیم به کودک راهکار ارائه دهند، بایستی از او در مورد علت قلدری، احساسی که در همبازی و خودش به وجود آمده، نوع واکنش خودش و راهکارهای متفات دیگر برای جلوگیری از قلدری خود و دیگری بپرسند.
از این طریق کودک می‌تواند راهکارهای دیگری را جویا شود و به آن فکر کند. پرسش و پاسخ از کودکان یکی از روش‌های اصلی اصلاح افکار کودکان محسوب می‌شود.
در نهایت مجددا باید تاکید کنیم بهبود مهارتهای پایه در کودکان مثل مهارت حل مسئله، مهارت مدیریت تعارض و تقویت هوش هیجانی و هوش بین فردی در کودکان در کاهش قلدری در کودکان مفید خواهد بود.
منابع:
ب، شر، میرنا. (1391). والد متفکر، کودک متفکر. (مترجم زهرا حبیبی). ناشر: ارجمند
دادگر، راحله.(1389). 9 راهکار درباره پیشگیری از قلدری. تعلیم و تربیت استثنایی. 102. 4. 68 – 73
Nansel, T. R., Overpeck, M., Pilla, R. S., Ruan, W. J., Simons-Morton, B., & Scheidt, P. (٢٠٠١). Bullying behaviors among U.S. youth: Prevalence and association with psychosocial adjustment. the American Medical Association, ٢٨٥, ٢٠٩٤-٢١٠٠ .
Lee, Ch.H. (٢٠١٠). Personal and interpersonal correlates of bullying behaviors among korean middle school students. Interpersonal Violence, ٢٥ (١), ١٥٢-١٧٦.
Chen, J.K., & Astor, R.A., (٢٠١٠). School Violence in Taiwan: Examining how western risk factors predict school violence in an Asian culture. Interpersonal Violence, ٢٥(٨), ١٣٨٨– ١٤١٠.
Lyness, D’Arcy. July 2013. Teaching kids not to bully. Retrieved April 1, 2016 from http://kidshealth.org/en/parents/no-bullying.html#.
WebMD Medical Reference from Healthwise. November 14, 2014. Retrieved April 1, 2016 from http://www.webmd.com/parenting/tc/bullying-how-children-can-discourage-bullying.
