خواب از چشمگیرترین رفتارهای انسان محسوب می‌شود که بر بسیاری از جنبه‌های سلامت، رشد، عملکرد روزانه، و تکامل تاثیر دارد. اختلالات و مشکلات خواب کودکان می‌تواند به رشد طبیعی آنها صدمه وارد کند. با توجه به اهمیت این موضوع، در این مقاله از مجله تخصصی آریاکید به اختلالات خواب در کودکان می‌پردازیم و توصیه‌های موثری را برای خواب بهتر کودک شما والدین گرامی ارائه می‌کنیم. برای آشنایی با انواع اختلالات خواب در کودکان و راهکارهای مفید برای رفع یا کاهش مشکلات خواب کودکان، با ما همراه باشید.
فرایند خواب طبیعی
یک فرایند خواب طبیعی از دو قسمت تشکیل شده است:
- خواب با حرکات غیر سریع چشم که طی آن فعالیت‌های بدن و مغز نسبت به حالت بیداری به میزان چشمگیری کاهش می‌یابد.
- خواب با حرکات سریع چشم که از لحاظ کیفی نوع متفاوتی از خواب است و طی آن فعالیت‌های مغزی و بدنی در سطح بالایی بوده و شبیه حالت بیداری است و در آن نبض، تنفس، و فشار خون بالاتر از بیداری است و به همین دلیل آن را خواب متناقض نیز می نامند. 80 درصد از رویابینی و خواب دیدن در این مرحله اتفاق می‌افتد.
فرایند خواب طبیعی در کودکان
سیکل خواب طبیعی کودکان بعد از سه سالگی به این صورت است که 75 درصد از خواب را خواب با حرکات غیر سریع چشم تشکیل می‌دهد.
حدود 90 دقیقه پس از شروع خواب، خواب با حرکات سریع چشم شروع می‌شود. خواب ماهیت چرخه‌ای منظم و پویا دارد و دوره حرکات سریع چشم، هر 90 تا 120 دقیقه تکرار می‌شود.
نوزادان حدود 18 تا 16 ساعت در روز می‌خوابند. زمان مناسب برای کودکان مدرسه‌ای برای خواب 8 تا 30/8 شب و برای نوجوانان در ساعت 11 تا 30/10 شب است.
انواع اختلالات خواب در کودکان
شناسایی اختلال خواب در کودکان مهم است چراکه اختلال خواب در تکامل فیزیکی، شناختی، روحی، و اجتماعی آنها تاثیر می‌گذارد. در ادامه تعدادی از اختلالات خواب شایع در دوران کودکی مرود بحث قرار خواهد گرفت.
بدخوابی یا بی‌خوابی
از شایع‌ترین نوع اختلالات در خواب در کودکان بدخوابی یا بی‌خوابی است. در کودکان معمولاً بی‌خوابی اوایل شب اتفاق می‌افتد و به اصطلاح بی‌خوابی شبانه است.
به علت همین بی‌خوابی اغلب کودک صبح‌ها به سختی از خوابی بیدار می‌شود و چنانچه او را برای رفتن به دبستان به زور بیدار کنید، با بهانه‌گیری و کج‌رفتاری از رفتن به مدرسه امتناع می‌کند.
بی‌خوابی صبحگاهی تقریباً در کودکان نادر است.
بعضی از کودکان اصرار دارند که حتماً نزد والدین خود بخوابند و در برابر جداسازی اتاق خواب کودک، مقاومت می‌کنند. این گروه در تنهایی به بی‌خوابی دچار می‌شوند. این بی‌خوابی‌ها ممکن است به علت ترس باشد.
برای پیشگیری از بی‌خوابی کودکان و خواب بهتر کودک بایستی برنامه ثابت و مشخصی برای خواب کودکان خود تنظیم کنید.
خوابگردی یا راه رفتن کودکان در خواب
اختلال خوابگردی یا راه رفتن کودکان در خواب از جمله اختلالات خواب در کودکان در 15 درصد کودکان 15-5 ساله رخ می‌دهد، که در کودکان 6-4 ساله شایع‌تر است. این اختلال در پسرها بیشتر دیده می‌شود.
در اختلال خوابگردی، کودک در حالیکه چشم‌هایش باز است و هوشیاری ندارد، و به تحریکات نیز پاسخ نمی‌دهد، در خواب راه می‌رود. حرکات کودک کم، بدون هدف و با بی‌مهارتی همراه هستند.
اما گاهی حرکاتی پیچیده‌تر مانند لباس پوشیدن، دستشویی رفتن و صحبت کردن و جیغ زدن نیز مشاهده می‌شوند. این رفتارها اغلب منجر به بیدار شدن نمی‌شوند و اغلب شخص به خواب بازمی‌گردد. و صبح روز بعد چیزی از آن را به یاد ندارد.
این خاتلال یک زمینه خانوداگی دارد و استرس، خستگی مفرط و محرومیت از خواب سبب تشدید خوابگردی می‌گردد. درمان شامل آموزش و اطمینان‌بخشی به والدین است.
گاهی اوقات اختلال راه رفتن کودکان در خواب به علت احتمال تصادم، حالت خطرناکی پیدا می‌کند که توصیه به قفل کردن درب اتاق خواب کودک و مصرف بعضی داروها انجام می‌شود.
اگر بی‌اختیاری ادرار و یا گاز گرفتن زبان نیز در حین خوابگردی مشاهده شد، باید نسبت به وقوع یک تشنج شک کرد.
وحشت خواب در کودکان
وحشت خواب به عنوان یکی از اختلالات خواب در کودکان در 6-1 درصد از کودکان رخ می‌دهد که بیشترین شیوع آن در سنین 7-5 سالگی است و معمولا قبل از بلوغ برطرف می‌شود. بر اساس پژوهشی دیگر، یک کودک از هر چهار کودک در سنین بین ۳ تا ۸ سالگی وحشت شبانه را تجربه می‌کند.
هر سری حوادث ممکن است بین ۵ تا ۳۰ دقیقه طول بکشد. کودکی که وحشت شبانه را تجربه می‌کند، از فکر یا رؤیای ترسناکش آگاه نیست و معمولاً می‌تواند بلافاصله به تختخواب برود. وحشت خواب در پسرها شایع‌تر است.
این اختلال یک زمینه خانوادگی دارد و محرومیت از خواب و استرس شدید و همین طور مصرف داروهایی مانند ریتالین، آمفتامین و آنتی هسیتامین‌ها سبب تشدید حملات می‌شوند. در غالب موارد این اختلال نیازی به درمان اختصاصی ندارد و با رفع استرس مشکل خواب کودک برطرف می‌شود.
فرایند وحشت خواب
در این اختلال کودک ناگهان از خواب برمی‌خیزد، گریه می‌کند و یا جیغ می‌زند. وحشت شبانه معمولاً یک ساعت پس از به خواب رفتن کودک اتفاق می‌افتد. بچه ناگهان از حالت خواب عمیق با هراس بیدار می‌شود. ممکن است جیغ بکشد، در تختخواب بنشیند، تند تند نفس بکشد یا با چشمانی باز به یک نقطه خیره شود.
شدیدا مضطرب و وحشت زده است و قلبش تند می‌زند، عرق کرده و تند تنفس می‌کند. تلاش والدین برای آرام کردن طفل نتیجه ای ندارد و کودک ظرف چند دقیقه بعد به خواب می‌رود و صبح روز بعد چیزی از آن را به یاد ندارد.
ممکن است کودک دست‌هایش را برای دفاع از حملات یک مهاجم نامرئی به طرف جلو تکان دهد. کودک اغلب گیج و فاقد تشخیص و پریشان به نظر می‌آید. صبح کودک اصلاً به یاد نمی‌آورد که شب بیدار شده است.
ضمناً چنانچه کودک از وقایع شب گذشته چیزی هم به خاطر داشته باشد، قادر به بیان و توصیف آن نیست. وحشت‌های شبانه ممکن است سال‌های زیادی باقی بماند اما اغلب با گذشت زمان از بین می‌رود.
وحشت خواب از جمله اختلالات خواب در کودکان است که نشان‌دهنده هیچگونه مشکل عاطفی قابل توجهی نیست. شیوع وحشت شبانه به مراتب کمتر از کابوس است.
کابوس شبانه؛ از شایع‌ترین اختلالات خواب در کودکان
این اختلال به عنوان یکی از شایع‌ترین مشکلات خواب کودکان با دیدن کابوس همراه است. در واقع کابوس شبانه همان خواب ترسناک دیدن است که به تدریج اضطراب ناشی از آن زیاد شده و نهایتا کودک هراسان از آن بیدار می‌شود.
کابوس شبانه از جمله رایج‌ترین اختلالات خواب در کودکان است و در تقریبا 50 درصد از کودکان دیده می‌شود. این اختلال خواب از سن 5-3 سالگی شروع می‌شود و در بچه‌های بزرگتر کاهش می‌یابد.
در این حالت کودک به علت دیدن خواب‌های ترسناک با جهش یا حرکتی از خواب بیدار می‌شود و اغلب بخشی از رویایی که موجب ترس شده یا تمامی آن را به یاد دارد.
این حالت یکی دو دقیقه بیشتر طول نمی‌کشد و پس از بیدار شدن ترس و آثار آن در کودک برای مدتی باقی می‌ماند. با وجود توصیه و اطمینان والدین ممکن است کودک یکی دو ساعت به خواب نرود.
در کابوس کودکان نسبت به اوضاع و احوال کاملاً هوشیارند و اطرافیان و اشیای خود را می‌شناسند. والدین با آرام ماندن می‌توانند کمک کنند.
کودک خود را محکم بغل کنید و با لحنی تسکین‌دهنده و آرام با او صحبت کنید. او را آرام کنید. اقدامات آرام و مداوم در مورد کابوس کمک می‌کند تا کودک شما احساس امنیت کند.
معمولا درمان خاصی برای کابوس دیدن لازم نمی‌باشد و نیز بیدار کردن کودک و یا فردی که دچار کابوس است لازم نیست.
وقفه تنفس حین خواب
علائم وقفه تنفس در حین خواب، شامل خرخر در طی خواب، بیدار شدن از خواب به علت خرخر، تعریق و تنفس دهانی در حین خواب، شب ادراری، خواب آلودگی و کاهش توجه در روز، بیش فعالی و گاه افت تحصیلی است.
شایع‌ترین علت وقفه تنفس در خواب، بزرگی لوزه‌ها است. اما کوچک بودن چانه، بیماری های عصبی عضلانی، و چاقی نیز در ایجاد آن دخیل هستند.
جراحی و برداشتن لوزه‌ها، کاهش وزن در کودکان چاق، و استفاده از پروتزهای دهانی می‌تواند برای جلوگیری از وقفه تنفس در خواب کودکان مفید باشد.
دندان قروچه در خواب
دندان قروچه از جمله اختلالات خواب در کودکان است که در 24-20 درصد از کودکان رخ می‌دهد که بیشترین شیوع آن در سنین 10-7 سالگی است. بعد از آن شروع به کاهش می‌کند و به ندرت بعد از بلوغ ادامه می‌یابد.
استرس می‌تواند باعث تشدید این اختلال شود. کودک معمولا متوجه ناراحتی خود نمی‌شود، فقط ممکن است صبح در آرواره خود احساس درد کند، اما هم‌اتاقی وی مدام با صدای سایش دندان‌های وی بیدار می‌شود.
این اختلال نیز از جمله مشکلات خواب کودکان است که معمولا در کودکان خودبه‌خود برطرف می‌گردد و ندرتا نیاز به درمان پیدا می‌شود. اما دندان قروچه در خواب در نوجوانان و بزرگسالان می‌تواند منجر به آسیب شدید به دندان‌ها شود که با سردرد شدیدی نیز همراه است.
روش‌های ارتودنسی اصلاحی و استفاده از محافظ پلاستیکی دندان به هنگام خواب می‌تواند برای کاهش عوارض دندان قروچه مفید باشد.
سندروم پای بی قرار
سندروم پای بی قرار به عنوان یکی از اختلالات خواب در کودکان عبارت است از وجود احساس ذهنی ناخوشایندی در اندام‌ها (معمولا پاها) که گاهی به صورت احساس خزیدن حشرات و یا راه رفتن مورچه‌ها بر روی پوست توصیف می‌شود.
این سندروم با بی‌حرکتی و در شب‌ها تشدید می‌شود و برای بیمار، آرام دراز کشیدن در رختخواب دشوار است و مجبور است برای تسکین حس ناخوشایند خود پاها را حرکت دهد و یا از بستر برخیزد. این امر منجر به عدم توجه، خستگی و خواب‌آلودگی در طی روز می‌شود.
کم‌خونی، فقر آهن یا ویتامین ب 12، مصرف کافئین، حاملگی و بیماری کلیوی ممکن است در تشدید آن دخیل باشند. تجویز دارو و یا مصرف آهن خوراکی ممکن است در رفع این اختلال موثر باشد.
راهکارها و توصیه‌ها در زمینه اختلالات خواب کودکان
در زمینه خواب کودکان باید بگوییم که آنها دارای مقدار زیادی انرژی هستند. کودکان می‌توانند برای ساعت‌ها بازی کنند و نمی‌خواهند هیچ واقعه‌ای که در اطراف آنان می‌گذرد را از دست بدهند.
در واقع اگر مداخله والدین نباشد، اغلب بچه‌ها علاوه بر گذشتن از خواب روزانه، زمان خواب شب را تا آنجا که می‌توانند به تعویق می‌اندازند. به هر صورت وجود استراحت و خواب کافی الزامی است.
همان گونه که غذا برای انرژی و رشد لازم است، خواب به بدن کمک می‌کند که استراحت کرده و نیروی لازم را مجدداً کسب کند. کودکانی که استراحت روزانه ندارند، اغلب بسیار خسته شده و با خواب شب نیز مشکل پیدا می‌کنند.
والدین و مراقبان نیز نیاز به استراحت و آرامش دارند. پس از یک استراحت متعاقب خواب روزانه یا شبانه، آنها برای ارتباط با کودکان بسیار آماده‌تر هستند.
اختلالات خواب در کودکان نیز ممکن است برای خود کودک و اطرافیان مشکلاتی را ایجاد کند و برای خواب بهتر کودک بایستی توصیه‌ها و راهکارهایی را مورد توجه قرار داد.
ضرورت برنامه و الگوی خواب منظم
وجود برنامه روزانه در زندگی کودک بسیار مهم است. دانستن چیزی که قرار است اتفاق بیفتد، به آنها احساس آرامش می‌دهد.
وجود برنامه روزانه در زندگی کودک به آنها کمک می‌کند قابلیت کنترل بر خود را افزایش دهند و همین طور عدم وابستگی، مسؤولیت‌پذیری، تصمیم‌گیری و قابلیت حل مسائل را بیشتر می‌کند.
وجود برنامه منظم برای خواب روزانه و شبانه کودکان مسأله مثبتی برای کودکان و والدین است و این برنامه روزانه به رفع یا کاهش اختلالات خواب در کودکان نیز کمک می‌کند.
یک برنامه منظم برای یک خواب حداقل ده تا دوازده ساعته تنظیم کنید. اگر کودک صبح بسیار زود بیدار شود، شب هم زودتر به خواب خواهد رفت. از طرف دیگر اگر کودک بدخلق یا خواب‌آلوده باشد، زمان خوابیدن خود را نیز به تعویق خواهد انداخت.
در حین رشد کودکان الگوی خواب آنها نیز می‌تواند تغییر کند. شرایط دیگری نیز می‌تواند باعث قطع عادات آنان شود. همانند یک تختخواب جدید، اتاق یا دکوراسیون جدید، نقل مکان به یک خانه جدید، اختلال در ارتباطات خانوادگی (بچه جدید، طلاق و سوگ)، غیبت یک عضو خانواده یا تغییر در برنامه زندگی.
فعالیت‌ها و رفتارهای ممنوعه
از فعالیت‌هایی که در تضاد با خواب و استراحت هستند، اجتناب کنید. تماشای تلویزیون، فیلم یا بازی با اسباب بازی های پرهیجان برای زمان پیش از خواب مناسب نیستند.
کودکان اغلب پس از بیدار شدن از خواب، والدین و مراقبان خود را صدا می‌زنند. در این حالت به کودک زمانی دهید تا شاید دوباره به خواب رود. اگر فراخوانی یا گریه ادامه پیدا کرد، پیش او بروید. به او بگویید که همه چیز مرتب است و برگردید.
اگر جداسازی اتاق خواب کودک را انجام داده‌اید، خوابیدن پیش کودک، بحث کردن با او یا بردن کودک به تختخواب والدین، همانند پاداش دادن به کودکان است و باعث بروز عاداتی می‌شود که از بین بردن آنها به سادگی میسر نیست.
اهمیت آرامش قبل از خواب
به کودکان اجازه دهید که امنیت داشته باشند. استفاده از اسباب بازی های نرم مثل عروسک، چراغ خواب و باز بودن در اتاق خواب می‌تواند این حس را به آنان القا کند.
در خانه فضای آرامی را ایجاد کنید و از دیگر اعضا بخواهید آرام باشند. این امر کودک را نسبت به خوابیدن تشویق می‌کند. به خاطر داشته باشید آنها دوست ندارند هیچ اتفاق هیجان‌انگیزی را از دست بدهند.
یک برنامه آرامش‌بخش را طرح‌ریزی کنید. یک کتاب داستان بخوانید، چراغ‌ها را خاموش کنید، موزیک ملایمی را پخش کرده یا برای او صحبت کنید.
به کودک زمانی برای گذار و انتقال بدهید. به او بگویید: «ظرف مدت ده دقیقه باید برای خوابیدن روزانه آماده شوی» یا «پس از اینکه من برایت داستان کتاب کودک را خواندم، زمان خوابیدن است.»
قوانینی در ارتباط با تعداد داستان‌های خوانده شده، نوشیدن آب، بیرون آمدن از تختخواب و موارد دیگر بگذارید. با آنان در ارتباط با ترس‌ها و تشویش‌هایشان صحبت کنید.
حرف آخر اختلالات خواب در کودکان و توصیه هایی به والدین
در این مقاله از مجله تخصصی آریاکید به اختلالات خواب در کودکان پرداختیم. همان طور که دیدیم بیشتر این مشکلات خواب کودکان نیاز به درمان خاصی ندارد و به مرور زمان از بین می‌روند.
با این حال در مورادی که اختلال خواب در کودکان تشدید گردد یا منجر به مشکلات بیشتر شود ضروری است که با مراجعه به فرد متخصص مورد پیگیری و درمان قرار گیرد.
در نهایت ایجاد یک برنامه منظم و الگوی خواب مشخص می‌تواند به کاهش مشکلات و اختلالات خواب در کودکان کمک نماید. همچنین ایجاد آرامش قبل از خواب از طریق برنامه خوشایندی مثل خواندن قصه کودکانه از کتاب کودک می‌تواند به خواب بهتر کودک منجر شود.
منابع:
بارتالومبو، نورماجی. (۲۰۰۲). راهنمای آموزشی زوج‌ها در فرزندپروری (ترجمه عاتکه طهرانی، مرجان کاویان، فهیمه فتحعلی لواسانی و فرناز کشاورزی. (۱۳۹۰)). تهران: انتشارات دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی.
طهرانی، عاتکه. (۱۳۹۰). پیشگیری از اعتیاد در خانواده. تهران: انتشارات دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی.
میلانی‌فر، بهروز. (۱۳۷۸). روانشناسی کودکان و نوجوانان استثنایی. تهران: نشر قومس.
