والدین و شرایط خانواده نقشی تعیین‌کننده در رشد یا سرکوب خلاقیت کودکان دارند. به همین دلیل، در این مقاله از مجله تخصصی آریاکید به تاثیر خانواده بر خلاقیت کودکان می‌پردازیم.
خلاقیت موضوعی مهم در نظام تعلیم و تربیت یک جامعه است و داشتن افراد خلاق و نوآور برای سازگاری با زندگی پیچیده و متغیر امروزی که هر لحظه در حال نو شدن است، امری لازم و ضروری است.
رشد و پرورش خلاقیت در گرو رشد تفکر و قوای اندیشه است. به طوری که سقراط هدف اصلی تعلیم و تربیت را پرورش نیروی تفکر و اندیشه در انسان ذکر می‌کند.
در این میان خانواده به عنوان اولین نهادی که کودک را پرورش می‌دهد، نقش بسیار مهمی در بروز خلاقیت و پرورش آن دارد. در واقع توانایی‌ها، عکس‌العمل‌ها و مهارتهای کودکان به نظام تربیتی و آموزشی خانواده وابسته است.
خلاقیت و مهارت تفکر خلاق شامل خلق ایده‌های نو و تولیدات ابتکاری است. خلاقیت فرآیندی است که منجر به حل مسأله، مفهوم‌سازی، ساختن اشکال هنری، نظریه‌پردازی و تولیدات بدیع و یکتا می‌شود. (گاگلیاردی، ۲۰۰۶).
خلاقیت شامل تولید راه‌حل‌های جدید اصیل و تازه، حل مسائل مبهم و بسیار پیچیده است (لوبارت،[1] ۲۰۰۱). خلاقیت ماهیتی پیچیده دارد و تحت تأثیر عوامل بسیاری است اما در میان عوامل مؤثر بر خلاقیت، شواهد فراوانی وجود دارد که نشان می‌دهد خانواده نقش بسیار مهم و تأثیرگذاری بر رشد و پرورش خلاقیت یا افول و از بین رفتن آن دارد.
از میان عوامل مهم خانوادگی، شیوه‌های فرزندپروری تأثیر زیادی بر خلاقیت کودکان دارد. شیوه‌های فرزندپروری و تربیت کودک و نوجوان شامل روش‌های تربیتی است که والدین در تربیت فرزندشان به کار می‌برند.
همچنین الگوهای رفتاری در خانواده بر رشد خلاقیت کودکان تاثیرگذار است. در ادامه مقاله ابعاد تاثیر خانواده در خلاقیت کودکان را بررسی می‌کنیم.
انواع تاثیر خانواده بر خلاقیت کودکان
معمولاً والدین سه روش را در تربیت فرزند خود به کار می‌گیرند:
- روش تربیتی سختگیرانه
- تربیت سهل‌گیرانه
- روش تربیت مقتدرانه
در پژوهش‌های تاثیر خانواده بر خلاقیت کودکان مشخص شده است والدینی که شیوه فرزندپروری و روش تربیتی آنان همراه با سختگیری زیادی نیست، فرصت ابراز وجود و مستقل بودن را به کودکان خود می‌دهند که این امر سبب رشد خلاقیت و نوآوری در کودکان شده است.
جالب است بدانید که روش تربیتی آسان‌گیرانه یا سهل‌گیرانه با کاهش خلاقیت و کمتر بودن رفتارهای خلاقانه کودکان مرتبط است چراکه در این روش تربیتی میزان تعامل و ارتباط صحیح والدین با کودک کمتر است و معمولاً کودکان به حال خود رها می‌شوند.
در این روش هیچ نظارتی بر تربیت کودکان انجام نمی‌گیرد و کودکان از آزادی بیش از حد برخوردارند. مطالعات نشان داده که نه سختگیری زیاد و نه آزادی زیاد هیچ کدام در رشد خلاقیت تأثیر مشخصی ندارند.
منظور از دادن آزادی به کودکان، آزادی توأم با نظارت، تعامل و ارتباط متقابل والدین و فرزندان است. در مقابل، شیوه‌ها و روش‌های تربیتی که بر مبنای اقتدار، پذیرش و سازگاری بوده است، سبب رشد خلاقیت در کودکان شده است.
در روش‌های تربیتی مستبدانه که با آزادی کم و سختگیری زیاد همراه است، مهارت تفکر خلاق و پیشرفت تحصیلی کودکان رشدی منفی داشته است (لیم و اسمیت،[2] ۲۰۰۸). همچنین در محیط‌های خانوادگی شاد و بانشاط نیز روند رشد و پرورش خلاقیت کودکان صعودی است.
روابط والدین با یکدیگر و میزان خلاقیت کودکان
از جمله ابعاد تاثیر خانواده بر خلاقیت کودکان به روابط میان والدین مربوط می‌شود. رضایت در روابط والدین بر میزان خلاقیت کودکان اثرگذار است.
رضایت از روابط بین‌فردی شامل احترام متقابل، دوست داشتن، تعهد، عشق و رضایت است. همچنین همکاری، همدلی و مشارکت والدین در تعلیم و تربیت فرزندان، تعامل متقابل، حمایت از یکدیگر و فرزندان نیز بخشی از رضایت زناشویی است (هندریک، ۱۹۹۹).
جو و فضای عاطفی خانواده نقش مهمی در رشد و پرورش صحیح کودکان و خلاقیت آنان دارد. هر چقدر که میزان رضایت والدین از روابطشان بالاتر برود، میزان آرامش و خلاقیت در کودکان نیز بالاتر می‌رود.
چراکه تفکر خلاق در گرو آرامش و امنیت در محیط خانواده است و این آرامش و امنیت نیز به نوع روابط والدین بستگی دارد. شاید یکی از مهم‌ترین عوامل در جو خانوادگی مثبت روابط مثبت بین والدین شامل رضایت، همدلی، حمایت، همفکری در فرزندپروری، حل مشارکتی مسائل زندگی و… است که نقش مهمی در بسترسازی جهت رشد مهارت تفکر خلاق و پرورش خلاقیت کودکان دارد.
والدین کودکان خلاق تمایل دارند که احساس امنیت شخصی و از شایستگی بالایی برخوردار باشند. روابط بین کودکان خلاق و والدین آنها نه از نظر عاطفی بسیار نزدیک است، نه خصمانه و جدا، بلکه با احترام، استقلال و آزادی مشخص می‌شود.
تاثیر رضایت و تعارض در روابط بر خلاقیت کودکان
در مقابل، پژوهش‌های بسیاری نیز نشان داده که تعارض و اختلاف بین والدین و نداشتن رضایت از زندگی منجر به آسیب فرزندان و بروز اختلالات رفتاری، تنیدگی و پرخاشگری می‌شود. این جو نامناسب نه تنها باعث رشد خلاقیت نمی‌شود، بلکه منجر به سرکوب شدن و افت آن نیز می‌شود (برودی و اسمیت، ۱۹۸۶).
در خانواده‌هایی که روابط والدین حاکی از رضایت است و محیط خانواده، محیطی آرام، صمیمی و همراه با شوخ‌طبعی باشد، امکان تعامل با فرزندان نیز بیشتر است و این کودکان فرصت‌های بیشتری برای ابراز وجود، استقلال و کاوشگری دارند، لذا کودکانی خلاق‌تر خواهند بود.
در مطالعه‌‌ای دو گروه از کودکان از نظر میزان رضایت والدینشان از زندگی و ارتباط آن با سطح خلاقیت مورد بررسی قرار گرفتند.
نتایج این تحقیق نشان داد در خانواده‌هایی که میزان رضایت از زندگی در والدین بالا است، به همان میزان نیز سطح خلاقیت کودکان بالاتر است. و برعکس در خانواده‌هایی که سطح رضایت والدین پایین گزارش شده بود، میزان خلاقیت‌کودکان نیز پایین‌تر بود (قدرتی، ۱۳۹۰).
تاثیر ترتیب تولد بر خلاقیت
جالب است بدانید ترتیب تولد کودکان در خانواده نیز بر خلاقیت، اثرگذار است. بر اساس تحقیقات، فرزندان اول خانواده‌ها معمولاً نسبت به دیگر فرزندان از خلاقیت بالاتری برخوردارند (سیمونتون، ۲۰۰۰).
خلاقیت فرزندان اول خانواده دلایل مختلفی دارد و به نوعی با رفتار و تعامل و ارتباط والدین مرتبط است. مثلاً ذوق و شوق مادران و پدران در تربیت کودک اول معمولاً بیشتر است و والدین جوان امکانات و زمان بیشتری را صرف آموزش فرزند اول خود می‌کنند و به تربیت اولین فرزند خود حساس‌ترند.
برخی مطالعات در مورد تاثیر خانواده در خلاقیت کودکان نشان داده است که در خانواده‌هایی که والدین وقت بیشتری را صرف تعامل و ارتباط با فرزندان خود می‌کنند، کودکان آنها نسبت به همسالان خود خلاق‌تر بوده و استقلال بیشتری دارند.
بنابر مطالب فوق توصیه می‌شود با اصلاح روابط زناشویی و حل مسائل بین‌فردی، سعی کنید محیطی امن و سرشار از آرامش برای کودکان خود فراهم سازید. تا کودکان نیز در این محیط گرم و آرام بتوانند استعدادها و توانایی‌های درونی خود را بروز دهند.
هر چه روابط بین شما گرم‌تر و صمیمی‌تر باشد، ارتباط و تعامل شما با فرزندان نیز بیشتر و بهتر خواهد بود و در نتیجه میزان خلاقیت و نوآوری فکری آنان نیز بیشتر خواهد بود.
تاثیر خانواده در خلاقیت کودکان از لحاظ الگوهای رفتاری
کودکان در بستر خانواده تفکر کردن را می‌آموزند و لذا رفتارها و الگوهای موجود در خانواده در نوع تفکر کودکان اثرگذار است. زمینه‌های مختلفی که منجر به بروز خلاقیت و رشد مهارت تخیل خلاق در خانواده می‌شود، به عوامل زیر بستگی دارد.
۱- مهر و محبت در خانواده
اغلب روانشناسان و متخصصان تعلیم و تربیت اعتقاد دارند که مهر و محبت والدین زمینه‌ساز بروز یادگیری و بسیاری از رفتارهای سازنده و مفید در کودک است.
مازلو اعتقاد دارد که پایه‌های خودشکوفایی فرد در آینده بر نشانه‌های محبت قرار دارد. کسب محبت در خانواده منجر به ایجاد احساس عاطفی مثبت و بروز رفتارهای ابتکاری و خلاقانه در کودک می‌شود.
همچنین ابراز رفتارهای محبت‌آمیز به دور از توهین و تحقیر و خشونت سبب می‌شود درک عاطفه و محبت در کودک نیز رشد یابد.
در نظام خانواده، محبت به معنای حمایت از اندیشه‌ها و افکار کودک، علاقمندی و توجه به ایده‌ها و افکار خلاقانه کودک، تشویق و ترغیب کنجکاوی و رفتارهای مفید و سازنده کودک و حمایت از خلق آثار خلاق کودک است.
بنابراین حمایت و محبت والدین و اعضای خانواده سبب رشد و پرورش خلاقیت در کودکان و نوجوانان می‌شود اما میزان و نوع محبت به ویژگی‌های کودک و شرایط زمان و مکان بستگی دارد.
۲- سبک و نوع قضاوت والدین
عامل دیگری که سبب رشد خلاقیت در کودک می‌شود، سبک قضاوت والدین است که این امر بدین معنا است که والدین نسبت به تجربه‌های کودک، احساسات، رفتارها و فعالیت‌های کودک، سرگرمی‌ها و هر آنچه به فرزندان مربوط می‌شود، چه احساس و نظری دارند.
در واقع برخوردها و نظرات والدین می‌تواند تأثیر مثبتی بر خلاقیت کودک داشته باشد. اگر برخورد والدین با رفتارها و فعالیت کودک توأم با احترام و درک متقابل باشد، می‌توانند با دیدگاهی مثبت به جوانب کار کودک نگریسته و نواقص و کاستی‌های آن را به دور از تنش و درگیری اصلاح کنند.
یکی از سبک‌های مفید و مؤثر در برخورد و ایجاد یک رابطه متقابل با کودک، سبک قضاوت استدلالی ـ عاطفی است. یعنی هم والدین حق دارند حرف و استدلال خود را درباره یک پدیده یا واقعیت بیان کنند و هم کودکان چنین حقی را دارند.
در اینجا قضاوت و داوری با رضایت طرفین انجام می‌شود و در نهایت والدین و فرزندان به نقطه‌نظر مشترکی دست می‌یابند که خود تسهیل‌کننده و حامی اندیشه‌ها و مهارت تفکر خلاق است.
در این سبک در حقیقت والدین و فرزندان در محیطی توأم با آرامش و به دور از ترس و تنش با هم به تبادل نظر می‌پردازند. و هیچ یک درصدد تحمیل نظر خود برنمی‌آیند. بلکه نظرات یکدیگر را می‌شنوند و با احترام متقابل به ایده‌ها و نظرات یکدیگر، به یک تصمیم جمعی خواهند رسید.
البته این سبک مستلزم آشنایی والدین با مهارتهای ارتباطی صحیح است. برعکس، اگر سبک قضاوت والدین مستبدانه باشد، یعنی والدین تنها دیدگاه و نظرات خود را به کودک تحمیل کنند، راه را برای بروز خلاقیت در کودک خواهند بست.
۳- صداقت، صراحت و رُک‌گویی در خانواده
یکی از ویژگی‌های مثبت والدین، صداقت است. وجود صداقت در خانواده و تشویق آن، نشانه اعتماد و اطمینان اعضای خانواده به یکدیگر است.
اگر فضای خانواده صادقانه و توأم با امنیت و آرامش باشد، فرزندان بدون نگرانی و ترس می‌توانند حقایق و واقعیت‌ها را با والدین در میان بگذارند و بدین ترتیب خانواده پایگاهی مستحکم و ایمن برای آنها خواهد بود.
رشد خلاقیت نیز تابعی از رشد اعتماد و صداقت در خانواده است. چراکه کودک خلاق دوست دارد به او اطمینان کنند و اعتقادات، ارزش‌ها و نیازهایش را صادقانه بپذیرند. او دوست دارد با خانواده راحت باشد و بدون ترس و نگرانی مسائل خود را بیان کند.
کودک خلاق می‌خواهد در خانواده با او عادلانه رفتار شود. ترویج رفتار صادقانه در خانواده که با صراحت نیز همراه شود، سبب می‌شود فرزندان شجاعت را بیاموزند، شجاعتی که سبب می‌شود فرد خلاق صداقت و صراحت با خود را نیز بیاموزد.
تشویق صداقت و صراحت در فضای امن و آرام خانواده و تکرار آن در طول زمان منجر به ثبات ویژگی خلاقیت و پرورش مهارت تفکر خلاق در کودکان خواهد شد.
۴- خلاقیت والدین
بررسی زمینه‌های افراد خلاق نشان می‌دهد معمولاً یکی از والدین یا اعضای خانواده آنها خلاق بوده یا به خلاقیت علاقمند بوده‌اند.
اگر والدین تجربه‌های مثبت و مفیدی از دوران کودکی و نوجوانی خود داشته باشند، شرایط و موقعیت مناسبی را برای بروز خلاقیت فرزندان خود تدارک می‌بینند.
برعکس اگر والدین تجربه‌های ناخوشایندی از دوران کودکی خود داشته باشند، مثلاً تحت کنترل شدید یا با قوانین خشک و دست و پاگیر بزرگ شده باشند، احتمالاً نمی‌توانند زمینه‌ساز بروز خلاقیت در کودک خود باشند.
چراکه اگر بخواهند قوانین خشک و دست و پاگیر برای کودکان خود بگذارند و آزادی لازم برای عملکرد خلاقانه به کودک خود ندهند، بارقه‌های خلاقیت را در فرزندان خود از بین خواهند برد.
بنابراین خلاق بودن والدین زمینه‌ساز پرورش خلاقیت در کودکان است چون اگر والدین از حالات و رفتارهای افراد خلاق آگاه باشند، نه تنها از مشاهده رفتارهای گاه عجیب کودکان خلاق متعجب یا ناراحت نخواهند شد، بلکه با اطمینان و اعتماد بیشتری به هدایت و پرورش آنها خواهند پرداخت.
سخن پایانی در تاثیر خانواده در خلاقیت کودکان
همانطور که گفتیم والدین و خانواده نقش مهمی در رشد یا سرکوب خلاقیت کودکان دارد. رضایت و رفاقت بین والدین باعث رشد مهارت تفکر خلاق در کودکان و تنش و تعارض میان آنها مانع رشد خلاقیت در کودکان می‌شود.
علاوه بر این الگوهای رفتاری در خانواده نیز از عوامل موثر در خلاقیت کودکان است. هرچه این الگوها جنبه مثبت داشته و بر محبت، احترام، صداقت و انصاف استوار باشد، تاثیر بهتری در رشد خلاقیت کودکان خواهد داشت.
همچنین خلاقیت خود والدین نیز بر خلاقیت کودکان تاثیر سازنده دارد. از این رو، تقویت خلاقیت در والدین به رشد بهتر مهارت تخیل خلاق در کودکان یاری خواهد رساند.
علاوه بر موارد فوق، بازی با انواع اسباب بازی های موثر در مهارت تفکر خلاق راه مناسبی برای تقویت خلاقیت در کودکان است.
منابع:
جعفری، نرگس. (۱۳۸۳). بررسی عوامل بازدارنده خلاقیت در مدارس ابتدایی، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه زاهدان.
برنادت، دافی. (۱۳۸۰ ). تشویق خلاقیت و تخیل در کودکان، ترجمه مهشید یاسایی، تهران، انتشارات ققنوس، چاپ چهارم.
گریوز، گارگیلو. (۱۳۷۹). خلاقیت (شناخت ویژگی‌های کودکان و برخورد مناسب با آنها). ترجمه مهدی قراچه داغی. تهران: انتشارات پیک بهار.
قدرتی، مهدی. (۱۳۹۰). تبیین خلاقیت دانش‌آموزان تیزهوش بر مبنای هوش، سن و رضامندی زناشویی والدین آنها، فصلنامه روانشناسی استثنایی، شماره ۳.
Lim, S., & Smith, J. (2008). The structural relationship of parenting style, creative personality, and loneliness. Creative Research Journal, 20, 412-421.
Lubart, T.I. (2001). Models of the creative process: past, present, and future. Creativity
Research Journal, 13,295-308.
https://www.jstor.org/stable/581942
[1] Lubart
[2] Lim & Smith
