روانشناسان و متخصصان تربیتی بر اهمیت تعلیم و تربیت در سال‌های اولیه زندگی و تأثیر آن بر رشد عاطفی، اجتماعی و شناختی کودکان، قبل از ورود به مدرسه تأکید فراوان دارند، چراکه شخصیت کودک در همین ۷ سال ابتدایی زندگی شکل می‌گیرد. به همین دلیل در این مقاله از مجله تخصصی آریاکید به بررسی جوانب مختلف رشد عاطفی اجتماعی کودکان 5 تا 7 ساله می‌پردازیم.
رشد یک کودک 5 ساله مملو از افراط و تناقضات عاطفی است. در این سن، بسیاری از کودکان هنوز در دوره نه چندان دور دوران کودکی و پیش دبستانی و مرحله رشد “بچه بزرگ” در آینده هستند.
یک کودک 5 ساله ممکن است بتواند بسیار بیشتر از یک کودک نوپا خودکنترلی از خود نشان دهد. در عین حال، کودکی در این سن هنوز یاد می گیرد که احساسات خود را تنظیم کند.
تحوالات رشدی 5 تا 7 سالگی
دوران کودکی 5 تا 7 سالگی تغییرات زیادی را در زندگی کودک به ارمغان می آورد. در این زمان، بچه‌ها می توانند خودشان لباس بپوشند.
با استفاده از دستانشان راحت‌تر توپ بگیرند و بند کفش‌هایشان را ببندند. اکنون استقلال از خانواده اهمیت بیشتری پیدا کرده است.
رویدادهایی مانند شروع مدرسه، کودکان این سن را در تماس منظم با دنیای بزرگتر قرار می‌دهد. دوستی‌ها اهمیت بیشتری پیدا می‌کنند.
مهارت های فیزیکی، اجتماعی و ذهنی در این زمان به سرعت رشد می‌کنند.
این دوره یک زمان حیاتی برای کودکان است که در همه زمینه‌های زندگی، مانند دوستان، تکالیف مدرسه و ورزش، اعتماد به نفس خود را افزایش دهند.
نکات مهم درباره تحول و رشد عواطف کودکان پیش دبستانی
در این سن، همواره با رشد عاطفی، کودکان می‌توانند احساسات خود را ابراز کنند. اگرچه ممکن است به کمک و زمان برای شناسایی و صحبت در مورد احساسات پیچیده مانند سرخوردگی یا حسادت نیاز داشته باشند.
آنها اغلب کنترل بسیار بهتری بر احساسات نیز دارند و ممکن است طغیان‌های غیرمنتظره خشم و غم کمتری داشته باشند.
ممکن است صبر بیشتری را مشاهده کنید و حتی ممکن است فرزندتان آماده بحث منطقی با شما باشد. این بدان معناست که ممکن است در آینده اختلافات کمتری وجود داشته باشد.
اگرچه کودک شش ساله شما دوست دارد مستقل باشد، اما همچنان به عشق و توجه شما نیاز دارد. ارتباط با شما و خانواده مهمترین چیز در زندگی فرزند شما است.
فرزند شما به دستاوردهای خود افتخار می کند، تأیید شما را می‌خواهد و احتمالا به خوبی از انتقاد یا تنبیه استقبال نمی‌کند.
درک رو به رشد کودک شما از دنیای اطراف ممکن است منجر به ترس‌هایی شود. به عنوان مثال، برخی از کودکان ممکن است از چیزهای ماوراء طبیعی (مانند ارواح)، انتقاد، آزمایش، شکست، یا آسیب فیزیکی یا تهدید بترسند.
برخی تغییرات رشد عاطفی _ اجتماعی در سنین 5 تا 7 سالگی
کودکان در این گروه سنی ممکن است:
- استقلال بیشتری نسبت به والدین و خانواده نشان دهند.
- شروع کنند به فکر کردن به آینده.
- در مورد جایگاه او در جهان بیشتر بدانند.
- به دوستی‌ها و کار گروهی بیشتر توجه کنند.
- می‌خواهید مورد پسند و پذیرش دوستان قرار بگیرند.
اهمیت رشد عاطفی _ اجتماعی در کودکان
از آنجا که کودکان از سرمایه‌های مهم انسانی در هر کشور محسوب می‌شوند، لذا توجه به رشد جسمانی و روانی آنها از سوی خانواده‌ها و مراکزی مانند مهدکودک‌ها امری لازم و ضروری است.
یکی از ابعاد مهم رشد در کودکان، رشد عاطفی – اجتماعی صحیح است که می‌تواند نقش مهمی در شکل‌گیری شخصیت خلاق و کارآمد در کودکان داشته باشد.
رشد عاطفی یکی از مهمترین جنبه‌های رشد کودکان است. زیرا اگر عواطف و هیجانات کودک به طور طبیعی ارضا نشوند، کودک نمی‌تواند از زندگی و فعالیت‌های روزمره خود لذت ببرد.
در زندگی کودک هیجانات و عواطف نقش بسیار مهمی دارند. این عواطف و هیجان‌ها هستند که زندگی و فعالیت‌های کودک را شیرین و لذت‌بخش می‌کنند.
عواطف و هیجانات روزانه مانند ترس، خشم، حسادت و غیره باعث می‌شوند که کودک از زندگی خود لذت ببرد و برای فعالیت‌های مختلف آماده شود (نوجوان، ۱۳۹۱).
از لحاظ رشد اجتماعی، کودکان در دوران کودکی، کم‌کم درک می‌کنند چه کسی هستند و چه موقعیت و جایگاهی در جامعه خود دارند.
آنان الگوهای اجتماعی پایداری با دیگران تشکیل می‌دهند و قواعد اجتماعی و اخلاقی فرهنگ خود را در هم ادغام می‌کنند تا بتوانند به کمک آن به رفتار خود نظم دهند.
رشد شناخت اجتماعی در کودکان
رشد اجتماعی و فردی در کودکان به شدت تحت تأثیر افکار آنان درباره خود و دیگران است که به مجموعه اینها شناخت اجتماعی می‌گویند.
در سنین آغاز دبستان در کودک به عنوان یک دختر یا یک پسر یا عضوی از اعضای گروه اجتماعی یا قومی، حس هویت ایجاد میشود.
آغاز رشد مهارت همدلی و مهارت خودتنظیمی و تسلط بر خود که در سال‌های نوپایی آشکار بود، از جنبه‌های عمده شخصیت و رفتار کودک در دوران ۵ تا ۷ سالگی میشود (یاسایی، ۱۳۸۰).
ویژگی‌های مهم عاطفی _ اجتماعی در کودکان پیش دبستانی
برخی محققان شش ویژگی عاطفی ـ اجتماعی را بیان می‌کنند که نقش مهمی در موفقیت تحصیلی کودکان پیش‌دبستانی در مدرسه خواهد داشت.
این ویژگی‌ها شامل موارد زیر است:
اول: اعتماد به نفس که به عنوان احساس کنترل خود و برخورداری از نوعی احساس مثبت نسبت به توانایی‌ها و استعدادهای خود تعریف میشود.
کودکان زمانی موفق هستند که از اعتماد به نفس کافی برخوردار باشند. والدین نقشی اساسی در شکل‌گیری اعتماد به نفس در کودکان دارند.
دوم: کنجکاوی است که زمانی بروز می‌کند که کودک دریابد چیز جدیدی را کشف کرده است و لذا هیجان‌زده میشود.
کودک شما زمانی از یادگیری لذت می‌برد که بتواند چیزهای جدید را امتحان و تجربه کند و محیط خانه و والدین می‌توانند با ایجاد بستری مناسب سبب حفظ و توسعه روحیه کنجکاوانه کودک باشند.
سومین ویژگی عاطفی اجتماعی، پشتکار است که به کمک آن کودکان می‌توانند اهداف و خواسته‌های خود را دنبال کنند.
کودکانی که دارای پشتکار هستند برای دستیابی به موفقیت از خود پایداری نشان می‌دهند. مثلا زمانی که والدین چیزی را دور از دسترس کودک می‌گذارند، تلاش کودک برای دست یافتن به آن نمونه‌ای از پشتکار کودک است.
چهارمین ویژگی: نیاز به تعلق است که به معنای توانایی کودکان در برقراری ارتباط با همسالان و بزرگسالان است.
احساس تعلق به کودک کمک می‌کند تا بفهمد چه کسی است، جایگاهش کجاست، چه هدفی دارد و چگونه می‌تواند موفق شود.
پنجم توانایی برقراری ارتباط با دیگران است. ایجاد رابطه مؤثر و سازنده با دیگران سبب تأمین امنیت عاطفی ـ اجتماعی کودک میشود.
ششم تعاون و مشارکت است که شامل برقراری هماهنگی بین نیازهای خود و دیگران است (کاساندرا ما،[1] ۱۹۹۷).
رشد عاطفی ـ اجتماعی کودکان 5 تا 7 ساله
دپارتمان تعلیم و تربیت آمریکا نیز استانداردها و اصولی را برای آموزش مهارت های اجتماعی ـ عاطفی کودکان ۶۰ ماه به بعد طراحی کرده است که در ادامه به برخی از آنها اشاره می‌کنیم.
مسؤولیت‌پذیری و همکاری
کودکان ۵ سال به بالا همکاری و تعامل قابل اعتمادتری با بزرگسالان دارند. آنها با انجام کارها و قبول مسؤولیت‌ها و با تشویق بزرگ‌ترها ظرفیت و توانایی خود را افزایش داده و باور می‌کنند. در نتیجه تفکری مثبت از خود پیدا می‌کنند.
آنها در این سن تا حدودی قادر به درک قوانین و استانداردهای بزرگ‌ترها هستند. به طور مثال، کمک به بزرگ‌ترها برای چیدن میز غذا یا پذیرفتن مسؤولیت کار اشتباهی که کرده (مثل خراب کردن نقاشی دوستش) و اظهار تأسف و عذرخواهی کردن.
برقراری روابط دوستانه عمیق‌تر و محکم‌تر با دوستان و همسالان
در سنین ۵ سال به بالا کودک به دنبال فعالیت‌های جمعی و مشارکتی است، دوستان بیشتری دارد و برخوردها و تجربیات بیشتری را می‌آموزد.
مثال: کودک در زمان ناهار خوردن تمایل دارد در کنار دوستان خود بنشیند یا با هم خندیدن در هنگام یک تجربه مشترک.
دلبستگی و وابستگی به والدین
از ۵ سالگی به بعد کودکان به دنبال جلب حمایت بیشتر والدین و اعضای خانواده هستند. آنها به دنبال جلب همکاری و مشارکت آنها برای حل مسائل خود هستند.
کودکان در این سن باید روابط صمیمانه‌تر و نزدیک‌تری با والدین خود داشته باشند و بتوانند به آسانی احساسات و عواطف خود را نشان دهند.
مثلا جلب همکاری و کمک والدین برای انجام یک تکلیف دشوار یا تهیه یک کارت تبریک در مهد برای والدین.
مشارکت گروهی
کودکان در این مقطع سنی قادرند به طور فعال در فعالیت‌های گروهی شرکت کرده و با همسالان همکاری مثبت و مفید داشته باشند.
برای مثال: وضع قوانین در یک بازی گروهی یا همکاری و رعایت نوبت در صف برای شستن دست‌ها برای غذا خوردن.
تعامل با همسالان
از سن ۵ سالگی به بعد کودک فعالیت بیشتر و طولانی‌تر و پیچیده‌تری با همسالان خود دارد. او باید بتواند برای دستیابی به هدفی مشترک با همسالان مشارکت و همکاری کند.
مثلاً تشکیل گروه‌های بیش از ۲ نفر برای بازی و وضع قوانین گروهی با کمک یکدیگر یا طراحی و ساخت یک قصه و بازی کردن آن به صورت نمایش.
همچنین کودکان در این سنین می‌توانند با آموختن راهبردهای ساده برخی برخوردها را مدیریت و حل کنند. در این سن باید کودک هوش کلامی زبانی را بهبود بدهد و مهارتهای کلامی لازم را بیاموزد تا در موقع درگیری به جای برخورد بدنی از آن مهارت‌ها برای حل مشکل استفاده کند.
مثلا وقتی کودکی به قوانین بازی گروهی اهمیت نمی‌دهد، به او بگوید که به این دلیل نمی‌تواند در بازی شرکت کند.
سخن آخر رشد عاطفی اجتماعی کودکان 5 تا 7 ساله
بنابر آنچه گفته شد، سنین پیش از دبستان سنین شکل‌گیری شخصیت است. لذا نیازمند برنامه‌های مناسب آموزشی در این دوره است.
برنامه‌هایی که اولا بتواند محیطی غنی برای رشد عاطفی ـ اجتماعی و جسمی کودک فراهم آورد. و ثانیا مبنایی برای رشد خواندن، نوشتن و حساب کردن باشد.
همچنین بتواند تعامل با محیط، مشارکت فعال در فعالیت‌های گروهی و پرورش مهارت حل مسئله خلاق را در کودکان تقویت کند که این امر تنها با کمک والدین گرامی امکان‌پذیر است.
همچنین استفاده از اسباب بازی های مناسب برای رشد عاطفی _ اجتماعی متناسب با این سن در رشد مهارت های اجتماعی کودکان بسیار مفید خواهد بود.
منابع:
ماسن، پاول هنری و همکاران. (۱۳۸۰). رشد و شخصیت کودک (ترجمه مهشید یاسایی). تهران: کتاب ماد وابسته به نشر مرکز.
نصرت، نوجوان. (۱۳۹۱). رشد عاطفی چیست؟ سایت روانشناسی تخصصی رشد.
Estandards of California Department Education. (2008). California preschool learning Foundations, Sacramento. Social-Emotional Development Language and Literacy English-Language Development Mathematics, published by the Department. 1430 N Street: Sacramento, CA 95814-5901. (1).
https://raisingchildren.net.au/school-age/development/development-tracker/5-6-years
https://www.cdc.gov/ncbddd/childdevelopment/positiveparenting/middle.html
https://www.verywellfamily.com/5-year-old-developmental-milestones-620713
[1] Casandra Ma
