حافظه فعال کودکان و روش های تقویت آن

امروزه روانشناسی­ تربیتی، یادگیری را بیشتر مستلزم استفاده­ بهینه از حافظه فعال کودکان می‌داند. با توجه به اینکه حافظه فعال یک مهارت مهم و تعیین‌کننده است که زندگی کودک را تحت تأثیر قرار می‌دهد و بر روی کیفیت یادگیری تأثیر مستقیم دارد، توجه به تقویت آن اهمیت زیادی دارد. از این رو، در این مقاله از مجله تخصصی آریاکید به بررسی حافظه فعال کودکان و روش‌های تقویت آن می‌پردازیم.

حافظه فعال چیست؟

حافظه­ فعال (Active memory) یا حافظه کاری (Working memory) توانمندی ما برای به خاطر آوردن اطلاعات، پردازش یا مدیریت اطلاعات است. حافظه فعال یا حافظه کاری؛ نوعی از حافظه که در مهارت‌های تحصیلی و فعالیت‌های آموزشی دانش‌آموزان مؤثر است.

حافظه فعال در طیف وسیعی از فعالیت‌های آموزشی پیچیده مانند درک مطلب، خواندن، حساب و مشكلات مربوط به لغات تا تكالیف ساده همچون رونویسی از تخته و جهت‌یابی نقش اساسی دارد (ارجمندنیا و شکوهی، ۱۳۹۱).

حافظه­ فعال اساس یادگیری و یک مهارت شناختی پایه است كه توان بالقوه­ ما را برای یادگیری تعیین می‌كند و حتی به نظر عده‌ای از متخصصان، اهمیت آن از بهره­‌ هوشی هم بیشتر است.

تفاوت حافظه فعال و حافظه کوتاه‌مدت در این است که علاوه بر نگهداری مطالب در حافظه در حین انجام کار نیز از آن استفاده می‌کنیم. مثلا وقتی که کودک چند عدد را در ذهن نگه می‌دارد، از حافظه کوتاه‌مدت استفاده کرده است.

اما زمانی که اعداد را در ذهن بازیابی می‌کند و عملیات ریاضی با آنها انجام می‌دهد، از حافظه فعال استفاده کرده است. بنابراین این حافظه در یادگیری اهمیت بسیاری دارد و عدم تقویت آن باعث اختلال می‌شود.

انواع حافظه فعال

حافظه فعال را می‌توان به دو نوع تقسیم کرد:

 حافظه فعال کلامی ـ شنیداری

زمانی که کودکان با توجه به دستورالعمل‌های کلامی گام به گام تکالیف خود را انجام می‌دهند، در واقع از مهارت حافظه فعال کلامی ـ شنیداری خود استفاده می‌کنند.

اگر این توانایی در کسی ضعیف باشد، احتمالا آن فرد در پیروی از دستورالعمل‌های شفاهی با مشکل روبرو خواهد بود. که این امر رشد هوش کلامی زبانی را کودک را نیز با مشکل مواجه خواهد ساخت.

  حافظه فعال فضایی ـ بصری

این توانایی حافظه به فرد امکان می‌دهد تا با به خاطر سپردن و به یاد آوردن شکل یا تصویر و الگوی یک موضوع، اقدام به حل مسأله یا تکمیل تکالیف کند. یادگیری با توجه به تصاویر، اشکال و الگوهای تصویری با استفاده از مهارت حافظه فعال فضایی ـ بصری انجام می‌شود.

حافظه فعال فضایی – بصری نقش مهمی در توسعه هوش تجسمی فضایی کودکان دارد.

کارکردهای حافظه­ فعال کودکان 

حافظه­ فعال مهم‌­ترین مؤلفه کارکردهای اجرایی است که در انجام تکالیف، یادگیری و کنش‌­های هوشی کودکان کمک می­‌کند. همچنین طیف گسترده‌­ای از توانایی‌­های شناختی، به‌خصوص درگیر شدن با تعارض و تداخل اطلاعات یا حواس­پرتی تحت تأثیر آن است.

بنابراین توانایی‌­های شناختی پیشرفت تحصیلی کودکان را پیش‌بینی می‌کند (مورالس و همکاران، ۲۰۱۳). این مفهوم­ به­ مهارت­‌های­ توجه، مهارت حل­ مسأله ­و مهارت میدیریت هیجان ­مربوط است و شاخصی قوی برای تعیین میزان مــوفقیت تحصیلی و شغلی است.

از آنجــا که حافظه­ فعال ضعیف با ضعــف در مهارت­‌های توجه ارتباط دارد، می‌­تواند موجب اختلال نقص توجه ـ بیش‌فعالی و دیگر مشکلات یادگیری شود. مؤسسه پژوهشی استنفورد (۱۹۸۹) میزان شیوع ناتوانی­‌های یادگیری را ۵ تا ۱۰ درصد دانش‌­آموزان مدرسه­‌ای گزارش­ کرده است (شکوهی‌یکتا و پرند، ۱۳۸۸).

البته اهمیت حافظه­ فعال کودکان در یادگیری، محدود به كودكان نیست و در هر تكلیف یادگیری و برای هر طیف سنی اهمیت دارد. همچنین حافظه­ فعال بر اجتماعی بودن کودکان نیز به دلیل نیاز به ذخیره و بازیابی اطلاعات محیط اطرافمان اثر می­‌گذارد.

ظرفیت حافظه فعال کودکان

ظرفیت حافظه فعال کودکان در طول دوران كودكی به طور قابل ملاحظه‌ای افزایش می‌یابد و در هر بازه­ سنی تغییر مشخصی دارد. به طور كلی گستره­ حافظه از ۴ تا ۸ سالگی به سرعت افزایش می‌یابد و پس از آن تا حدود ۱۲ سالگی به تدریج رشد می‌كند.

سپس در دوران بزرگسالی تا حدود ۲۰ سالگی به اوج می‌رسد و ثابت می‌ماند (آلووی و گترکول، ۲۰۱۳).

همچنین حافظه فعال کودکان برخلاف هوش، با سطح تحصیلات والدین و وضعیت اجتماعی – اقتصادی مرتبط نیست و كودكان صرف­ نظر از گذشته یا اثرات محیطی می‌توانند فرصتی برابر برای تقویت حافظه­ فعال در اختیار داشته باشند. بنابراین عملكرد حافظه فعال کودکان را می‌توان با تمرین‌های شناختی ارتقا داد.

 تحقیقات متعددی، تأثیر حافظه فعال را بر عملیات شناختی در کودکان، تأیید کرده است. همچنین، عملکرد تحصیلی هر فرد از عملکردهای شناختی وی تأثیر می‌پذیرد. چرا که میان حافظه فعال و پیشرفت تحصیلی دانش‌آموزان نیز رابطه وجودارد. دانش‌آموزان با ظرفیت حافظه فعال بالاتر، از پیشرفت تحصیلی بالاتری برخوردارند (مجتبی‌زاده، ۱۳۸۵).

بازتوانی شناختی چیست؟

شناخت عبارت از توانایی توجه، دریافت و درک اطلاعات به منظور یکپارچه‌سازی و نگهداری آنها در راستای ارتباط مؤثر با محیط است.

بنابراین بازتوانی شناختی مجموعه‌­ای از روش‌ها با راهبردهای مداخله‌­ای به منظور توانمندسازی افراد است و هدف آن کاهش نقایص شناختی است.

در مجموع هدف از کاربرد بازتوانی شناختی و رفتاری افزایش توانایی کودک در پردازش و تفسیر اطلاعات و بهبود تمامی ابعاد زندگی است.

برنامه‌های بازتوانی شناختی

برنامه‌­های سنتی بازتوانی شناختی، به صورت فردی و گروهی توسط یک فرد آموزش‌دیده، با توجه به نیاز افراد در هر توانمندی شناختی ارائه می‌­شود.

بسیاری از برنامه‌های سنتی بازتوانی شناختی نیازمند ارتباط رو در رو است و هزینه­‌های آن نیز گران است. در مقابل، تکنولوژی رایانه، پیشرفت‌های گسترده‌ای کرده است. و این امکان را فراهم آورده که برنامه‌های تمرینی متمرکز بر رشد شناخت، برای کودکان از طریق رایانه ایجاد شود (سندفورد، ۲۰۰۳).

نقش حافظه فعال کودکان در یادگیری

در مقوله یادگیری، مؤلفه‌های بسیاری دخیل هستند که اغلب از چشم مدرسان پنهان می‌مانند. توجه به توانایی و ناتوانی حافظه دانش‌آموزان می‌تواند در روند بهبود یادگیری مؤثر باشد.

معمولا حافظه کوتاه‌مدت و درازمدت شناخته شده هستند. اما در مورد حافظه فعال یا کاری، اطلاعات کمی داریم و این در حالی است که این مؤلفه برای یادگیری اهمیت بسیاری دارد.

این حافظه اساس یادگیری و یک مهارت شناختی پایه است و اثبات شده که می‌تواند بیشتر از بهره هوشی در یادگیری نقش داشته باشد. طبق آمار به دست آمده، از هر ۱۰ دانش‌آموز یک نفر با مشکلات مربوط به حافظه فعال درگیر است. اکثر این دانش‌آموزان در معرض خطر عقب‌ماندگی تحصیلی هستند.

حافظه فعال ضعیف صرف‌نظر از بهره هوشی به نتایج و رتبه‌های ضعیف منجر می‌شود. این حافظه بدون مداخلات اولیه و به‌موقع، در طول زمان بهبود نمی‌یابد و روند افت موفقیت تحصیلی همچنان ادامه می‌یابد. (ارجمندنیا، ۹۱)

اهمیت توجه به حافظه فعال در دانش‌آموزان

دانش‌آموزان ممکن است حافظه فعال پایین‌تر یا بالاتر از سنشان داشته باشند. برای اینکه بدانیم از یک دانش‌آموز چه میزان  می‌توانیم انتظار داشته باشیم، باید در نظر بگیریم که این حافظه در هر فرد سرعت رشد خاص خود را دارد.

بالاترین رشد حافظه فعال در دوران کودکی اتفاق می‌افتد و تا ۲۰ سالگی به اوج می‌رسد. یک کودک ۷ ساله به‌طور متوسط می‌تواند دو گزینه را در ذهن نگه دارد و فرد ۱۰ ساله ۳ گزینه را.

بنابراین درک و شناخت این حافظه برای معلمان اهمیت زیادی دارد. اگر معلمی بداند کودک ۷ ساله به طور متوسط فقط دو دستورالعمل را به خاطر می‌آورد و با سرعت درک و پردازش کودک پیش برود، نتیجه یادگیری بهتری خواهد دید. کودک نیز کمتر با ناکامی و سرزنش روبرو خواهد شد.

مثلاً هنگامی که از کودکان می‌خواهیم وارد کلاس شوند و سر جای خود بنشینند، بهتر است که دستورالعمل سوم را به تأخیر بیندازیم. و پس از نشستن، دستورالعمل بعدی مثلا باز کردن کتاب‌ها را اعلام کنیم.

اگر این مسائل لحاظ نگردند، معلم با دانش‌آموزانی سردرگم روبرو می‌شود.

رعایت ظرفیت حافظه دانش‌آموزان در کلاس درس

از جمله مؤلفه‌هایی که به عملکرد حافظه فعال دانش‌آموزان در کلاس آسیب وارد می‌کنند، عبارتند از:

• معلمی که سریع صحبت می‌کند.
• استفاده طولانی از حافظه فعال.
• مطالب طولانی و خسته‌کننده و در نظر نگرفتن مقدار و تعداد مفاهیم برای حافظه فعال هر سن.

توجه معلمان ابتدایی و آگاهی آنان در مورد حافظه فعال ضروری به نظر می‌رسد. همان‌طور که عدم توجه به حافظه کاری موجب اخلال در یادگیری می‌شود، با در نظر گرفتن این نوع حافظه می‌توان سطح یادگیری را ارتقا بخشید.

سنجش حافظه فعال کودکان

برای سنجش حافظه فعال راه‌هایی وجود دارد که عبارتند از:

• به خاطر آوردن توالی ۳ عدد یا بیشتر یا کلمات غیرمرتبط مثل گربه ـ شیر ـ کانگورو
• کودک چه دستورالعمل‌هایی را می‌تواند به خاطر آورد  و تا کجا می‌تواند آن را دنبال کند.
• به خاطر آوردن جملات طولانی که دربرگیرنده محتوایی هستند که به طور اتفاقی و شانسی کنار هم قرار گرفته‌اند.
• شناسایی اعداد جاافتاده در یک توالی عددی مانند ۵ ۴….۲ ۱

علاوه بر این روش‌ها تست‌هایی نیز برای سنجش حافظه فعال وجود دارند که باید توسط روانسنج و روانشناس متخصص اجرا شوند.

راهبردهایی برای تقویت حافظه فعال کودکان

• تا جایی که می‌توانید دستورالعمل‌ها را ساده کنید. احتمال زیادی دارد که کودک شما دستورالعمل‌های کوتاه ساده و واضح را به خاطر بسپارد.
• یکی از ساده‌ترین راه‌ها برای فعال کردن حافظه این است که از دانش‌آموزان بخواهید هر آنچه شما گفته‌اید را تکرار کنند یا به زبان خودشان بازگویی نمایند. گوش دادن و تکرار کردن آنچه شنیده‌اند، توجه آنها را به مطالب درسی جلب می‌کند و حافظه فعال آنها را درگیر می‌کند.
• از کودکان بخواهید وقتی متنی را می‌خوانند، در مورد سه نکته عمده در متن فکر کنند، نه اینکه آن را فقط بازخوانی کنند. این کار آنها را تشویق خواهد کرد تا به جای نگاه سطحی به متن، اطلاعات را پردازش کنند.
• کودک را به کمک گرفتن تشویق نمایید. کمک خواستن از معلم برای تکرار دستورالعمل می‌تواند مؤثر باشد.
• تمرین مهارت‌های حافظه کلامی از قبیل گوش دادن و خواندن: به کودکان خود برای دوباره‌خوانی بر اساس آهنگ ریتمی که می‌شنوند، کمک کنید.

تقویت حافظه فعال در دانش‌آموزان

• از دانش‌آموزان بخواهید که به صورت دو نفری کار کنند و آنچه را می‌خوانند، به بحث بگذارند. مطالعات نشان داده که وقتی دانش‌آموزان درباره آنچه می‌خوانند، صحبت می‌کنند، در مقایسه با زمانی که آنها فقط یک لیست از نکات خلاصه‌شده را می‌خوانند، اطلاعات بیشتری را می‌توانند به خاطر بیاورند.
• بحثی را در کلاس آغاز کنید که ارتباطی را بین اطلاعات و مفاهیم جدید درس با معلومات سابق دانش‌آموزان ایجاد کند. تلاش آگاهانه برای قرار دادن معلومات جدید بر بستر دانش پیشین، به تقویت حافظه فعال کمک می‌کند.
• کودکان عاشق بازی و تفریح هستند. استفاده از بازی‌های آموزشی در میانه کلاس به بچه‌ها کمک می‌کند ذهنشان را فعال نگه دارند و قدرت یادگیری خود را افزایش دهند.
• استفاده از امکانات بصری برای تجسم کردن اطلاعات کمک می‌کند حافظه فعال همچنان فعال باقی بماند.

برای مثال از دانش‌آموزان بخواهید مطالب درسی را در قالب جدول یا نمودار خلاصه کنند. تجسم کردن تصویری اطلاعات در کنار کلمات به تقویت حافظه فعال کمک می‌کند و باعث می‌شود هر چه بهتر فرآیند پردازش و ذخیره‌سازی اطلاعات را انجام دهد.

استفاده از یادآورهای دیداری در منزل نیز می‌تواند مؤثر باشد. مثلا اگر کودک در دستورالعمل‌هایی که برای آماده شدن دریافت می‌کند مشکل دارد، از لباس مدرسه، کیف و کتاب‌های کودک عکس بگیرید و با هم مشاهده کنید و توالی انجام کارهایی که می‌خواهید را با او مرور کنید.

 در نتیجه، معلمان و خانواده‌ها می‌توانند با به‌کارگیری راهبردهایی بر ضعف حافظه فعال دانش‌آموزان فائق آیند و از ناکامی‌های تحصیلی و رفتاری آنها جلوگیری کنند.

نقش بازی ‌ها در تقویت حافظه فعال کودکان

با وجود آنكه مرز بین بازی و یادگیری همواره روشن نیست اما شواهد نیرومندی در تأیید ارتباط بین انواع گوناگون بازی و رشد ذهنی وجود دارد. خرید اسباب بازی مناسب و دسترسی به وسایل بازی یكی از نیرومندترین پیش‌بینی‌كننده‌های رشد ذهنی حتی در دوره نوزادی است.

از آنجا که فعالیت عمده دوران كودكی، بازی است، بدون تردید بازی می‌تواند یادگیری را تسهیل كند. بازی‌ها می‌توانند انواع هوش و مهارت‌های كلامی، مهارت‌های اجتماعی و آگاهی از احساسات و هیجانات را ارتقا بخشند.

 همچنین بازی ها می‌توانند موجب خودپروری شوند و با ایجاد توانایی مرور ذهنی موقعیتی كه در گذشته برای كودک اتفاق افتاده است، توانایی استفاده از اطلاعات پیچیده و سازمان دادن به آنها را در كودک ایجاد كنند.

توانمندی‌­های کودک می‌تواند از طریق بازی‌های هدفمند ارتقا یابد. بازی‌ها نه تنها بر تقویت هوش و رشد شناختی، بلكه بر رشد فیزیكی، رشد اجتماعی و رشد هوش هیجانی كودكان نیز اثرگذار است.

همچنین بازی‌ ها علاوه بر سرگرمی یک ابزار عالی برای ایجاد سهولت و انگیزش در یادگیری هستند.خرید اسباب بازی‌ هایی مانند پازل، لگو و فلش کارت و بازی با آنها برای تقویت حافظه فعال مفید هستند.

منابع:

شریفی، علی‌اکبر، زارع، حسین و حیدری، میترا. (۱۳۹۲). مقایسه حافظه فعال بین دانش‌آموزان نارساخوان و دانش‌آموزان عادی، تهران: نشریه ناتوانی‌های یادگیری.۳، ۱۷-۶.

ارجمندنیا، علی‌اکبر و شکوهی یکتا، محسن. (۱۳۹۱). بهبود حافظه فعال، تهران: انتشارات تیمورزاده-نشر طبیب.

اسدزاده، حسن. (۱۳۸۸). بررسی رابطه ظرفیت حافظه فعال و عملكرد تحصیلی میان دانش‌آموزان پایه سوم راهنمایی شهر تهران، تهران: فصلنامه تعلیم و تربیت،۹۷، ۶۹-۵۳.

شکوهی‌یکتا، محسن و پرند، اکرم. (۱۳۸۸). مبانی نظری ارزیابی و کاربرد آزمون‌های روانی و تربیتی شامل آزمون‌های هوش، پیشرفت تحصیلی و شخصیت (چاپ دوم). تهران: انتشارات تیمورزاده ـ نشر طیب.

مجتبی‌زاده، محمد. (۱۳۸۵). بررسی رابطه بین حافظه فعال، میزان اضطراب و پیشرفت تحصیلی در میان دانش‌آموزان پسر سال سوم دبیرستان‌های شهر زنجان، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشکده روانشناسی و علوم تربیتی، دانشگاه علامه طباطبایی.

-Admiraal, W., Huizenga, J., Akkerman, S. & Dam, G. (2011). The concept of flow in collaborative game-based learning. Computers in Human Behavior, 27, 1185-1194.

-Alloway, T. P. & Alloway, R. G. (2013). Working memory: The connected intelligence. New York: Psychology Press.

-Alloway, T. P., & Gathercole, S. E. (2006). How does working memory work in the classroom?. Educational Research and Reviews, 1, 134–139.-Morales, j., Calvo, A.& Bialystok, E. (2013). Working memory development in monolingual and bilingual children. Journal of Experimental Child Psychology, 114, 187–202.

-Sandford, J.A. (2003). Cognitive training and computers: An innovative approach. In: A. H., Fine & R. A. Kotkin (Eds.). Therapist’s guide to learning and attention disorders, pp. 421-441. Academic Press, London.

-Steele-Johnson, D., Heintz, P., & Miller, C. E. (2008). Examining situationally induced state goal orientation effects on task perceptions, performance, and satisfaction: A Two-Dimensional Conceptualization. Journal of Applied Social Psychology, 38(2), 334–365