خلاقیت یک موهبت بی‌نظیر انسانی و منشاء تمام دستاوردهای فرهنگ و تمدن بشری است. به همین دلیل شناخت و شکوفایی خلاقیت کودکان بخشی اساسی از فرایند تربیت کودک و نوجوان است. از این رو، در این مقاله از مجله تخصصی آریاکید به شناخت اجزا و عناصر خلاقیت کودکان و روش‌های پرورش آن می‌پردازیم.
چیستی خلاقیت و رشد آن در کودکان
خلاقیت (Creativity) توانایی ساختن یا خلق نمودن چیزی نو است. خلاقیت می‌تواند به اشکال مختلف ظهور کند. مثل ارائه راهکاری نو برای حل یک مشکل، ابداع یک روش یا یک دستگاه نو، و یا خلق یک شیء یا سبک جدید هنری.
موهبتی است که در همه کودکان از طرف پروردگار به ودیعه گذاشته شده است و تنها تفاوت میان انسان‌ها در سطوح خلاقیت رشدیافته است.
خلاقیت استعدادی است که از کودکی در کودکان شروع به رشد می‌کند و تا آخر عمر نیز ادامه دارد و معمولا سن، نژاد و جنسیت بر آن تأثیری ندارد. این در حالی است که بقیه فرآیندهای ذهنی مانند انواع هوش دوران اوج و افت دارد.
به طوری که بیشتر انواع هوش از میانسالی شروع به کاهش می‌کند و به نوعی وابسته به سن است اما خلاقیت ماهیت و صفتی است که در هر سنی می‌تواند بروز کند و با افزایش سن نیز تغییری در آن رخ نمی‌دهد.
ضرورت شناخت اجزای خلاقیت
به نظر می‌رسد خلاقیت کودکان مانند هر توانایی دیگری قابل آموختن و رشد یافتن است. تورنس به عنوان یکی از پیشگامان حوزه خلاقیت معتقد است همه افراد قابلیت خلاقیت را دارند ولی خلاقیت افراد با روش‌های مختلف می‌تواند سرکوب یا تقویت شود.
پژوهش‌های او نشان داد که خلاقیت به صورت ثابت و منظم افزایش نمی‌یابد و برای پرورش آن لازم است عوامل مختلف و مؤثر بر آن را در نظر بگیریم.
خلاقیت نقش اساسی در بهبود مهارتهای پایه کودکان مثل مهارت تفکر خلاق، مهارت حل مسئله دارد. برای رشد و پرورش خلاقیت کودکان لازم است ابتدا بدانیم که اصولا خلاقیت از چه اجزا و عناصر ذهنی تشکیل شده است.
چهار مؤلفه تشکیل‌دهنده خلاقیت
محققان و پژوهشگران، خلاقیت را به گونه‌های مختلفی تعریف کرده‌اند ولی اغلب آنان مانند تورنس و گیلفورد چهار عنصر یا مؤلفه را برای خلاقیت بیان کرده‌اند. این محققان چهار عنصر خلاقیت را عبارت از موارد زیر می‌دانند:
- سیالی
- بسط
- انعطاف‌پذیری
- بدیع بودن
آنان معتقدند از ترکیب این چهار مؤلفه، خلاقیت شکل می‌گیرد و لذا لازم است برای رشد و پرورش خلاقیت کودکان ابتدا این اجزا را شناخته و آنها را رشد دهیم.
سیالی یک مؤلفه کلیدی در خلاقیت
یکی از عناصر و مؤلفه‌های خلاقیت، سیالی است. سیالی اشاره به تعداد راه حل‌هایی دارد که برای حل یک مسأله داده می‌شود. در واقع مؤلفه سیالی اشاره به کمیت و تعداد راه حل‌های ارائه شده دارد.
سیالی توانایی برقراری معنی‌دار بین اندیشه و بیان است که افراد را قادر می‌سازد راه‌حل‌های مختلفی به یک مسأله ارائه دهند. هر چه ذهن خلاق‌تر باشد، قادر است راه‌حل‌های بیشتری برای حل یک مسأله پیشنهاد کند.
در واقع توانايی توليد پاسخ‌های سريع و فراوان نسبت به يک موقعيت معين را سيالی ذهن می‌گويند.
روش‌های تقویت سیالی ذهن برای بهبود خلاقیت کودکان
براي تقویت سیالی ذهن، تنها راه، تمرين كردن است. با تمرين بايد مهارتهای خود را در ارائه راه‌های مختلف بالا ببريم. برای تقویت این مؤلفه مهم خلاقیت در ذهن کودکان، می‌توان از تکنیک‌های بسیاری بهره برد.
تکنیک توفان مغزی
برای تقویت بعد سیالی ذهن می‌توان از تکنیک توفان مغزی یا بارش مغزی اسبورن استفاده کرد.
در تمرين تکنیک بارش مغزی، افراد کنار هم قرار گرفته مسأله‌ای را طرح کرده و مدت زمانی را تعیین می‌کنند. سپس در این مدت زمان مشخص، افراد باید هر چقدر راه‌حل مختلف در ذهن خود دارند، روی کاغذ بنویسند یا بیان کنند.
در این روش تقویت ذهن، قوانينی وجود دارد كه بايد رعايت شود؛ مانند عدم انتقاد يا قضاوت در مورد راه‌حل‌ها، داشتن ايده‌های عجيب و غريب، ساختن يک ايده جديد از تركيب ايده‌ها و در نهایت به سرعت ايده‌های هر چه بيشتری ايجاد كردن.
ارائه راه حل‌های مختلف
می‌توانید داستانی را از یک کتاب کودک نقل کرده و در آن مسئله و مشکلی را برای قهرمان داستان بیان کنید و از کودک بخواهید تا برای حل مشکل، راه‌حل‌های مختلفی را بیان کند.
به یاد داشته باشید هرگز در مورد راه‌حل‌های کودک هر چند عجیب و غریب باشد، قضاوت نکنید، چون هدف پرورش سیالی ذهن کودک است.
ترسیم یا شناسایی اشکال مختلف
- از کودک خود بخواهید تا با اشکال هندسی مختلف مثل دایره، مربع و مثلث هر چقدر شکل مختلف را که می‌تواند نقاشی کند، حتی می‌توانید زمانی را تعیین کنید و از او بخواهید مثلا در مدت ۵ دقیقه شکل‌های مختلف را نقاشی کند.
- بر روی یک صفحه و در نقاط مختلف یک کاغذ نقطه‌هایی را رسم کنید و از کودک خود بخواهید با کشیدن خطوط مختلف و وصل کردن نقاط مختلف به هم، شکل‌های مختلفی را ترسیم کند. او می‌تواند در انتها نقاشی ایجاد شده خود را رنگ‌آمیزی کند.
- در روشی دیگر می‌توانید صفحه کاغذ را خط خطی کنید و از کودک خود بخواهید تا از میان خطوط رسم شده هر چقدر که می‌تواند شکل‌های مختلفی مانند انواع اشکال هندسی، خانه، آدم، گل، کوه و… را تشخیص داده و رنگ کند.
- می‌توانید زمانی که با کودک خود به طبیعت و گردش می‌روید، از او بخواهید در میان سنگ‌ها و گیاهان تجسس کند و دست به کاوشگری بزند و اشکال مختلف سنگ و گیاه را پیدا کند.
- به او پارچه یا مقواهای رنگی بدهید و از او بخواهید با آنها هر چقدر که می‌تواند اشکال مختلف بسازد. به او زمانی داده و بگویید هر چقدر بیشتر و بیشتر شکل بسازد.
این تمرین‌ها برای تقویت هوش تجسمی فضایی کودکان نیز مفید خواهد بود.
مؤلفه بسط و پرورش آن برای تقویت خلاقیت کودکان
مؤلفه بسط، به توجه به جزئیات یک موضوع یا مسأله اشاره دارد. بسط را می‌توان معادل دقت و تمرکز نیز ارزیابی کرد چراکه فرد برای دستیابی به جزئیات یک شیء، پدیده یا مسأله نیازمند صرف دقت و تمرکز است.
در حقیقت بسط را می‌توان تمرین خوب دیدن و درک شباهت‌ها و تفاوت‌ها در پدیده‌ها دانست. اگر افراد بیاموزند بادقت به اطراف خود نگاه کنند، می‌توانند محیط خود را بهتر شناخته و موارد ناشناخته‌ای را درک کنند.
برای پرورش مؤلفه بسط یا توجه به جزئیات در کودکان لازم است نحوه نگاه و توجه کردن را به آنها بیاموزیم. برای این کار روش‌ها و تکنیک‌های مختلفی وجود دارد که در ادامه به شرح برخی از آنها می‌پردازیم.
تمرین‌های مشاهده دقیق و توجه به جزئیات
- شما می‌توانید از کودکان خود بخواهید اطراف خود را با دقت نگاه کنند. مثلا از آنها بخواهید خطوط مختلف راست، کج یا منحنی را در محیط پیرامون خود درک کرده و شناسایی کنند.
- هنگامی که کودک شما در حال بازی با اسباب بازی های خود است، گاهی می‌توانید از او بخواهید اسباب بازی خود را با دقت ببیند و آن را توصیف کند. مثلا رنگ، خطوط، کاربرد، شکل و… را برای شما با همه جزئیات شرح دهد.
- به کودک خود اشکال هندسی مختلف مانند دایره، مربع، مثلث، چندضلعی‌ها و… را آموزش دهید و سپس از او بخواهید آنها را در محیط اطراف خود مانند اسباب بازی‌ها، وسایل خانه و حیاط، محیط بیرون از خانه شناسایی کند. از او بخواهید تفاوت‌ها و شباهت‌های موجود در آنها را درک کرده و توصیف کند. به او تفاوت و شباهت بین اشکال را بیاموزید چون ویژگی بسط یا توجه به جزئیات در گرو درک کامل شباهت‌ها و تفاوت‌ها است.
- کودک خود را به طبیعت ببرید و با او به اکتشاف بپردازید. از او بخواهید یک گل را بادقت ببیند و اجزای مختلف آن را برای شما شرح دهد یا درختی را با تمام جرئیات توصیف کند.
شناسایی و توصیف جزئیات برای پرورش خلاقیت کودکان
- زمانی که برای بچه ها کتاب قصه می‌خوانید، از او بخواهید به تمام جزئیات تصاویر و داستان توجه کند. پس از خواندن داستان، از کودک بخواهید داستان را با جزئیاتی که در ذهن خود دارد، برای شما بازگویی کند.
- رنگ‌ها را به کودک بیاموزید و از کودک بخواهید رنگ‌هایی را که آموخته در محیط اطراف خود شناسایی کند.
- می‌توانید از او بخواهید مثلا یک ماشین، خانه، یک گل، اتاق خودش، لباسش و… را با همه جزئیاتی که می‌شناسد، نقاشی کند.
- شما حتی می‌توانید با میوه‌ها و مواد غذایی نیز مؤلفه بسط یا توجه به جزئیات را در کودک پرورش دهید. مثلا از او بخواهید تفاوت و شباهت در شکل، طعم، رنگ و… را در میوه‌ها برای شما توصیف کند.
- برای بهبود مولفه بسط و تقویت خلاقیت کودکان، از کودک بخواهید چیزی را در ذهن خود تجسم کند و سپس آن را با همه جزئیاتش برای شما شرح دهد یا نقاشی کند. مثلا بگویید زیر دریا را در ذهن خود تجسم کند و هر چه می‌بیند با همه ابعادش بگوید یا تصویرسازی کند. هر چه می‌گوید، از او بپرسید که دیگر چه می‌بیند.
نقش انعطاف‌پذیری ذهنی در خلاقیت
انعطاف‌پذیری به توانایی تفکر درباره یک موضوع با راه حل‌های مختلف و یافتن راه‌های نو برای حل مسائل جدید اشاره دارد.
انعطاف‌پذیری یعنی توانایی کنار گذاشتن چارچوب‌های ذهنی بسته و خشک، توانایی دیدن اندیشه‌های جدید و بررسی افکار نو و پذیرش مناسب‌ترین و کارآمدترین آنها.
تفکر قابل انعطاف، الگوهای جدیدی برای اندیشیدن و تفکر کردن طراحی می‌کند. در حقیقت یکی از موارد عمده در انعطاف‌پذیری، شکستن قالب‌‌ها و کلیشه‌های رایج و معمول است.
انعطاف‌پذیری ذهنی فرد را قادر می‌سازد تا برای حل یک مشکل یا مسئله، آن را از جنبه‌های گوناگون بررسی کرده و راه‌های گوناگونی را برای حل آن مد نظر قرار دهد و در نهایت مناسب‌ترین راه حل را برگزیند.
روش‌های تقویت انعطاف‌پذیری ذهنی کودکان
برای پرورش انعطاف‌پذیری ذهنی و تقویت خلاقیت کودکان، لازم است ذهن را از قالب‌های موجود رها سازیم. لازم است به گونه‌ای دیگر دیدن و به گونه‌ای دیگر اندیشیدن را بیاموزیم. باید قادر باشیم محدودیت‌ها و موانع ذهنی خود را بشکنیم و به سطوح بالاتر ذهن خود برویم.
با اینکه در هر سن یا در هر زمانی می‌توانیم انعطاف‌پذیری ذهنی را پرورش دهیم اما بهترین سنین برای این امر سنین کودکی است. یعنی زمانی که ذهن و قوای تفکر ذهنی کودک در حال شکل‌گیری است. برای این امر نیز روش‌های بسیاری وجود دارد که در ادامه به برخی از آنها اشاره می‌کنیم.
تمرین‌های متفاوت دیدن و متفاوت اندیشیدن
- به کودکان کمک کنید که به گونه‌ای دیگر دیدن و اندیشیدن را یاد بگیرند. کودکان را از کلیشه‌های رایج و قالب‌های ذهنی موجود رها سازید. از ارائه الگو و مدل به کودک چه در امر یادگیری و چه امور هنری حقیقتا پرهیز کنید.
- در هنگام نقاشی کشیدن هرگز به کودک الگو برای ترسیم ندهید. از کودک بخواهید با استفاده از انواع لوازم طراحی و نقاشی اشیا و موضوعات خود را به گونه‌ای دیگر نقاشی کند. مثلاً از او بخواهید به جای کشیدن مار با خطوط منحنی، آن را با خطوط شکسته یا خطوط دیگر ترسیم کند.
- پس از آموزش اشکال هندسی می‌توانید از کودک خود بخواهید تا با اشکالی که آموخته اشکال مختلفی را به صورت منعطف رسم کند. مثلا از او درخواست کنید برای کشیدن خانه از همه شکل‌های هندسی استفاده کند یا فقط با دایره خانه‌ای بکشد. بدین ترتیب کودک می‌آموزد تا ذهن خود را از کلیشه‌های رایج مثلا ترسیم خانه با مربع و مثلث رها کند و شکل یا تصویری را به گونه‌ای متفاوت و برخلاف عرف رایج نقاشی کند.
- موقع نقاشی از کودک بخواهید از همه لوازم طراحی و نقاشی استفاده کند. از او بخواهید رنگ‌های مختلف را در طیفی وسیع به کار گیرد. هرگز به او نگویید که درختان فقط سبز هستند. از او بخواهید هر گونه که می‌خواهد و می‌اندیشد، نقاشی خود را رنگ کند. به جز رنگ‌هایی که می‌شناسد، از او درخواست کنید تا رنگ‌های دیگری را نیز بشناسد یا بسازد.
تمرین تصورات و راه حل‌های جدید برای بهبود خلاقیت کودکان
- از کودک بخواهید چیزی را تصور کند و آن را از زوایای مختلف ببیند. مثلا باغچه‌ای را در ذهن خود تصور کند و از بالا، پایین از پشت شیشه مه‌آلود یا حتی به صورت وارونه تصور کرده و برای شما بازگو کند یا تصویر آن را بکشد.
- هنگام خواندن کتاب داستان از کودک بخواهید پس از شنیدن داستان، آن را به گونه‌ای دیگر برای شما شرح دهد. از او بخواهید تصاویر کتاب را به خوبی ببیند و برای داستان تصاویری دیگر نقاشی کند.
- برای او مسأله و مشکلی را طرح کنید و از او بخواهید راه حل‌های آن را بازگو کرده و نقاشی کند. با هر راه حلی که می‌دهد، مسأله را تغییر دهید و از او راه حل جدید بخواهید. این کار سبب می‌شود تا ذهن کودک منعطف شده و مهارت تفکر خلاق را یاد یگیرد.
- کودک را به تغییر فضای اتاقش تشویق کنید. از او بخواهید جای اسباب بازی ها و وسایلش را هر ماه، هر هفته یا حتی هر روز تغییر دهد و برای هر یک از وسایل خود جاهای مختلف و جدیدی در نظر بگیرد. بدین ترتیب او می‌آموزد به غیر از چیدمان کنونی، گزینه‌های دیگری نیز وجود دارد که می‌تواند به آنها فکر کند.
بدیع بودن، ویژگی بارز خلاقیت
مؤلفه بدیع بودن به توانایی تفکر با شیوه‌ای غیرمتداول و خلاف عادت رایج، اشاره دارد. یکی از مواردی که می‌توان در مؤلفه بدیع بودن گنجانید، ترکیب یا سنتز و نوآوری است. تورنس معتقد است که ویژگی سنتز یا ترکیب قابل رشد و پرورش است.
در آزمایش‌های تفکر خلاق، تورنس با تمرین تصاویر ناقص و تمرین تصاویر تکراری، فرصت‌هایی را برای تمرین توانایی ترکیب یا سنتز کردن فراهم می‌کرد. او با این تمرینات، ذهن افراد را وادار به تفکر خلاق می‌کرد.
براساس نظریه خلاقیت، یکی از ویژگی‌های یک فرآیند خلاق، فرآیند شکل‌دهی، ساخت و ایجاد است و این خود معادل فرآیند ترکیب و نوآوری است. در مرحله ترکیب، ذهن با آمادگی‌هایی که کسب کرده است، دیگر قادر است با ترکیب ایده‌ها، مفاهیم و ایده‌هایی نو و ابتکاری ارائه دهد. بسیاری از اختراعات و ابتکارات در همین مرحله از خلاقیت به وجود آمده است.
تمرین بازفکری برای بهبود خلاقیت کودکان
یکی از تمریناتی که تورنس برای پرورش خلاقیت و ابتکار به کار می‌برد، استفاده از خطوط برای تمرین بازفکری و مقاومت در برابر بستن زودرس بود.
او در این تمرینات، خطوط راست یا منحنی را ارائه می‌کرد و از فرد می‌خواست دورترین شکل ممکن را با این خطوط بسازد و هرچه می‌تواند با این خطوط بازی کند و اشکالی بدیع و خلاقانه پدید آورد.
در تمریناتی دیگر تورنس مجموعه‌ای از شکل‌های هندسی را به افراد می‌داد و از آنها می‌خواست تا با اضافه کردن خطوط و اشکالی دیگر، تصاویری ابتکاری ایجاد کنند.
هر چه تصویر خلق شده بدیع‌تر بود، امتیاز بالاتری دریافت می‌کرد. برای پرورش خلاقیت کودکان نیز لازم است این ویژگی از همان کودکی رشد و پرورش یابد.
تمرین‌های پرورش ابتکار و ترکیب بدیع
کودکان با تفکری اصیل و ذهنی بسیار فعال و در حال رشد، آمادگی لازم را برای نوآوری و ابتکار عمل دارند. لذا تمرین و آموزش‌های لازم می‌تواند به پرورش خلاقیت کوکدان منجر شود. برای رسیدن به بالاترین سطح تفکر خلاق که ابتکار و ترکیب است، روش‌های زیر پیشنهاد می‌شود.
تمرین ساخت و ترسیم چیزهایی جدید و متفاوت
- به کودک بیاموزید تا با وسایلی که در اختیار دارد، چیزهای نو و ابتکاری بسازد. لازم است با تهیه وسایل مختلف مثل خرید لگو و خرید شن بازی، گل بازی،خمیر بازی و امثال آنها، انواع وسایل و امکانات را برای او فراهم سازید. همچنین می‌توانید از اشیاء دورریختنی مانند انواع قوطی، انواع پارچه، تکه‌های چوب، انواع سنگ و… نیز برای ساخت وسایل مختلف استفاده کنید.
- پس از آموختن خطوط به کودک از آنها درخواست کنید تا با انواع خطوطی که آموخته، تصاویری منحصر به فرد بکشد. از او بخواهید تصاویری نقاشی کند که تا به حال نکشیده است.
- کودک می‌تواند با ترکیب رنگ‌های مختلف، رنگ‌هایی جدید بسازد و نقاشی خود را رنگ کند. شما می‌توانید با دادن یک آبرنگ یا چند گواش به کودک، او را تشویق به ترکیب رنگ‌ها و ساخت رنگ‌های نو و ابتکاری کنید.
- از کودک بخواهید تا نقاشی‌هایی غیرمعمول بکشد. مثلا به او بگویید آیا می‌تواند یک ماهی عجیب بکشد یا یک آدم فضایی ترسیم کند یا جنگلی بکشد که با جنگل‌های معمولی فرق داشته باشد.
- چند کلمه بیان کنید و از کودک خود بخواهید داستانی را با آنها بگوید، نقاشی کند یا در مورد کودکان دبستانی بنویسد. از او بخواهید داستان‌هایی ابتکاری و خلاقانه بسازد و سپس از آن داستان یک کتاب داستان تهیه کنید. کتابی که خودش تصاویرش را نقاشی کند.
- با دادن انواع اشکال هندسی به کودک از او بخواهید با ترکیب آنها با هم اشکالی کاملا انتزاعی و تخیلی پدید آورد. اشکالی که در دنیای واقعی وجود ندارد.
تمرین ترکیبات جدید و عجیب برای تقویت خلاقیت کودکان
- از کتاب کودک داستان‌هایی را بازگو کنید و از کودک بخواهید تا با ترکیب داستان‌ها با یکدیگر، داستانی نو و ابتکاری بسازد. چراکه ویژگی مهم بدیع بودن یا ابتکار، ترکیب کردن و ایجاد پدیده‌ای جدید است.
- اشیایی را برای کودک فراهم کنید و از او بخواهید برای هر یک موارد استفاده‌ای غیرعادی طرح کند. مثلا از او بپرسید با یک کاسه یا یک لیوان به جز موارد معمول استفاده، چه استفاده‌های غیرمعمولی را می‌توان ابداع کرد.
- برای تقویت قوای تخیل و خلاقیت کودکان، از آنها بخواهید چیزی را تجسم کنند و سپس آن را در ذهن خود تغییر دهند. مثلا از او بخواهید گربه‌ای را تجسم کند و برای آن گربه پر و بال تجسم کند یا پرنده‌ای را با لب و دندان تصور کند. البته شما می‌توانید اینها را برای نمونه برای کودک بیان کنید و از او بخواهید چیزهای دیگری غیر از این موارد تجسم کرده و تغییر دهد. می‌توانید از او بخواهید آنها را نقاشی کند یا حتی بسازد.
حرف پایانی پرورش خلاقیت کودکان
در این مقاله از مجله تخصصی آریاکید به چهار مولفه خلاقیت شامل سیالی، بسط، انعطاف‌پذیری و بدیع بودن پرداختیم. همچنین تمرین‌هایی را برای بهبود این مولفه‌ها و در نتیجه تقویت خلاقیت کودکان مطرح کردیم. توصیه می‌کنیم که طیف متنوعی از ابزارها و اسباب بازی ها را برای انجام این تمرین‌ها برای پرورش خلاقیت کودکان مورد استفاده دهید.
منابع:
تورنس. ا.پال. (۱۳۸۱). خلاقیت. ترجمه حسن قاسم‌زاده. تهران: نشر دنیای نو.
Torrance, E. P., & Safter, H. T. (1999). Making the creative leap beyond. Creative Education Foundation Press.
Torrance, E. P., & Myers, R. E. (1973). Creative learning and teaching. Dodd, Mead.
Torrance, E. P. (1988). The nature of creativity as manifest in its testing. The nature of creativity, 43-75.
Torrance, E. P. (1965). Rewarding Creative Behavior; Experiments in Classroom Creativity.
