امروزه اختلال بیش فعالی ـ نقص توجه یکی از شایعترین مشکلات کودکان و نوجوانان و علل مراجعه به روانپزشک و مشاور است. در این مقاله از مجله تخصصی آریاکید نگاهی داریم به علل، علائم و راهکارهای این اختلال.
یکی از مشکلات رایج در بین کودکان اختلال بیش فعالی – نقص توجه (Attention deficit hyperactivity disorder) یا به طور خلاصه ADHD است. و روانشناسان و روانپزشکان اذعان دارند که بسیاری از دلایل مراجعهها به همین اختلال برمیگردد.
اما گاهی والدین و معلمان در مورد کودکانی که فعالیت زیاد دارند، دچار اشتباه میشوند و آنها را بیش فعال مینامند. به همین دلیل، در این مقاله به بررسی جزئیتر اختلال بیش فعالی و نقص توجه و راهکارهای درمان بیش فعالی خواهیم پرداخت.
تصور عمومی والدین از اختلال بیش فعالی – نقص توجه
بعضی از والدین فکر میکنند اختلال در تمرکز و فعالیت بیش از حد، لازم و ملزوم یکدیگرند. در حالی که یک کودک میتواند در تمرکز کردن دچار اختلال باشد اما فعالیت بیش از حد نداشته باشد.
یا بسیار ساکت و آرام باشد اما برای مدت کافی روی یک تکلیف نتواند متمرکز شود و برخی دیگر هر دو علایم بالا را به صورت ترکیبی با هم دارند. البته این نکته حائز اهمیت است که کودکانی که مدام در جنب و جوش هستند”بیش فعال نیستند” گاهی رفتار والدین و الگوی تربیتی آنها باعث شده که کودک رفتار بیش از اندازه از خود نشان دهد.
علائم و نشانه های عمومی بیش فعالی – نقص توجه
اختلال در تمرکز حواس و بیماری بیش کاری، از ناهنجاری های مادرزادی به شمار میرود. یعنی در هنگام تولد وجود دارد و علایم آن حداکثر تا شش سالگی نمایان میشود، مگر اینکه این اختلال در سنین بالاتر در اثر ضربه به سر یا تصادف ایجاد شده باشد.
مطالعات علمی نشان داده اند که 35 درصد از پدران کودکان بیش کار، در کودکی رفتار مشابهی داشتهاند.
علائم عمومی اختلال بیش فعالی – نقص توجه به صورت زیر است:
- بی نظمی
- حواسپرتی
- فراموش کاری
- نیمه کاره رها کردن کارها
- تغییر مکرر فعالیتها
- کند بودن
- برنگشتن به سراغ کاری که نیمه کاره رها شده
- افزایش خطا در کارهای یکنواخت و خسته کننده
- تحرک بیش از حد
- درماندن از کنترل حرکات بدن
- بیقراری و وول خوردن
- مشکل داشتن شخص در متوقف کردن رفتارهایی که مشغول انجام دادن آنها است.
- پرحرفی و قطع کردن حرف دیگران
مشخصات دقیق اختلال بیش فعالی – نقص توجه
اختلال بیش فعالی ـ نقص توجه مشخصات دقیقی دارد. از جمله این مشخصات میتوان به موارد زیر اشاره کرد.
کودک دارای اختلال بیش فعالی – نقص توجه مرتکب اشتباهات نسنجیدهای میشود. در حفظ توجه خود هنگام کار و بازی مشکل دارد.
به نظر میرسد هنگامی که رو در رو با او صحبت میشود، به طرف مقابل گوش نمیدهد. انجام کارها را تا آخر دنبال نمیکند و در مرتب کردن کردن کارهایش دشواری دارد.
کودک دارای اختلال بیش فعالی – نقص توجه فراموشکار است و اغلب چیزی را گم میکند. به راحتی حواسش پرت میشود.
بیتابی میکند. زیاد میدود و پیوسته بالا و پایین میپرد. خیلی حرف میزند. قادر به رعایت نوبت نیست و اغلب وسط حرف دیگران میپرد.
تصورات اشتباه و معیار اختلال
ممکن است به این فکر بیفتید که کودک شما هم بعضی از این مشخصات را دارد. ولی توجه داشته باشید که این رفتارها را اغلب کودکان گاهی و وقتی در محیط یا موقعیت خاصی قرار میگیرند، انجام میدهند.
ولی آنچه اهمیت دارد و برچسب اختلال بیش فعالی ـ نقص توجه را به کودک میچسباند، این است که اکثر این رفتارها باید در کودک دیده شوند.
نشانهها قبل از ۷ سالگی وجود داشته باشند. حداقل به مدت شش ماه دوام داشته باشند و در موقعیتهای گوناگون بروز کنند (نه فقط در یک موقعیت خاص). و با سطح رشدی کودک همخوانی نداشته باشند. (بر اساس DSMIV برگرفته از تامپسون، ۱۳۸۸)
عواقب عدم درمان
والدینی که کودک بیشفعال دارند، حتما باید به صورت جدی به دنبال درمان آن باشند چراکه ادامه آن در بزرگسالی عواقب ناخوشایندی دارد، از جمله
- عملكرد ضـعيف تحصـيلی
- تكـرار پايه
- ترک مدرسه
- روابط خانوادگی و دوستانه ضعيف
- اضـطراب
- افسردگی
- پرخاشگری
- تخلف
- سوءمصرف مواد مخـدر.
بـه عـلاوه اخـتلال بیش فعالی – نقص توجه احتمال خطر همراه شدن با ساير اختلالات نظير پرخاشـگری يا اختلال لجبازی و نافرمانی را دربردارد. (شهیم و همکاران، ۱۳۸۶)
عوامل اختلال بیش فعالی – نقص توجه و شیوه درمان
اخـتلال بیش فعالی – نقص توجه بر رفتار کودک تأثیر مستقیم دارد ولی عامل آن تنها بیرونی نیست و جنبه ژنتیکی و آسیبهای مغزی را در ایجاد آن دخیل دانستهاند. (حبرانی و همکاران، ۱۳۸۳)
بنابر این برای درمان اخـتلال بیش فعالی – نقص توجه به چند تخصص نیازمندیم. روانپزشک، مشاور، گفتار درمانگر و متخصصان تربیت کودک و نوجوان میتوانند در درمان این کودکان یاریرسان باشند.
برای اکثر این کودکان دارودرمانی در نظر گرفته میشود. که البته این داروها مانند هر دارویی عوارض جانبی دارند و اکثر متخصصان درمان دارویی را به تنهایی توصیه نمیکنند.
مداخلات رفتاری باید زودهنگام و بهموقع انجام شود. در کنار تشخیص پزشک و دارودرمانی و مشاوره و بازی درمانی والدین و معلمان نیز میتوانند تأثیرگذار باشند.
نقش والدین و معلمان در درمان
والدین باید بدانند که ارتباط با این کودکان نیاز به حوصله و صبر زیادی دارد. و اولین نکتهای که میتوانند برای کودکشان در نظر بگیرند، این است که برنامه مشخصی با توجه به روحیات و سن برای فعالیتهای کودک بریزند.
و قبل از اجرای آن با جزئیات، آن را برای کودک توضیح دهند و باید و نبایدها را مشخص کنند. بهتر است برای تداوم اجرای برنامه از روشهای تشویقی استفاده کنند.
به معلمان نیز توصیه میشود که تفاوتهای این کودکان با کودکان دیگر را بشناسند و در مورد این اختلال مطالعه داشته باشند. مثلا اینکه با وجود تأکید بر حفظ نظم کلاس در صورت امکان به آنها اجازه دهند که کاری را ایستاده و پای تخته انجام دهند (رشد، ۱۳۹۴).
راهکارهای درمان بیش فعالی
- نظر معلم قبلی و فعلی کودک را درباره رفتار او بپرسید.
- از روانشناس بخواهید آزمونهای مخصوصی را انجام دهد. آزمایشهایی وجود دارد که میتواند اطلاعات ارزشمندی درباره واکنش و طرز رفتار کودک در شرایط متفاوت، در اختیار متخصصان قرار دهند.
- تاریخچه زندگی کودک و افراد خانواده را با روانپزشک یا روانشناس مرور کنید.
- از یک متخصص درخواست کنید کودک را در مدرسه زیر نظر بگیرد. متخصص مشکلات آموزشی و یا متخصص ناهنجاریهای رفتاری میتواند با مشاهده کودک در کلاس و در مقایسه با همکلاسی هایش و رفتار دوستان او، مساله را مورد ارزیابی قرار دهد.
- برای درمان اختلال بیش فعالی – نقص توجه از داروها به درستی استفاده کنید.
- شبکه ارتباطی منزل-مدرسه را طوری ترتیب دهید که روزانه گزارشی از کار کودک در مدرسه به شما برسد.
- از آنجا که حواس کودک دچار اختلال در تمرکز به راحتی پرت میشود، بنابراین او را در یک کلاس کوچک که اشیا منحرفکننده حواس کمتری دارد، بنشانید.
- معلم کلاس باید جدی باشد، ولی نه به حدی که سختگیریاش باعث شود کودک نتواند از دستوراتش تبعیت کند.
- به کودکتان یاد دهید که با افراد تماس چشمی برقرار کند.
- کودکان را آموزش دهید که موارد زاید را نادیده بگیرد.
- روش های کسب آرامش را به کودک بیاموزید. همه انسانها وقتی هیجان زده نباشند و آرامش داشته باشند، عملکرد بهتری دارند.
تمریناتی به منظور تقویت حافظه شنیداری
معلم و والدین با تقویت مهارت حافظه شنیداری و مهارت حافظه دیداری کودکان میتوانند کار مشاور و روانپزشک را تسریع بخشند.
چراکه کودکان دارای اختلال بیش فعالی – نقص توجه در هر دو نوع حافظه عملکرد ضعیف دارند و به سختی میتوانند حواس خود را بر آنچه میشنوند و میبینند متمرکز کنند.
- با کودک در روشنایی و رو در رو صحبت کنید و از او بخواهید که به صدای شما توجه کند و در مورد آنچه گفتهاید، از او سؤال بپرسید.
- هنگام درس خواندن محیطی خلوت با نور مناسب و به دور از سر و صداهای مزاحم برای کودک در نظر بگیرید.
- مطالب را برای کودک دستهبندی کنید و این کار را به خود او نیز آموزش دهید.
تقویت حافظه دیداری کودک
- کارتهایی با تصاویر مختلف درست کرده و به کودک نشان دهید. سپس آنها را پنهان کرده و از او بخواهید آنچه در تصویر دیده است را عنوان کند.
- به کودک آموزش دهید آنچه را که میخواهد بخواند، علامتگذاری کند.
- از عکسهای مرتبط در آموزش مطالب کمک بگیرد.
فعالیتهای مفید برای درمان
علاوه بر تقویت حافظه کودک دارای اختلال بیش فعالی – نقص توجه فعالیتهای جسمانی او نیز اهمیت زیادی دارد و بهتر است که انرژی جسمانیاش به طور هدفمند جهتدهی شود. ورزش و فعالیتهای تفریحی منظم برای این کودکان توصیه شده است که باعث تقویت هوش بدنی جنبشی و مهارت های حرکتی او نیز خواهد شد.
در ضمن به علت اینکه فعالیت زیاد این کودکان در خانه و مدرسه ممکن است باعث کلافگی معلم و والدین شود و منجر به عکسالعملهای تندی از طرف آنها شود، باید مراقب خدشهدار نشدن عزت نفس کودکان نیز بود. و جلسات آگاهسازی والدین و معلمان برای حفظ آرامش آنها ضروری است و شرکت در کارگاههای مهارتهای اجتماعی و بازیدرمانیهای گروهی نیز برای این کودکان توصیه میشود (تامپسون، ۱۳۸۸).
نقص توجه یا بیش فعالی از جمله اختلالاتی است که علاوه بر کودک والدین و معلمان و همسالان کودک را دچار مشکل میکند. با تشخیص و درمان بهموقع میتوان از بحرانهای دوره نوجوانی و بزرگسالی پیشگیری کرد.
نتیجه گیری
اختلال بیش فعالی – کمبود توجه، مشکلات روانی اجتماعی زیادی برای کودکان ایجاد می کند؛ و روانشناس و والدین باید تاثیر تعامل کودک با محیط اطرافش را در نظر بگیرد. راهبردهای تربیتی والدین، آسیب های روانی آنان، ناکارایی خانواده در تعیین نتیجه اختلال کمبود توجه- بیش فعالی نقش مهمی دارند.
استفاده از اسباب بازی های مناسب کودکان دارای اختلال بیش فعالی – نقص توجه میتواند برای درمان آن موثر و مفید باشد.
منابع:
شرودر، کارولین اس.گوردون، بتی ان. (1394). سنجش و درمان مشکلات دوران کودکی. (ترجمه مهرداد فیروز بخت). انتشارات دانژه.
گاربر،استفن.گاربر،ماریان دانیلز.فریدمن اسپیزمن،روبین .(1394). چگونه با کودکم رفتار کنم؟ (مترجمان شاهین خزعلی،هومن حسینی نیک،احمد شریف تبریزی) . تهران: انتشارات مروارید.
چارلزل تامپسون، لیندا ب. رودلف. (۱۳۸۸). مشاوره با کودکان (مترجم جواد طهوریان)، انتشارات رشد تهران.
فخرآور، بهنام. (۱۳۶۵). راههای تقویت حافظه فعال، اراک: انتشارات نجابت.
حبرانی، پریا، علاقبندراد، جواد، محمدی، محمدرضا. (۱۳۸۳). اختلالهای روانپزشکی در خانواده کودکان مبتلا به کمبود توجه/بیش فعالی، مجله اندیشه و رفتار، ۱، ۱۹-۱۲.
شهیم، سیما، مهرانگیز، لیلا، یوسفی، فریده. (۱۳۸۶). شیوع اختلال نقص توجه/بیش فعالی در کودکان دبستانی، مجله بیماریهای کودکان ایران، ۱۷، ۲۱۶-۲۱۱ .
بیش فعالی. (۱۳۹۴). شبکه ملی مدارس، رشد. قابل دسترسی در آدرس: http://daneshnameh .roshd .ir/mavara/mavara-index .php?page