یکی از وظایف اساسی هر پدر و مادر در فرزندپروری تقویت رشد اجتماعی کودکان است. رشد اجتماعی به عنوان یکی از مهارت های زندگی نقشی تعیین‌کننده در زندگی بزرگسالی آنان دارد. از این رو، در این مقاله از مجله تخصصی آریاکید به بررسی روش‌های تقویت رشد اجتماعی کودکان پرداختیم.
ضرورت یادگیری مهارت های اجتماعی
رفتارهای اجتماعی به کودک اجازه می‌دهد تا از طریقی مناسب و موفقیت آمیز با دیگران به تعامل بپردازند.(واردل،2003)
تعامل برای خود فرد، دیگری و یا هر دو نفر می‌تواند سودمند باشد. و جزئی که باید به این تعامل اضافه شود این است: توانایی‌های فردی برای درک بهتر موقعیت و آگاهی از این موضوع که مجموعه‌ای از رفتار های مشخص نتیجه ای مثبت خواهد داشت. (کارتلج و میلبورن، 1986)
بر اساس این موضوع کودک به نیازهایی بیش از فراگیری مهارت هایی خاص نیاز دارد. با تقویت رشد اجتماعی کودکان،آنها می‌توانند موقعیت‌های مختلف را هدایت کرده و به نتیجه برسانند.
انواع مهارت های اجتماعی
توانایی‌های اجتماعی در سه دسته جای می‌گیرند:
- تقسیم کردن (تقسیم کردن یا بخشیدن چیزی به دیگران)
- کمک کردن (مهربانی، نجات دادن، آزادسازی استرس)
- همکاری (کار کردن با دیگران برای رسیدن به هدف).
روانشناسی رشد اجتماعی کودکان
رشد اجتماعی کودکان و یادگیری بسياري از مهارت های اجتماعی در دوران كودكی رخ می‌دهد.
تعاملات سالم دلبستگی و رابطه‌ای سازنده برای کودکان فراهم می‌کند. دلبستگی حس ارتباط بین دو نفر است که اساسی برای ایجاد رابطه‌های دوستی است.
حالات چهره، حرکات و تعاملات کلامی به ایجاد یک رابطه یا دلبستگی کمک می‌کند. کارشناسان معتقدند اولین‌سال زندگی برای کودکان نقشی مهم در ایجاد رابطه با دیگران دارد.
روابط حس اعتمادی در کودک به وجود می‌آورد که پشتیبان اکتشافات او در جهان پیرامون و رکن اساسی برای رشد آینده اوست. (رایکس، 1996)
تحقیقات متعددی نشان داده کودکانی که دلبستگی ایمن به پدر و مادر خود دارند دارای امتیازی ویژه برای رقابت در مسیر رشد زبان، شناخت و احساس هستند.(رایکس، 1996)
اگر این دلبستگی به درستی اتفاق نیفتد، احتمالا این کودکان در آینده مشکلات و رفتارهای ضد اجتماعی خواهند داشت.(واردل، 2003)
تقویت رشد اجتماعی کودکان در مهد
ضرورت تقویت رشد اجتماعی کودکان باعث شده كه به تعليم و تربيت كودك در اين سنين با ديدي عميق و علمي نگريسته شود. و كودك به عنوان ركن اساسي تعليم و تربيت بيش از پيش مورد توجه متخصصان قرار گيرد.
به همين علت سال‌هايی كه كودكان در مهد كودك مي‌گذرانند (5 تا 7 سال) از حساس‌ترين دوران زندگي آنها محسوب مي‌شود. به‌خصوص از لحاظ تقویت رشد اجتماعی آنها بسيار حائز اهميت است (کارول و همکاران، 2007).
امروزه با حضور بیش از پیش کودکان در مهدها و مراکز تربیتی پیش از مدرسه، معلمان و مربیان نقشی مهم در تقویت رشد مهارت های اجتماعی کودکان دارند.
رابطه بین معلم و کودک، شکل گسترش یافته رابطه کودک با والدین خود است، و معلمان روابط حمایت‌کننده‌ای در کنار والدین برای کودک ایجاد می‌کنند. (ادواردز و رایکس،2002)
بیشتر برنامه های اموزشی پیش دبستان بر اساس این اصل طراحی شده‌اند که دلبستگی برای تقویت رشد اجتماعی کودکان ضروری است.
اولین مربیان کودک اساس پیش‌بینی، ثبات و امنیت را برای کودک مهیا می‌کنند که به رشد صحیح اعتماد در کودک منجر می‌گردد. بر اساس همین اعتماد ایجاد شده است که کودک محیط فیزیکی و اجتماعی خود را کشف می‌کند.
رفتار شکل گرفته بر اساس این اعتماد چندین امتیاز برای کودک در پی دارد: آنها بیشتر دست به اکتشاف در محیط می‌زنند. بازی های مولد بیشتری انجام خواهند داد، و با بزرگسالان با زیرکی و کاردانی بیشتری به تعامل خواهند پرداخت. علاوه بر این‌ها، کودکان با رابطه معلم-کودک ایمن در آینده هم بیشتر به ایجاد ارتباط مثبت با همسالان تمایل دارند.(رایکس،1996)
رشد حس استقلال و همکاری در کودکان
در طول سال‌های پیش از مدرسه، با تقویت رشد اجتماعی کودکان، حس استقلال و همکاری کودکان نیز رشد می کند. و همانطور که از لحاظ کلامی، خود آگاهی و تفکر قادر به نگاه کردن از نقطه نظر دیگرانند، بیشتر نیز توانایی ایجاد ارتباط با همسالان را بدست می آورند. (برک،2002)
علاوه بر این، کودکان در این سن از انجام بازی های موازی (این که هر کودک در کنار دیگر کودکان بازی خودش را انجام بدهد) به سمت بازی های پیشرفته‌تری که به تعامل نیاز دارد حرکت می کنند.
از طریق همین بازی های همراه با همکاری است که کودک تجربه می‌کند که برای پیشرفت گروه باید نیازهای خود را کنار بگذارد. (واردل، 2003)
اصول مهم برای تقویت رشد اجتماعی کودکان
رشد اجتماعی اولیه پیچیده و با سایر جنبه‌های رشد در هم تنیده است: شناخت، بدن، احساس، زبان و غیره.
بنیاد ملی آموزش کودکان (The National Association for the Education of Young Children (NAEYC, 1997)) نیاز به اجتماعی شدن و فراگرفتن مهارت های اجتماعی را در آموزش کودکان ضروری می‌داند.
آنها از اصولی دفاع می کنند که آموزش‌دهندگان باید برای تمرین هایشان از آن بهره ببرند. 5 بخش مهم از این اصول برای تقویت رشد اجتماعی کودکان به صورت زیر است:
- رشد و یادگیری تحت تاثیر زمینه‌های اجتماعی و فرهنگی رخ می‌دهد.
- کودکان فراگیرانی فعالند. آنها تجربیات خود را برای ایجاد ساختاری جهت فهم دنیای اطراف خود به کار می‌برند.
- رشد و یادگیری نتایجی که از طریق بلوغ جسمی و محیط به دست آمده است، که شامل هر دو بعد فیزیکی و اجتماعی جهانی است که کودک در آن زندگی می‌کند.
- بازی وسیله‌ای اساسی برای رشد اجتماعی، احساسی و شناختی است.
- کودکان در شرایطی که امن باشد، برای آنها ارزش قائل باشد، نیازهای فیزیکی شان را براورده کند و از لحاظ روانی احساس امنیت بکنند، بهتر و بیشتر یاد گرفته و رشد می‌کنند. (بردکامپ و کاپل، 1997)
نکات مهم برای والدین
توجه والدین به موضوعاتی که در رشد اجتماعی کودکانشان مؤثر است، بسیار مهم می‌باشد. در همین راستا پرداختن به فعالیت‌های ویژه و رفتار کردن و تعامل با کودک در جهت تقویت رشد اجتماعی کودکان ضروری است.
فرآیند رسیدن به پختگی و رشد روابط و تعاملات اجتماعی در نوجوانی و بزرگسالی از همان دوره کودکی شروع می‌شود. از همین رو در ادامه به بررسی نکاتی می‌پردازیم که رعایت آنها توسط والدین به رشد اجتماعی کودکان کمک شایانی می‌کند.
لزوم تعامل دوجانبه
برای تقویت رشد اجتماعی کودکان، از برخورد یک‌جانبه و فرمایشی با آنان خودداری کنید. سعی کنید با آنها تعامل کنید: کودکان هم مثل خود شما و بقیه آدم‌ها دوست ندارند همیشه امر و نهی شوند.
در نتیجه، اگر مدام به فرزندتان دستور بدهید، احتمالا با مقاومت یا سرپیچی او روبرو خواهید شد. همان‌گونه که لازم است کودکان یاد بگیرند چطور مؤدبانه درخواست کنند، پدر و مادرها هم باید این رویکرد را یاد بگیرند.
تجسم کنید که اگر این گونه رفتار کنید، چه الگوی مناسبی خواهید بود!
اهمیت بازی ها برای تقویت رشد اجتماعی کودک
بازی راهی رایج برای تعامل بین کودکان است. کودکان فهم خود از موضوعات را در تنهایی به شکل یک ساختار در نمی‌آورند، بلکه این کار را از طریق تعامل با دیگران انجام می‌دهند.(بردکامپ و کاپل،1997)
برخی از مهارت های اجتماعی از طریق توانایی همکاری با دیگران برای رسیدن به هدفی مشترک میسر می‌گردد. دلبستگی با علاقه‌مندی‌های مشترکی که با دیگران وجود دارد شکل می‌گیرد و به ایجاد رابطه دوستی منجر می‌گردد.
رابطه دوستی چنین تعریف می‌شود: رابطه‌ای مشترک که شامل همکاری، تقسیم کردن، فهم افکار و احساسات دیگران، و احساس مراقبت کردن و رفع نیازهای دیگران در زمان نیازمندی است.(برک،2002)
همان طور که این مهارت ها بیشتر رشد می‌کنند، روابط دوستی و تعاملات نیز به مراتب پیشرفته‌تر می‌شوند.
با فرزندتان بازی هایی بکنید که کودکتان دوست دارد:بازی با انواع اسباب بازی مثل لگو، پازل، ماشین بازی، شن بازی گل بازی و خمیربازی، بازی های صفحه‌دار، کارت بازی ، دومینو، استپ بازی، قایم باشک و… در این سن فرزندتان حتی می‌تواند آموختن شطرنج را آغاز کند. این بازی‌ها به کودکتان مفهوم نوبت را یاد می‌دهند.
مواد بازی خیالی مثل روسری ،کلاه، لباس‌های کهنه، کفش، مواد بازیافتی برای ساخت لباس و دکور صحنه، پتو برای ساخت قلعه و… در اختیار فرزندتان بگذارید.
ضرورت شرکت در گروه همسالان برای تقویت رشد اجتماعی کودکان
برای تقویت رشد اجتماعی کودکان، به شرکت در گروه‌های بازی و گذاشتن قرار بازی ادامه دهید. تماس منظم با دیگر کودکان به فرزندتان کمک می‌کند هنر بازی دسته‌جمعی را بیاموزد که یک فرآیند آموزشی مهم است.
با کودکان گروه‌های مختلف سنی بازی کنید. اجازه دهید فرزندتان هم با بزرگسالان گروه‌های مختلف سنی مشغول شود. فرصت کافی در اختیار او بگذارید تا در تعامل با هر کسی از هر گروه سنی راحت باشد.
مشارکت دادن کودکان در کارها
از فرزندتان برای برنامه‌ریزی کارها، قرارهای بازی و مهمانی‌ها دعوت کنید. از حضور او، نظر و کمک او استقبال کنید.
در فعالیت‌های گروهی غیررقابتی مانند درختکاری در پارک محله، نقاشی یک دیوار یا آماده شدن برای یک جشن بزرگ شرکت کنید.
کودک را وارد اجتماع کنید
برای تقویت رشد اجتماعی کودکان، همراه او بیرون بزنید! با فرزندتان پی کارهایتان بروید و با هم به فروشگاه و رستوران بروید.
به آن دسته از کارهای روزمزه زندگی که نیازمند تعامل با آدم‌های دیگر هستند، رسیدگی کنید و به کودکتان در صورت تمایل فرصت دهید تا او هم آن کارها را انجام بدهد.
او هر وقت آماده شود، تعامل و برخورد با آدم‌های سنین مختلف را آغاز خواهد کرد.
مهارت های ارتباطی را در عمل نشادن دهید
اگر کودکتان نا فرمانی می‌کند، به سمت تنبیه یا خشونت نروید. از وضعیتی که کودکتان نافرمانی می‌کند، چند گام به عقب برگردید.
به رفتارهای خودتان دقت کنید. با او چطور حرف زدید؟ از چه واژه‌هایی استفاده کردید؟ لحن صدایتان چطور بود؟ آیا حرکات بدنتان مناسب بود؟ آیا درخواست یا دستورتان را طوری به فرزندتان منتقل کردید که او بخواهد اطاعت کند؟
اگر این طور نیست، باید روشتان را تغییر دهید. یک قانون طلایی در تربیت این است که اگر روشتان جواب نمی‌دهد، آن را ادامه ندهید.
چگونه می‌توانید بیشتر وقت‌ها کودکتان را به همکاری وادارید؟ این اتفاق نخواهد افتاد و اشکالی هم ندارد. باید فرزندتان این حق را داشته باشد که اگر چیزی را نمی‌خواهد، آن را انجام ندهد؛ به استثنای مسائل ایمنی.
خلاق باشید! مثبت باشید! درخواستتان را مثل یک چالش ارائه کنید یا آن را لذت‌بخش کنید. آن را به شکل بازی مطرح کنید. درخواست کنید، دستور ندهید.
مهارت مدیریت هیجان را به کودک بیاموزید
وقتی از فرزندتان اشتباهی سر می‌زند یا کاری ناشایست انجام می‌دهد، با آرامش و ملایمت با او صحبت کنید. اگر بر سرش داد بزنید، او هیچ چیزی یاد نخواهد گرفت.
به او بگویید چه چیزی نادرست بوده است و او چطوری می‌تواند دفعه بعد رفتار بهتری داشته باشد. به این ترتیب شما الگویی برای مهارت مدیریت هیجان و خودکنترلی خواهید بود.
با استفاده از عروسک های خیمه شب بازی به فرزندتان کمک کنید بفهمد چطور دفعه بعد هنگام عصبانیت خودش را کنترل کند. این عروسک ها می‌توانند درباره موضوعاتی که کودکتان را ناراحت کرده‌اند، بحث کنند.
باز هم به فرزندتان کلماتی یاد بدهید که هنگام خشم یا غم استفاده کند. مدام به او یادآوری کنید نظرش را با کلمات ابراز کند نه با هل دادن، کتک زدن یا لگد زدن. یادتان باشد آموختن خویشتن‌داری یک روند زمانبر است.
خلاصه نکات ضروری برای تقویت رشد اجتماعی کودکان
رشد اجتماعی از همان دوران کودکی شروع می‌شود و لازم است که والدین نیز در این راستا نکات ویژه‌ای را رعایت کنند. در این مقاله نکاتی در رابطه با موضوعات و موقعیت‌های مختلفی که می‌تواند به رشد اجتماعی کودکان کمک کند، بیان کرده‌ایم.
ممکن است والدین با کودکان خود در موقعیت‌های متفاوت دیگری نیز قرار بگیرند که در این متن بیان نشده است. از همین رو نکات زیر می‌تواند دید جامعی به والدین بدهد تا آگاهی و رعایت آنها در موقعیت‌های دیگر، الگوی رفتاری و تعاملی کودک و والدین را به گونه‌ای جهت دهد که برای رشد اجتماعی کودکان مؤثر باشد.
- دوری از تنبیه و رفتارهای پرخاشگرانه با کودک
- احترام به کودک و توجه به افکار و خواسته‌هایش
- شرکت دادن و خواستن همفکری از کودک در فعالیت‌های روزمره و خانوادگی (در حد توان و آگاهی کودک)
- مشارکت دادن کودک در محیط‌های عمومی و گروه‌های بازی
- کمک به کودک در فهم هیجانات و احساساتش در لحظه؛ مانند خشم
- سعی در تعامل با کودک و دوری از برخوردهای یک‌جانبه
- بازی کردن و انجام فعالیت به همراه کودک
علاوه بر موارد فوق، استفاده از اسباب بازی های مناسب برای تقویت رشد اجتماعی کودکان در این زمینه موثر و مفید خواهد بود.
منابع:
لوهر، جیمی و مه یرس، جن. (1391). پرورش کودک، چگونه به رشد جسمی، ذهنی، زبانی و فردی کودک خود کمک کنیم؟ (ترجمه دکتر سیامک ملکی). تهران: ارجمند.
Karol, L., Kumpfer, M., & Fowler, A. (2007). Parenting skills and family support programs for drug-abusing mothers, Seminars in Fetal and Neonatal Medicine, 12, 134-142.
Berk, L. (2002). Infants, children, and adolescents. Boston, MA: Allyn & Bacon.
Raikes, H. (1996). A secure base for babies: Applying attachment concepts to the infant care setting. Young Children, 51 (5), 59-67.
