چند لحظه بیندیشید! چند بار اصطلاح « تربیت جنسی » به گوش‌تان خورده است؟ آیا این اصطلاح برای شما آشناست؟ به نظر شما تربیت جنسی کودکان چیست؟ چقدر به عنوان بخشی از تربیت کودک و نوجوان حیاتی است؟ به نظر شما تفاوت کودکی که از آموزش‌های جنسی درست برخوردار بوده با کودکی که این بخش از تربیت در آن مغفول مانده، در روند رشد، آینده و مشکلات بزرگسالی چه خواهد بود؟
تربیت کودک به بهترین نحو دغدغه عموم والدین ایرانی است. اما لازم است توجه نمایید که تربیت دارای ابعاد مختلفی چون تربیت عاطفی، اجتماعی، اخلاقی و جنسی است. والدین مسئول نمی‌توانند نسبت به غریزه جنسی فرزند خود بی‌تفاوت باشند یا با نادیده گرفتن آن از کنار این موضوع حساس و حیاتی بگذرند. آنها خوب می‌دانند اهمیت این موضوع تا حدی است که اندک اشتباه و غفلتی در آن ممکن است کودک را به تباهی و فساد بکشاند.
ضرورت توجه به تربیت جنسی کودکان
اهمیت تربیت جنسی را می‌توان در تأثیراتی که بر فرد دارد، یافت. پژوهش‌ها حاکی از آن است که ارائه آموزش‌های صحیح در مورد سلامت جنسی می‌تواند ثمرات ارزشمندی داشته باشد. برای مثال: افزایش اعتماد به نفس، رضایت از زندگی، احترام به خویش و دیگران، رشد جنسی سالم، کسب هویت سالم، روابط مناسب بین‌فردی، تصویر مثبت از خود، روابط سالم زناشویی و ایجاد بهداشت روانی. تربیت جنسی در پیدایش حس زیبایی‌دوستی، هنر عشق ورزیدن، محبت، صمیمیت، ایثار و فداکاری، کاهش مشکلات جنسی و پیشگیری از انحرافات جنسی دخیل است.
مطالعات نشان می‌دهد اطلاعات درست که در سن مناسب فراهم آمده باشد، شروع فعالیت جنسی را به تأخیر انداخته و رفتارهای جنسی ایمن‌تر را ترویج می‌دهد. نقطه مقابل آن زمانی است که در صورت بی‌توجهی و غفلت در تربیت جنسی کودک زمینه برای عوارض و مشکلات فراوانی فراهم می‌شود که سلامت جنسی را به خطر می‌اندازد.
تعریف تربیت جنسی
برای تربیت جنسی تعاریف متعددی ارائه شده است. برخی از روانشناسان معتقدند که تربیت جنسی شامل تمامی اطلاعاتی است که از دوران اولیه زندگی در جهت رشد مناسب غریزه جنسی به کار گرفته می‌شود. به بیان دیگر سعی بر آن است که غرایز جنسی برای رسیدن به کمال هدایت شوند.
دسته‌ای دیگر معتقدند تربیت جنسی به تمامی فعالیت‌هایی گفته می‌شود که در دوران زندگی انسان در جهت رشد متعادل و متناسب انگیزه جنسی صورت می‌گیرد و اهداف آن عبارتند از: اطلاع‌رسانی جنسی، کمک به اجرای وظایف جنسی، تداوم و بقای نسل و رسیدن به آرامش در زندگی.
تربیت جنسی تحت تأثیر باورها و ارزش‌های هر جامعه قرار دارد. در برخی جوامع با امور جنسی راحت‌تر برخورد می‌شود و در برخی جوامع محدودیت‌هایی مطرح می‌شود.
با وجودی که بسیاری از صاحبنظران و پژوهشگران در کشور بر توجه به غرایز انسانی و هدایت آن از طریق آموزش‌ها تأکید داشته‌اند، با این حال، جامعه در ارائه آموزش‌های لازم در زمینه تربیت جنسی کودکان و نوجوانان و حتی بزرگسالان با اشکالاتی مواجه است و تربیت جنسی یکی از چالش‌برانگیزترین موضوعات خانواده‌های ایرانی است.
تربیت جنسی کودکان از چه سنی باید شروع شود؟
از آنجایی که مسأله جنس و جنسیت از همان سال‌های اولیه کودکی مطرح می‌شود، ضرورت تربیت جنسی نیز از همان دوران کودکی الزامی است. با مهم دانستن تربیت جنسی که مستلزم توانایی فوق‌العاده، نزاکت خاص، تیزهوشی و دلسوزی فراوان است، می‌توان نقش اساسی در پیشگیری از انحرافات جنسی در افراد ایفا کرد و به رشد هر چه بهتر کودک کمک نمود.
مادر و پدر، به عنوان اعضای تعیین‌کننده خانواده، نقشی مؤثر در پرورش رفتارهای فرزندان خود بر عهده دارند. ضروری است که والدین نسبت به رشد طبیعی جنسی کودک خود به عنوان یکی از ابعاد مهم رشد وی توجه داشته باشند و در هر دوره سنی با آگاهی نسبت به واکنش‌های بهنجار آن دوره، نابهنجاری در رفتار کودک را تشخیص دهند و بر بهترین رفتار در این روند مسلط باشند که خود به کاهش نگرانی آنها کمک می‌کند.
تربیت جنسی کودکان از تولد تا 2 سالگی
روانشناسان بر این باورند که نوزاد یک موجود لذت‌طلب است که دائم به دنبال فعالیت‌های لذت‌بخش از جمله شیرخواری، بو کردن و لمس کردن است تا جایی که برخی متخصصان اعتقاد دارند نوزاد یک «ارگان یا عضو جنسی» است.
در این سنین، کودکان نسبت به بدن خود کنجکاو هستند. عشق و اعتماد را از طریق لمس کردن و نگه داشته شدن یاد می‌‌گیرند. آنها با لمس فیزیکی و در آغوش گرفته شدن، یعنی کارهای غیرزبانی، این پیام را دریافت می‌کنند. نوزادان به این رفتارها که شکل‌دهنده و شروع‌کننده درک از جنسیت خود است، واکنش بسیاری نشان می‌دهند. خانواده‌ها از طریق شرایط جنسیتی، کودکان را تشویق به پذیرش نقش زن یا مرد بودن خود می‌کنند (بدین صورت که با دخترها و پسرها به صورت متفاوتی برخورد می‌شود). از زمان تولد نوزادان بدن خود و اندام‌های جنسی را کاوش می‌کنند. آنها در ۳ تا ۵ ماهگی مدام به اندام تناسلی خود دست می‌کشند. این دست کشیدن طبیعی است چرا که نوزادان از این عمل لذت برده و آن را تکرار می‌کنند. در سنین نوزادی آلت تناسلی پسران حالتی استحکامی دارد (نعوظ) که آگاهانه نیست. دخترها نیز روان بودن واژینال دارند.
کودک از چه سنی نسبت به جنسیت خود آگاهی پیدا می‌کند؟
در سیر رشد طبیعی جنسی ، در حدود دو سالگی کودک نسبت به جنسیت خود شناخت پیدا می‌کند. بدین معنا که اگر از او سؤال شود پسر است یا دختر می‌تواند پاسخ دهد. در این سنین جامعه به سرعت نقش‌های جنسیتی را به آنها می‌آموزد؛ مانند اینکه چه کارهایی را نباید انجام دهند. طی زمانی که کودک به دنیا می‌آید، والدین شروع به خریدن اسباب بازی‌های متفاوت برای دختران و پسران می‌کنند. حتی برخی والدین دکور اتاق کودک خود را قبل و بعد از تولد متناسب با دختر یا پسر بودن چیدمان می‌کنند. خانواده و بزرگسالان نقش بسیار مهمی در ایجاد نگرش در کودک نسبت به قسمت‌های مختلف بدن و به صورت خاص اندام تناسلی ایفا می‌کنند.
در این سنین، کودکان نیاز مبرم به اعتماد به نفس دارند و آن را در خود از طریق ارتباط با اعضای خانواده می‌سازند. بدین ترتیب، اعضای خانواده می‌توانند اعتماد به نفس کودک را تقویت کنند یا اینکه آن را تخریب کنند. آنها در این دوران علاقمند به بدن دیگران هستند، به‌خصوص بدن اعضای خانواده خود که از طریق لمس کردن کنجکاوی خود را بروز می‌دهند.
طبق آنچه در زمینه رشد طبیعی جنسی گفته شد، کودکان از ابتدای تولد به لحاظ جنسی رفتارهایی دارند که به طور طبیعی در اکثر کودکان در این سن مشهود است و جای نگرانی نیست.
توصیه‌هایی به والدین در راستای رشد طبیعی جنسی کودک زیر 2 سال
ـ درباره اعضای مختلف بدن و کارکردهای هر یک توضیحات ساده و قابل فهمی به کودک بدهید. مثلاً: دهان و دندان برای خوردن غذا و چشم‌ها برای دیدن است.
ـ کودک را در آغوش بگیرید و اجازه دهید علاقه و محبت شما را از این طریق درک کند. کودکان نیاز به تماس‌های جسمی با اعضای خانواده خود دارند.
ـ به تدریج به فرزند خود تفاوت و خصوصی بودن برخی اندام‌های بدنش را توضیح دهید. برای مثال بینی عضوی از صورت است و دست زدن به آن مانعی ندارد ولی آلت تناسلی اندامی خصوصی است و دیگران جز افراد خاص در شرایط خاص نباید به آن دست بزنند.
ـ چنانچه فرزندتان با کودک غیرهمجنس خودش بازی می‌کند و متوجه تفاوت جنسی خودش با او می‌شود، سعی کنید تفاوت دختر و پسر را خیلی ساده و راحت برایش توضیح دهید.
ـ به کودک یاد بدهید که اگر کودک دیگری قصد داشت آلت تناسلی او را ببیند، با مخالفت کردن و گفتن اینکه این قسمت از بدن من کاملاً خصوصی است، مانع از انجام این کار شود.
ـ چنانچه کودک درباره بارداری سؤالی پرسید، سعی کنید با ساده ترین عبارات و جملات جواب او را بدهید.
ـ تلاش کنید هنگامی که در مورد اعضای بدن صحبت می‌کنید، احساس شرمساری نداشته باشید.
رشد طبیعی جنسی کودکان 2 تا 5 ساله
کودکان ۲ تا ۵ سال در مورد تفاوت‌هایی که میان بدن‌های زنان و مردان وجود دارد، کنجکاو می‌شوند و درباره این موضوع صحبت می‌کنند. کودکان از نظر رشدی طی بازی ممکن است بخش‌های جنسی خود را به یکدیگر نشان دهند و به اندام‌های تناسلی هم دست بزنند که البته این معمولاً برنامه‌ریزی‌شده نیست.
کودک ممکن است سؤالاتی در مورد ادرار کردن، بارداری و زایمان بپرسد. طی این سال‌ها کودک معمولاً در مورد روابط جنسی زن و مرد سؤالی نخواهد پرسید اما اگر سؤالی داشت، احتمالاً کودک بزرگ‌تر یا بزرگسالی در این مورد با او صحبت کرده است و حتی ممکن است فیلم‌های پورن (فیلم‌های هرزه) به او نشان داده باشند. در واقع در این سنین کودک در حال فراگیری مواردی همچون تفاوت در ادرار کردن زن و مرد، رابطه عاطفی ویژه میان پدر و مادر و انتظاراتی که از نقش‌های مرد و زن در خانه یا اجتماع وجود دارد، است.
طی این سال‌ها کودکان می‌آموزند که لباس بپوشند و درآورند. بسیاری از کودکان مایلند برهنه باشند و دوست ندارند لباس بپوشند. گاهی اوقات نیز در این سن کودکان لباس‌های خود را بالا می‌زنند که دیگران بدن برهنه آنها را ببینند. این گونه رفتارها طبیعی است مگر اینکه کودک در اکثر اوقات برهنه باشد و با کودکان دیگر مدام مشغول بازی‌های جنسی شود.
سایر رفتارهای جنسی طبیعی کودکان زیر 5 سال
در این سنین کودکان اندام‌های جنسی خود را به جایی می‌مالند و احساس لذت و آرامش می‌کنند. با وجود رایج بودن این رفتارها، برای کاهش آن، توصیه‌هایی صورت می‌گیرد؛ مثلاً زمینه افزایش فعالیت‌های جسمی کودک از طریق بازی، ورزش و… فراهم شود. همچنین کودک در هنگام خواب تشویق شود که به پشت خوابیده و برای او قصه گفته شود. والدین باید دقت داشته باشند که تعیین و اجرای قوانین طولانی و خشن ممکن است سبب شود که کودک نسبت به بدن خویش احساس شرمندگی کند.
در سنین ۳ تا ۴ سالگی بازی‌های جنسیتی مثل «مامان‌بازی» و «خاله‌بازی» رایج است که تا زمان دبستان ادامه می‌یابد و جای نگرانی نیست اما باید نظارت تربیتی والدین مانند سایر رفتارهای والدین به خصوص زمان بازی کودک با کودک بزرگسال اعمال شود. در این سنین دختران از پسران به لحاظ جنسی فعال‌تر هستند.
تا حدود ۴ تا ۵ سالگی کودکان در مورد اندام‌های جنسی طرف مقابل اطلاعاتی به دست آورده‌اند و احتمالاً اندام‌های تناسلی یکدیگر را دیده‌اند که شاید نتوان این جریان را به عنوان یک اتفاق زیانبار در نظر گرفت.
کودکان در این سنین شروع به استفاده از زبان می‌کنند تا بخش‌های بدن همچون آلت تناسلی و نیز عملکردهای بدنی مانند ادرار کردن را بنامند. با توجه به این نکته در این سن بسیار ضروری است که واژگان درست و مناسبی را برای بخش‌های خصوصی بدن و عملکردهای آن به کودکان بیاموزیم.
اموزش‌های جنسی برای کودکان 2 تا 5 سال
در یک جمع‌بندی کلی، والدین در این سنین باید آماده باشند که به سؤالات کودکان پاسخ دهند. لذا جهت رشد هر چه بهتر فرزند دلبندتان موارد زیر توصیه می‌شود:
ـ کودک را تشویق کنید تا سؤالات مختلف خود درباره جنسیت و اندام‌های تناسلی را از شما یا افراد قابل اطمینان خانواده بپرسد.
ـ مفهوم خصوصی بودن اندام‌های تناسلی را به کودک یاد دهید. به این صورت که آموزش داده شود که بدن هر کسی متعلق به خود او است و نباید بخش‌های خصوصی فرد دیگری را نگاه کرد، لمس کرد یا در مورد آن با کسی غیر از افراد مطمئن ـ که برایش مشخص می‌کنید ـ صحبت کرد. همچنین باید بیاموزد در برابر نگاه، لمس یا صحبت در مورد اندام‌های خصوصی‌اش مخالفت کند و بگوید «نه! این کار را دوست ندارم».
ـ نام اعضای بدن را چه داخلی و چه خارجی با کلمات و الفاظ درست و شایسته به کودک بیاموزید.
ـ نباید اطلاعاتی بیش از آنچه کودک سؤال می‌پرسد، به او بدهید.
منابع:
- د فریتاس، کریستال. (۱۳۹۳). کلیدهای آموزش و مراقبت از سلامت جنسی در کودکان و نوجوانان (ترجمه سارا طوسی). تهران: صابرین.
- فراهانی، محسن. (۱۳۸۶). تربیت جنسی. تهران: البرز.
- کریمی، علی. (۱۳۹۲). سلامت جنسی در کودکان و نوجوانان راهنمای عملی والدین و معلمان در تربیت جنسی کودکان و نوجوانان (چاپ هفتم). تهران: انتشارات رسانه تخصصی.
- سلحشور، ماندانا. (۱۳۸۴). اهمیت تربیت جنسی کودکان و نوجوانان در خانواده. ماهنامه آموزشی تربیتی، ۳۱۵، ۴۵-۴۰.
- Alberta Health Services, (2009) , TALKING TO YOUR PRESCHOOL CHILDREN ABOUT SEXUALITY, PARENT PACKAGE 6 years old and younger
- The National Child Traumatic Stress Network. (2009). Sexual Development and Behavior in Children
