مهارت تفکر انتقادی یکی از مهارت های ده گانه زندگی است که پایه بسیاری از مهارت های دیگر بوده و نقش مهمی در زندگی آینده کودکان دارد. به همین دلیل در این مقاله از مجله تخصصی آریاکید به معرفی بازی هایی برای تقویت مهارت تفکر انتقادی می‌پردازیم.
کودکان ما اکثر آموزش‌های علمی، ادبی و هنری را از مدرسه دریافت می‌کنند. اما مدرسه به طور کلی بر تقویت هوش منطقی ریاضی تمرکز دارد و کمتر بهبود مهارتهای پایه در کودکان از جمله به تقویت مهارت تفکر انتقادی پرداخته می‌شود.
به همین دلیل والدین می‌توانند از طریق بازی ها و فعالیت‌های مناسب به تقویت مهارت تفکر انتقادی در کودکان خود بپردازند. در ادامه مطلب، برخی از این بازی ها را معرفی می‌کنیم.
نقش مهارت تفکر انتقادی در زندگی
مهارت تفکر انتقادی به کودکان کمک می‌کند تا فراتر از بدیهیات فکر کنند. تفکر انتقادی یکی از مهارت های ده گانه زندگی است که در تمام جنبه‌های زندگی مورد نیاز است.
تفکر انتقادی مهارتی است که به ما در تصمیم‌گیری آگاهانه و منطقی کمک می‌کند. تقویت مهارت تفکر انتقادی ما را قادر می‌سازد تا چگونه داده‌ها و اطلاعاتی را که به ما ارائه می‌شود مورد تحلیل و بررسی منطقی قرار دهیم و بتوانیم ارزیابی درستی در مورد صحت و سقم آنها داشته باشیبم.
به عبارت ساده، تفکر انتقادی توانایی تجزیه و تحلیل اطلاعات موجود برای تصمیم‌گیری منطقی است.
کودکی که دارای مهارت تفکر انتقادی است می‌تواند سؤال کند، اطلاعات و ایده‌ها را به هم پیوند بزند، انتخاب‌های منطقی داشته باشد و مهمتر از همه تصمیمات خود را توجیه کند.
تقویت مهارت تفکر انتقادی برای رشد مغز انسان بسیار مهم است زیرا تمرکز را از یک شنونده منفعل به یک یادگیرنده فعال تغییر می‌دهد.
چرا تقویت مهارت تفکر انتقادی در کودکان اهمیت دارد؟
هرچه به طرف آینده پیش برویم، مهارت تفکر انتقادی ارزش بیشتری پیدا می‌کند به طوری که سازمان بهداشت جهانی آن را یکی از مهارت های ده گانه زندگی ضروری برای زندگی در قرن جدید معرفی کرده است.
با توجه به اینکه هوش مصنوعی و اتوماسیون بیشتر کارهای پردازشی و مبتنی بر دانش را انجام می‌دهد، مهارت تفکر انتقادی به عنوان یک جنبه خلاقانه از وجود انسان ارزش خود را حفظ می‌کند و همچنان بر اهمیت آن افزوده می‌شود.
برای کودکان خردسال، این توانایی به ذهنیتی تبدیل می‌شود که برای رشد و یادگیری مادام‌العمر مفید است.
تقویت تفکر انتقادی کودکان را قادر می‌سازد تا ذهنیت رشدی را پرورش دهند که آماده جذب اطلاعات جدید، ایجاد ارتباطات معنادار بین دانش موجود و اطلاعات تازه به دست آمده و مهمتر از همه توانایی استفاده از بانک دانش خود برای حل مسائل و رفع مشکلات است.
این امر مهارت تفکر انتقادی را به سلاحی قدرتمند در چالش‌های اساسی تبدیل می‌کند. اهمیت مهارت تفکر انتقادی آن قدر زیاد است که به یکی از حیاتی ترین مهارت های قرن بیست و یکم تبدیل شده است.
رشد تفکر انتقادی در کودکان
به گفته ژان پیاژه، روانشناس سوئیسی، کودکان خردسال تا سن 12 سالگی به توانایی تفکر انتزاعی و استدلال قیاسی نمی‌رسند. آنها بیشتر از طریق روش آزمون و خطا یاد می‌گیرند و نمی‌توانند “نقادانه” فکر کنند مگر اینکه صریحا تشویق شوند.
در حالی که کودکان در این سنین ممکن است توانایی چندانی برای تفکر انتقادی نداشته باشند، مربیان و والدین آگاه و مشوق مطمئنا می‌توانند به تقویت این مهارت در کودکان بپردازند.
اینجاست که ما به عنوان والدین و مربیان نقشی اساسی در تقویت مهارت تفکر انتقادی در کودکان پیدا می‌کنیم. ما باید از طریق بازی ها و فعالیت‌های مختلف به فرزندانمان آموزش دهیم که انتقادی فکر کنند تا بتوانند به بهترین نحو با چالش‌های زندگی خود روبرو شوند.
بازی هایی برای تقویت مهارت تفکر انتقادی در کودکان
بازی ها می‌توانند چیزی بیش از یک راه سرگرم‌کننده برای پر کردن اوقات کودکان باشند. بازی ها می‌توانند مغز کودکان را تحریک کنند و به آنان در توسعه مهارت های تفکر انتقادی یاری رسانند.
تفکر انتقادی توانایی بررسی منطقی اطلاعات و قضاوت منطقی بر اساس تحلیل است. مهارت های تفکر انتقادی به ما کمک می‌کند مشکلات را حل کنیم، تصمیمات خوبی بگیریم و پیامدهای اعمال خود را درک نماییم.
مهارت تفکر انتقادی را با انجام بازی ها و فعالیت‌های خاصی می‌توانیم در کودکان تقویت کنیم. در این بخش از این مقاله مجله تخصصی آریاکید به معرفی این بازی ها می‌پردازیم.
شطرنج؛ بهترین بازی برای تقویت مهارت تفکر انتقادی در کودکان
شطرنج پرطرفدارترین بازی فکری در طول تاریخ است. هدف شما در شطرنج این است که با قرار دادن پادشاه حریف در موقعیتی که طبق قواعد بازی امکان هیچ حرکتی نداشته باشد، طرف مقابل را مات کنید.
برای برنده شدن در شطرنج ناگزیر هستید از مهارت های تفکر انتقادی و حل مسئله استفاده کنید تا تصمیم بگیرید کدام مهره‌ها را جابجا کنید تا بهترین نتایج را در ادامه بازی برای شما به همراه داشته باشد.
شطرنج مهارت اساسی تفکر انتقادی از جمله تفکر استراتژیک، پیش‌بینی عواقب، سنجش و ارزیابی گزینه‌ها و تصمیم‌گیری استراتژیک را تقویت می‌کند.
یادگیری و انجام بازی شطرنج یکی از بهترین روش‌های تقویت مهارت تفکر انتقادی در کودکان است.
بازی های طبقه‌بندی و مرتب‌سازی را انجام دهید
بازی های طبقه‌بندی و مرتب‌سازی برای استدلال منطقی عالی هستند.
برای انجام این بازی ها از فرزندتان بخواهید فهرست مشابهی از حیوانات یا اشیاء را با استفاده از ویژگی‌های مختلف مانند اندازه، رنگ، هندسه، شکل و غیره مرتب و طبقه‌بندی کند.
این فعالیت‌های مرتب‌سازی و طبقه‌بندی به کودکان کمک می‌کند تفاوت‌ها و شباهت‌ها را بررسی و تحلیل کنند که این فعالیت‌های ذهنی منجر به تقویت و توسعه تفکر انتقادی در آنها می‌شود.
پازل ها و بازی های فکری
انجام انواع بازی فکری از جمله بازی با پازل ها و لگو ها روش‌های بسیار موثر برای تقویت مهارت تفکر انتقادی در کودکان هستند.
حل پازل ها و بازی های فکری کودکان را وادار به تحلیل، مقایسه و تفکر منطقی می‌کنند و بدین‌ترتیب به تقویت مهارت تفکر انتقادی در آنها کمک می‌کنند.
پازل ها انواع گوناگونی دارند و در انتخاب آنها بایستی سن و رشد ذهنی کودک در نظر گرفته شود.
به طور مثال پازل های بصری خلاقانه برای تقویت مهارت های تفکر انتقادی در کودکان عالی هستند. این نوع پازل ها برای یادگیرندگان بصری عالی هستند و به طور غیرمستقیم روی مهارت های شناختی دیگر نیز موثر هستند.
بازی برای حل مسائل واقعی
یک مشکل دنیای واقعی مانند کمبود آب را برای برای بازی انتخاب کنید و از کودکان بخواهید که در مورد راه حل‌ها فکر کنند. چنین بازی هایی به کودکان کمک می‌کند تا با محیط و اجتماع خود نیز آشنا شوند.
بازی در مورد مسائل واقعی به کودکان کمک می‌کند تا چالش‌های پیش روی در دنیای واقعی را درک کنند. آنها را تشویق کنید تا نه تنها به راه حل فکر کنند، بلکه سعی کنند در سطح خود راه حل را اجرا کنند.
از کودکان بخواهید که درباره معضلات اجتماعی و زیست محیطی مثل ترافیک، تصادفات، فقر، کودکان کار، آلودگی هوا، گرمایش زمین، کمبود آب، از بین رفتن جنگل‌ها و امثال آنها فکر کنند و ابعاد مختلف آن را در نظر بگیرند.
سپس از آنان بخواهید که راه حل خود را ارائه دهند و در صورت امکان آن را در سطح محدود اجرا نماید. چنین فعالیتی علاوه بر تقویت مهارت تفکر انتقادی در کودکان، مزایای جانبی زیادی نیز در جهت افزایش دانش عمومی و تقویت هوش هیجانی و بین فردی و تقویت هوش طبیعت گرا در آنان خواهد داشت.
بازی علت و معلول
به کودکان اجازه دهید به طور مستقل در یک محیط امن کاوش و آزمایش کنند. بسیاری از اکتشافات بزرگ با جستجوها و کنکاش‌های ساده انجام شده است.
در موقعیت‌های مختلف از کودکان بخواهید که علت یا علت‌ها را پیدا کنند. کتاب‌های علوم معمولا شامل مثال‌های زیادی در مورد پدیدارهای طبیعی و علل آنها هستند.
کودکان به طور طبیعی در مورد علل وقایع طبیعی مثل باران، برف، رنگین کمان، جزر و مد و امثال آنها کنجکاو هستند. شما می‌توانید از این میل طبیعی برای تشویق آنها به علت وقایع و پدیدارها استفاده کنید.
کارآگاه بازی برای تقویت مهارت تفکر انتقادی در کودکان
یک کارآگاه با بررسی سرنخ‌ها و شواهد و تحلیل منطقی آنها به علت و عامل اصلی یک رخداد دست یابد.
کارآگاه بازی را متناسب با سن کودک می‌توان به صورت‌های مختلفی انجام داد. مثلا برای کودکان کم سن مناسب است که شیئی را در جایی از خانه مخفی کنید و با ارائه نشانه‌هایی از کودک بخواهید که آن شئی را پیدا کند.
برای کودکان بزرگتر باید بازی را پیچیده‌تر کرد. مثلا می‌توانید از اعداد و ارقام برای کشف رمزها و دستیابی به شیئی مخفی (گنج) استفاده کنید.
هرچه بازی را هیجان‌انگیزتر طراحی کنید، کودک انگیزه بیشتری برای مشارکت خواهد داشت و تقویت مهارت تفکر انتقادی در او به شکل موثرتری انجام خواهد شد.
بازی «چه می‌توانید بسازید؟»
در این بازی کودکان به تیم‌های مختلف تقسیم می‌شوند و به هر تیم به طور برابر چند ابزار مثل شیشه پاک کن، بلوک های ساختمانی پلاستیکی، یا حتی ماکارونی و خمیر داده می‌شود.
سپس از آنها خواسته می‌شود تا چیزهایی بسازند. بازی می‌تواند به صورت موضوع آزاد یا با موضوع مشخص باشد. در هر صورت در اینجا چالشی میان کودکان ایجاد می‌شود که چه چیز بسازند. آنها با هم فکری شروع به طراحی‌های ذهنی می‌کنند و چیزهایی را می‌سازند.
امّا امتیاز تنها به گروهی می‌رسد که سریعتر، خلاقانه‌تر و کاربردی‌تر طرح خود را به اجرا برسانند. این نوع بازی علاوه بر تقویت مهارت تفکر انتقادی در کودکان، مهارت کار تیمی و هوش بین فردی را در آنان تقویت می‌کند.
بازی حفظ تخم‌مرغ‌ها
این بازی شاید کثیف کاری زیادی داشته باشد اما برای کودکان دبستانی بسیار مناسب است که بتوانند با یک حل مسئله مناسب ایمنی تخم‌مرغ‌ها راحفظ کنند و آنها را سالم به نقطه دیگر برسانند.
در این بازی شما ده عدد تخم‌مرغ خام به هر تیم می‌دهید و از آنها می‌خواهید با هر ابزاری که در اختیار دارند آنها را به نقطه دیگر برسانند.
شرط اصلی این بازی آن است که حتی یک تخم‌مرغ هم نباید شکسته شود. ابتدا به گروه‌ها فرصت دهید تا در مورد روش و وسایل لازم فکر کنند و سپس به طور عملی بازی را شروع کنید.
این بازی نیازمند بالا رفتن برخی مهارت ها در کودکان است. مهارت هایی چون کنترل تکانه‌ها و حرکات اضافی بدن، هماهنگی با گروه برای سالم رساندن تخم‌مرغ‌ها به نقطه مورد نظر و به کارگیری تفکر خلاقشان برای انتخاب روش و تهیه وسیله‌ای که بتواند با آن تخم‌مرغ‌ها را یکجا به مقصد برسانند.
بازی داستان‌پردازی
در این بازی کودکان به طور تیمی گرداگرد هم روی زمین می‌نشینند. سپس مربی به هریک از آنها یک تصویر از حیوان، گل و گیاه ، آدم و … می‌دهد . در مرحله بعد مربی شروع به ساختن قصه می‌کند: «یکی بود و یکی نبود توی یک جنگل سبز یک خرگوش زندگی می کرد … .»
سپس نفر بعد می‌باست با توجه به تصویری که در دست دارد ادامه قصه را بسازد و برای دیگران تعریف کند. و همین طور نوبت به نفرات بعدی می‌رسد.
در نهایت این کار تیمی وقت به نتیجه می‌رسد که یک قصه معنادار ساخته شده باشد. این بازی علاوه بر تقویت مهارت تفکر انتقادی، به رشد حافظه کودکان و خلاقیت آنها و نیز رشد کلامی‌شان کمک زیادی می‌کند .
از داستان به اشکال دیگر نیز می‌تواند برای رشد تفکر انتقادی کودکان استفاده کرد. مثلا هنگام خواندن یک داستان، در میانه راه بایستید و از آنها بپرسید که فکر می‌کنند قرار است چه اتفاقی بیفتد و داستان چگونه به پایان می رسد؟
پرسش‌های باز مانند این باعث فعالیت تحلیلی و استدلالی کودکان می‌شود و آنها را وادار می‌کند تا به نتایج منطقی و خلاقانه فکر کنند. به آنها فرصت دهید تا فکر کنند و به یک پاسخ مفصل دست پیدا کنند.
حتی می‌توانید از موقعیت‌های زندگی واقعی برای پرسیدن سؤال‌های باز استفاده کنید. مثلا از آنها بخواهید داستانی علمی تخیلی بسازند که در آن یک کودک بتواند مشکلی مثل خشکسالی و کمبود آب را حل کند.
بازی سناریوی “بدترین اتفاق ممکن”
این بای نیازمند بکارگیری حل مسئله در کودکان است. مربی یک سناریو برای هر تیم تعریف می‌کند که مثلا شما گروهی هستید که در یک جزیره متروکه رها شده‌اید و حالا قصد دارید به کشور خود باز گردید. چه راه حل‌هایی برای بازگشت و زنده مانده همه افراد گروه پشنهاد می‌کنید.
یا مربی به گروه دیگر می‌گوید فرض کنید شما در دریا رها شده‌اید. چه راه حل‌هایی برای رسیدن به ساحل دارید؟
در این بازی کودکان علاوه بر اینکه به این راه حل‌ها فکر می کنند می بایست موارد مربوط به ایمنی افراد را نیز در نظر بگیرند.
به این ترتیب، گروهی بیشترین امتیاز را می‌گیرد که موارد ایمنی بیشتر و بهتر و راه حل مناسب‌تری را برای حل مشکل ارائه کرده باشد.
بازی حرکت به سوی طلا
این بازی شبیه بازی «چه می‌توانید بسازید؟» است. تیم‌ها، هریک موضوعی دریافت می‌کنند. امّا به جای اینکه به آنها چند ابزار و لوازم داده شود به آنها یک کیسه سوراخ و تعدادی ابزار و لوازم داده شود.
در این بازی تیم‌ها می‌بایست تعدادی از اشیاء یا اسباب بازی ها را از نقطه A به نقطه B ببرند. تیم‌ها هریک می‌بایست با استفاده از لوله یا طناب یا مقوای نازک مسئله را حل کند و آنها تنها یک بار شانس حمل این سنگ ها را دارند.
اگر شیئی بر زمین بیفتد آنها راه حل موفقی نداشته‌اند و امتیاز دریافت نخواهند کرد.
بازی معما
معماها یک راه عالی برای فعال کردن نورون‌ها و ترغیب کودک شما به تفکر منطقی و انتقادی هستند. بهتر است معماها تا جای ممکن عجیب و هیجان‌انگیز باشند.
اکثر کودکان از حل معما لذت می‌برند. بنابراین مربیان می‌توانند از این فرصت طلایی برای تقویت توانایی تفکر انتقادی آنان استفاده کنند.
در بازی معما بچه‌های شما حتی نمی‌دانند که شما به طور غیرمستقیم در حال تقویت مهارت تفکر انتقادی آنها هستید.
این بازی را به صورت گروهی نیز می‌توان انجام داد. مربی می‌تواند برای هر گروه معما طرح کند و به آنها یک سرنخ بدهد. کودکان می بایست کار دسته جمعی کرده تا به سرنخ اصلی رسیده و معما را حل کنند.
در این بازی آنها آزادند تا از هر ابزار و هر محیطی که برای حل مسئله‌شان لازم است استفاده کنند.
حرف پایانی بازی های تقویت مهارت تفکر انتقادی در کودکان
مهارت تفکر انتقادی به عنوان یکی از مهارت های ضروری زندگی در قرن بیست و یکم بهتر است از سنین پایین به کودکان آموخته شود.
در این مقاله از مجله تخصصی آریاکید بازی ها و فعالیت‌هایی را برای تقویت مهارت تفکر انتقادی در کودکان معرفی کردیم.
استفاده از اسباب بازی های مناسب نیز برای تقویت مهارت تفکر انتقادی در کودکان و نوجوانان موثر و مفید خواهد بود.
منابع:
Teach thought, we grow teachers. (2013). 10 Team-Building Games That Promote Critical Thinking. Retrieved from http://www.teachthought.com/critical-thinking/10-team-building-games-that-promote-critical-thinking/
Binker, A. (1974). Critical thinking in elementary classroom. U.S.A., 15-20 may 1974 (pp. 80-81). Patterns of language.
https://www.coolmathgames.com/blog/5-games-for-building-critical-thinking-skills
