آموزش مهارت تفکر نقادانه به کودکان دبستانی

مهارت‌ تفکر نقادانه بخش مهمی در تربیت کودک و نوجوان است اما آموزش آن‌ اغلب می‌تواند برای معلمان مدارس ابتدایی یک چالش باشد. در این مقاله از مجله تخصصی آریاکید به وجوه مختلف و روش‌های آموزش مهارت تفکر انتقادی به دانش‌آموزان دبستانی می‌پردازیم.

مهارت تفکر نقادانه چیست؟

مهارت تفکر نقادانه (Critical thinking skills) توانایی تصور، تجزیه و تحلیل و ارزیابی اطلاعات به منظور تعیین صحت و اعتبار آن است. مانند اینکه چه چیزی واقعی است و چه چیزی نیست.

این مهارت‌ها به افراد کمک می‌کند تا نظرات و ایده‌های خود را شکل دهند و همچنین به آنها کمک می‌کنند تا بدانند چه کسی درست می‌گوید و چه کسی اشتباه. تفکر انتقادی همچنین می‌تواند شامل حل یک مشکل پیچیده و ایجاد راه‌حل‌های روشن باشد.

در واقع، مهارت تفکر نقادانه بخشی ضروری از پرورش مهارت حل مسئله، مهارت تصمیم گیری و مهارت هدف گذاری است.

مهارت تفکر انتقادی همچنین اساس آموزش است، به ویژه هنگامی که با درک مطلب ترکیب شود. این دو مهارت با هم به بچه‌ها اجازه می‌دهد تا بر اطلاعات مسلط شوند.

مهارت تفکر انتقادی یا نقادانه فراتر از حفظ کردن مطالب است. مهارت تفکر نقادانه دانش آموزان را تشویق می‌کند تا نقاط بین مفاهیم را به هم متصل کنند، مسائل را حل کنند، خلاقانه فکر کنند و دانش را به روش‌های جدید به کار گیرند.

علیرغم افسانه‌هایی که می‌گویند مهارت‌ تفکر انتقادی فقط در موضوعاتی مانند علوم و ریاضی قابل استفاده است، واقعیت این است که این مهارت‌ها – که مبتنی بر ارزیابی و کاربرد دانش هستند – نه تنها برای موفقیت در همه حوزه‌های موضوعی، بلکه برای زندگی روزمره نیز حیاتی هستند.

چرا مهارت های تفکر انتقادی مهم هستند؟

بر اساس برنامه ارزیابی بین‌المللی دانش‌آموزان (PISA) که کودکان 15 ساله را در 44 کشور مختلف ارزیابی کرد، بیش از یک دانش‌آموز از هر شش دانش‌آموز در ایالات متحده قادر به حل مشکلات تفکر انتقادی نیستند.

علاوه بر این، تحقیقات نشان می‌دهد که کودکانی که فاقد مهارت های تفکر انتقادی هستند با خطر بیشتری برای مشکلات رفتاری روبرو هستند.

آماندا پیکریل، یک محقق آموزشی، می‌گوید: اگر بچه‌ها دارای مهارت تفکر نقادانه نباشند، پس با دقت فکر نمی‌کنند.

او می‌گوید: نقادانه فکر نکردن می‌تواند منجر به سوء تعبیر اطلاعات شود و اطلاعات نادرست می‌تواند منجر به مشکلاتی در مدرسه، کار و روابط شود.

تفکر انتقادی همچنین به کودکان اجازه می‌دهد تا درک عمیق‌تری از جهان از جمله اینکه چگونه خود را در آن دنیا می‌بینند، به دست آورند.

علاوه بر این، کودکانی که یاد می‌گیرند به طور انتقادی فکر کنند، افرادی مشاهده‌گر و روشن‌فکر هستند.

مزایای مهارت های تفکر انتقادی

دکتر پیکریل می‌گوید راه‌های زیادی وجود دارد که مهارت‌ تفکر انتقادی می‌تواند برای کودک شما مفید باشد.

از توانایی حل مشکلات پیچیده در مدرسه و تصمیم‌گیری در مورد مسائل خاص گرفته تا ایجاد روابط و مقابله با فشار همسالان.

مهارت تفکر نقادانه کودک شما را برای مقابله با چالش ها و موانع زندگی مجهز می کند.

دکتر پیکریل می‌گوید: زمانی که فردی برای رسیدن به یک هدف شخصی یا حفظ یک رابطه رضایت‌بخش مبارزه می‌کند، استفاده از مهارت تفکر نقادانه بسیار مفید است.

مهارت‌ تفکر انتقادی می‌تواند منجر به روابط بهتر، کاهش پریشانی و بهبود رضایت از زندگی شود.

کسی که با استفاده از مهارت تفکر انتقادی می‌تواند مشکلات روزمره را حل کند، احتمالا در توانایی خود برای مقابله با هر چالشی که زندگی سر راهش قرار می‌دهد، اعتماد به نفس بیشتری دارد.

تمرین های تفکر انتقادی برای آموزش ابتدایی

در ادامه بخی تمرین‌های تقویت تفکر انتقادی در کودکان دبستانی را توضیح می‌دهیم.

از دانش‌آموزان سوال بپرسید

پرسیدن سؤالات، به ویژه سؤالات باز، به دانش‌آموزان دبستانی فرصتی می‌دهد تا آنچه را که آموخته‌اند به کار ببرند.

همچنین به آنها اجازه می‌دهد تا مسائل را حل کنند و به طور مستقل فکر کنند و با ایجاد فرصتی برای دانش‌آموزان برای ابراز وجود در مقابل همسالان خود، باعث افزایش عزت نفس کودکان می‌شود.

تصمیم‌گیری را تشویق کنید

از آنجایی که بخش بزرگی از آموزش مهارت‌ تفکر انتقادی حول به کارگیری دانش و ارزیابی راه‌حل‌ها می‌چرخد، معلمان مدارس ابتدایی باید تا حد امکان تصمیم‌گیری را تشویق کنند.

این کار به دانش‌آموزان امکان می‌دهد تا آنچه را که آموخته‌اند در موقعیت‌های مختلف به کار ببرند، مزایا و معایب راه‌حل‌های مختلف را بسنجید، سپس تصمیم بگیرند که کدام ایده‌ها بهتر عمل می‌کنند.

کار گروهی 

پروژه‌ها و بحث‌های گروهی روش عالی دیگری برای معلمان مدارس ابتدایی است تا مهارت تفکر نقادانه را تشویق کنند.

یادگیری مشارکتی نه تنها دانش‌آموزان را در معرض فرآیندهای فکری همکلاسی‌های خود قرار می‌دهد، بلکه تفکر و جهان‌بینی آنها را با نشان دادن اینکه هیچ راه درستی برای برخورد با یک مشکل وجود ندارد، گسترش می‌دهد.

دیدگاه‌های مختلف را در بحث خود بگنجانید

برخی از بهترین تمرین‌های تفکر انتقادی برای دانش‌آموزان دبستانی شامل بررسی یک مفهوم از دیدگاه‌های متعدد است.

این تاکتیک نه تنها تعیین می‌کند که یک ایده باید از دیدگاه‌های مختلف قبل از شکل‌گیری یک نظر ارزیابی شود، بلکه به دانش آموزان فرصتی می‌دهد تا نظرات خود را در حین گوش دادن و یادگیری از دیگران به اشتراک بگذارند.

ایده‌های مختلف را به هم متصل کنید

پیوند ایده‌های مختلف کلید آموزش مهارت تفکر نقادانه است. برای مثال، معلمان مدارس ابتدایی می‌توانند از دانش‌آموزان بپرسند که آیا کسی را می‌شناسند که باید با اتوبوس به محل کار برود؟ و اگر چنین است، چرا داشتن برنامه قطار برای آن شخص مهم است.

سوالاتی از این دست به کودکان کمک می‌کند موقعیت‌های مختلف (مثلا اتوبوس‌های با تأخیر) و راه‌حل‌های بالقوه (استفاده از قطار) را در نظر بگیرند و به آنها کمک می‌کند تا دانش‌ قبلی را در زمینه‌های جدید اعمال کنند.

مشوق تخیل و خلاقیت باشید

تخیل کلید آموزش مهارت تفکر انتقادی در دبستان است. معلمان باید به دنبال راه‌های جدیدی برای دانش‌آموزان باشند تا از اطلاعات برای خلق چیزی جدید استفاده کنند.

پروژه‌های هنری یک راه عالی برای انجام این کار هستند. دانش‌آموزان همچنین می‌توانند اختراعاتی بسازند، داستان یا شعر بنویسند، یک اسباب بازی جدید بسازند، یک آهنگ بخوانند.

ایده‌پردازی

طوفان فکری، یک سنت قدیمی در آموزش ابتدایی و یک ابزار یادگیری عالی است. طوفان فکری همچنین یک تمرین مهارت تفکر نقادانه عالی است، به خصوص زمانی که با عناصر بصری همراه شود که به تفکر اصیل و بحث‌های کلاسی جان می‌بخشد.

وظایف والدین برای تقویت مهارت تفکر انتقادی کودکان

اگر به کودکان فرصت کاوش در جهان اطراف را بدهیم. هم روزه با  مسائل زیادی روبرو می‌شوند که نیازمند چالش است. مسائلی فیزیکی، ارتباطی و درک نحوه کارکرد وسایل مختلف  فرصتی فراهم می‌کند تا کودکان مهارت تفکر نقادانه را  تجربه و تمرین کنند.

مثلا یک کودک هفت ساله ممکن است با مشاهده عده‌ای از همکلاسان خود که لباس بچه‌های دیگر را مسخره می‌کنند با خود فکر کند: آیا من هم با آن ها هم‌دست شوم؟ احساس خودم را در مورد کار زشتی که انجام می‌دهند به آنها بگویم؟ یا کاری به آنها نداشته باشم؟

این مشکل فرصتی برای کودک فراهم تا بنیان تفکر خود را پایه‌ریزی کند. این تجربه برای رشد ذهنی و شخصیت کودک اهمیت دارد.

امروزه  تفکر و مهارت تفکر نقادانه برای کودکان ضروری است. کودک با کسب این مهارت می‌تواند در زندگی آتی خود از آن روش‌ها بهره گیرد.

حمایت از تفکر انتقادی کودکان

والدین هر چه بیشتر بتوانند کودک را حمایت کنند و هر چه بیشتر بتوانند مهارت تفکر انتقادی را به او آموزش بدهند، رشد ذهنی کودک را بیشتر ارتقا داده‌اند.

در اینجا برخی نکات لازم برای آموزش تفکر انتقادی  به کودک بیان می شود؛ تا بتواند مسائل خود را حل کند  و به رشد عقلی برسد.

آموزش مهارت تفکر نقادانه در بازی 

کودک طی بازی می آموزد که آیا قاشق را از بالای یک صندلی بلند به زمین بیندازم یا نه؟ دو تا تیله را رها کنم تا ببینم کدام سریع‌تر می‌رود و  زودتر به هدف می‌رسد. ببینم اگر گچ را در درون آب بیندازم چطور می‌شود؟ مواد غذایی مختلف را با هم مخلوط کنم تا ببینم کدام مخلوط خوشمزه‌تر می‌شود.

اجازه بدهید کودک برخی اوقات خارج از خانه بازی کند و گاهی هم درون خانه بازی کند. بازی در فضای آزاد فرصتی بی‌انتها برای آموختن است.

تا کودک بتواند فعالیت‌های متنوع انجام دهد و نتیجه هر کدام از آنها را ببیند. فرایند آزمودن کارکرد فعالیت در تقویت مهارت تفکر نقادانه برای کودک نقش اساسی دارد.

کمک کنید خودش پاسخ سوالاتش را بیابد

به جای اینکه به صورت خودکار پاسخ هر مشکل و مسئله را دراختیار کودک قرار دهید، به او کمک کنید شخصا مرحله به مرحله جلو برود و با پاسخ به سوال اول خود به دنبال پاسخ سوال دوم خود باشد و الی آخر.

به او بگویید: نظر خودت در این مورد چیست؟ فکر می‌کنی در اینجا چه اتفاقی افتاده؟ در مورد این پاسخ کودک باز خورد نشان بدهید و نظر خود را در مورد درست یا غلط بودن این تفکر بیان کنید.

مثلا ممکن است مادری بگوید: جالبه، و علت جالب بودن این نوع تفکر را هم بیان کند. و بپرسد که چگونه این مشکل را حل کردی؟ اطلاعات لازم را چطور تهیه کردی؟

به جای این که به سرعت پاسخ مشکل کودک را بدهید به او کمک کنید با موضوع چالش کند. برای این کار می‌توانید اطلاعاتی در اختیار کودک قرار دهید. اما به اندازه‌ای  که لازم باشد تلاش کند و به کار انداختن فکر خود جواب مسئله را پیدا کند.

به کودکان فرصت تفکر بدهید

فرصت بدهید که ذهن کودک برای ساختن فرضیه در مورد هر مسئله به کار بیفتد. مثلا بپرسید : چرا این طوری فکر می‌کنی؟ خب به نظر تو بعدا چه می‌شود؟

اجازه بدهید کودک در مورد مسائل فکر کند. روش‌های مختلف را سبک و سنگین کند و بهترین راه برای حل مسئله را انتخاب کند. در آن هنگام دلیل کارش را سوال کنید. و او را برای پیدا کردن راه‌های دیگر تشویق کنید.

والدین برای پرورش مهارت تفکر نقادانه در کودک می‌توانند او را برای کسب اطلاعات از منابع مختلف، راهنمایی و هدایت کنند.

مثلا: خب حالا چطوری در مورد این موضوع بیشتر بدانیم؟ چه کسی در مورد این موضوع بیشتر بلد است؟ می‌توانیم از او بپرسیم؟ یا بهتر است در کامپیوتر بگردیم؟ می‌خواهی امتحان کنیم؟

البته شکی نیست که گاهی اوقات کودک زمان زیادی ندارد که به تنهایی پاسخ یا حل مسئله را بیابد. در این صورت ناگزیر هستیم روش‌های دیگر در پیش بگیریم و او را در حل مشکل یاری کنیم.

کودکان از راه مشاهده دیگران و روش‌هایی که آنها به کار می‌برند نیز بسیار می‌آموزند. بنابراین سعی کنید هم زمان در مورد مشکل فکر کنید. این کار مهارت تفکر نقادانه کودک را پرورش می‌دهد.

نکات مفید و کاربردی در ارتباط با مهارت تفکر نقادانه

• کمک کنید کودکان خود را حلال مشکلات تصور کنند و با پرسیدن سوال‌های باز حوزه تفکر خود را گسترش دهند.
• برای  بازی کردن کودک در فضای باز  شرایط  را مهیا کنید.
• والدین باید گاهی اوقات نقش هدایت‌کننده را ایفا کنند، کودک را راهنمایی کنند تا به صورت خلاقانه مشکل را حل و فصل کند. گاهی اوقات هم لازم است اجازه دهیم کودک کمی بیشتر با خود چالش کند و تجارب بیشتری کسب کند.
• سعی نکنید به سرعت به مسائل کودک پاسخ دهید و فورا مشکل را برای او آسان کنید.
• کمک کنید که کودک فرضیه‌های خود را بسازد. و فرضیه پردازی را در او تقویت کنید.
• کودک را تشویق کنید راه حل‌های تازه و متنوع پیدا کند.
• از انواع بازی فکری که نیازمند تفکر برای حل مسئله است برای سرگرمی کودک استفاده نمایید.

باید تلاش کنیم تا برای کودکان مدارس ابتدایی تجاربی فراهم کنیم که کودک را به موفقیت‌های تحصیلی برساند.

ارائه اطلاعات کلی در مورد جهان اطراف و پرورش مسئولیت‌پذیری به همراه احساس همبستگی کمک می‌کند تا کودک بتواند ازمهارت تفکر نقادانه خود در همه مراحل زندگی استفاده کند.

خرید اسباب بازی های مناسب برای تقویت مهارت تفکر انتقادی و استفاده از آنها می‌تواند برای رشد و توسعه مهارت تفکر نقادانه کودک بسیار مفید و موثر باشد.

منابع:

میرنا، ش، 1390 ، والد متفکرف کودک متفکر، مترجم زهرا حبیبی، تهران، ارجمند

https://www.verywellfamily.com/how-to-teach-your-child-to-be-a-critical-thinker-5190765

https://www.waldenu.edu/online-bachelors-programs/bs-in-elementary-education/resource/seven-ways-to-teach-critical-thinking-in-elementary-education

http://www.brighthorizons.com/family-resources