رفتن به مهد کودک و مدرسه یک تحول مهم در زندگی کودکان است. در برخی موارد این تغییر با چالش‌هایی همراه است که ترس یکی از آنهاست. ترس از مهد کودک و ترس از مدرسه از ترس های شایع کودکان است که روند آموزش، تقویت هوش و بهبود مهارتهای پایه در آنان را با مشکل مواجه می‌سازد. از این رو، در این مقاله از مجله تخصصی آریاکید به این ترس‌ها و علل و راهکارهای مقابله با آن می‌پردازیم.
ترس در کودکان زیر پنج سال انواع مختلفی دارد اما حدود ۵ سالگی کودک، زمانی که باید برای رفتن به مهد کودک او برنامه‌ریزی می‌کنید، لازم است که به احتمال ترس از مهد کودک را در نظر بگیرید.
کودکان نسبت به این تغییر محیط هشیار هستند و گاهی احساسی مانند غیرقابل‌پیش‌بینی بودن این محیط جدید برایشان ایجاد می‌شود. این حس خود می‌تواند منجر به ترس از مهد کودک شود. بعضی از کودکان که راحت‌تر احساسات خود را بیان می‌کنند، صراحتاً به شما اعلام می‌کنند که از رفتن به مهد کودک می‌ترسند.
بعضی دیگر به صورت مستقیم ترس و نگرانی خود را بروز نمی‌دهند و در عوض، با انجام رفتارهای خاصی مانند بدخلق شدن، بدرفتاری کردن یا پرخاشگری نگرانی خود را نسبت به رفتن به مهد کودک نشان می‌دهند.
اگر شما کودکی دارید که به زودی قرار است رفتن به مهد کودک را تجربه کند یا هم اکنون از حاضر شدن در مهدکودک واهمه و ترس دارد، شاید مطالبی که در ادامه مطرح می‌شوند، بتوانند به شما کمک کنند.
برای رفتن به مدرسه نیز ممکن است کودک با چنین مشکلی همراه شود. پس با ما همراه باشید تا به ترس از مهد کودک و ترس از مدرسه در کودکان بپردازیم و علل و راهکارهای آن را با شما در میان بگذاریم.
علل ترس از مهد کودک و ترس از مدرسه
ترس یک حالت هیجانی نسبت به خطر یا یک محرک مضر است که شخص از آن آگاه است. لازم به ذکر است که فقط برخی از ترس های شایع کودکان غیرطبیعی به حساب می‌آیند و سایر ترس‌ها طبیعی و حتی مفید هستند.
نخستین محیطی که کودک در آن چشم به جهان می‌گشاید، خانواده است. بنابراین طبیعی است که دور شدن از خانواده برای کودک به معنی از دست دادن یک محیط مأنوس باشد و در او ایجاد ترس کند.
ترس غیرمنطقی از مهد کودک یا مدرسه در واقع به معنی امتناع از رفتن به آن محیط‌ها است و یکی از نشانه‌های اضطراب جدایی والدین و خانه و خانواده یا شرایطی است که به آن وابسته است.
با شروع فصل بازگشایی مدارس بسیاری از مادرانی که فرزندانشان برای اولین بار به مهد کودک یا مدرسه می‌روند، با مسأله ترس از مهد کودک و ترس از مدرسه در کودکشان مواجه می‌شوند.
اگرچه ترس از مدرسه ممکن است در کودکان در دوره‌های مختلف تحصیلی وجود داشته باشد ولی نوع ترس در کودکانی که برای اولین وارد مهد کودک یا کلاس اول می‌شوند با کودکان دوره‌های دیگر متفاوت است.
اختلالات مرتبط با ترس از محیط آموزشی
بعضی از آنان تقریباً دچار اختلال جدایی از والدین به خصوص مادرشان هستند. بر اساس مطالعات انجام شده کودکانی که به ترس از مهد کودک یا ترس از مدرسه دچار هستند، از افسردگی و حالات اضطرابی رنج می‌برند.
دانش‌آموزی که دچار مشکلات مربوط به سلامت روانی شود و پیگیری و مداخله برایش انجام نشود، در معرض خطر ادامه‌دار شدن این معضل در مقاطع بالا است. در روزها و هفته‌های نخستین، این نوع ترس همراه با علائم جسمانی و گریستن مداوم است.
این علائم معمولاً در مواقعی که مهد یا مدرسه رفتن منتفی است، فروکش می‌کند و در روزهای تعطیل و آخر هفته کمتر دیده می‌شود یا اصلاً دیده نمی‌شود.
ترس از مهد کودک و ترس از مدرسه در خانواده‌هایی که کودکان با فاصله زیاد از یکدیگر متولد می‌شوند، شایع‌تر بوده و در تمام طبقات اجتماعی مشاهده می‌شود ولی در میان دخترها کمی بیشتر از پسرها مشاهده می‌شود.
علل ناشی از خانواده
گاهی آنچه ترس از مهد کودک یا ترس از مدرسه تلقی می‌شود، ترس از ترک منزل است. به نظر می‌رسد کودکانی که بیشتر به خانواده خود وابسته هستند و بیش از اندازه مورد توجه و حمایت والدین خود قرار داشته‌اند و استقلال کمی نسبت به سن خود دارند، بیشتر از سایرین دچار ترس و اضطراب جدایی از والدین و خانه می‌شوند.
همچنین کودکانی که در خانوده‌های پرتشنج و ناامن زندگی می‌کنند، معمولاً در ورود به مهد کودک و پیش دبستانی مشکل خواهند داشت. این کودکان همیشه نگران پیشامدهای درون خانه هستند و می‌ترسند زمانی که خارج از خانه هستند، اتفاق ناگواری در خانه رخ دهد. آنها همیشه از تنهایی و دور شدن از خانواده خود واهمه دارند.
گاهی وقوع حوادثی مانند مرگ فردی از اعضای خانواده، جدایی کودک از خانواده، طلاق، تولد نوزاد جدید، کشمکش پدر و مادر، وابستگی بیش از حد کودک به مادر یا تجربه یک بحران خانوادگی مانند جابجایی، افسردگی، مشکلات مالی و بیماری درازمدت منبع ترس است.
ویژگی والدین کودکان با مشکل ترس از مهد کودک و مدرسه
تحقیقات نشان داده این کودکان معمولاً مادرانی مضطرب، وسواسی، مردد، غیرمنطقی، برخوردار از هوش هیجانی پایین، نکته‌سنج و موشکاف، حساس و عاطفی دارند. بیشتر این کودکان در بیرون غیرفعال و ترسو هستند.
پدران آنها معمولاً درون‌گرا، آرام و غیرفعال هستند و مادران در منزل مسلط و باقدرت می‌باشند و از کودک خود پشتیبانی می‌کنند.
مادر یا پدری که در ارتباط با کودکان مفاهیم و نکته‌های منفی از محرک‌ها و مکان‌هایی مثل مدرسه یا درس خواندن می‌دهند یا تجربه‌های منفی توأم با وحشت، ترس و اضطراب خود از دوران تحصیلی و مدرسه یا تنبیه و توبیخ‌ها را به کودکان انتقال می‌دهند و از آنها می‌خواهند مواظب رفتارشان باشند، خواه ناخواه بذر امتناع و ترس از درس را در افکار آنها می‌پرورانند.
علل ناشی از محیط آموزشی
انتظارات از کودک در محیط جدید می‌تواند یکی از علل ترس از مهد کودک و ترس از مدرسه در کودکان باشد. میزان هوش و مهارتهای کودکان متفاوت است. از این رو میزان یادگیری و پیشرفت تحصیلی کودکان نیز متفاوت است و تعدادی از آنها در برخی زمینه‌ها قوی‌تر هستند.
همچنین آماده شدن برای محیط آموزشی تا حدی به انتظارات مهد یا مدرسه مورد نظر از کودکان بستگی دارد. ممکن است مدرسه بخواهد کودک در گوشه‌ای ساکت بنشیند و الفبا بیاموزد یا مدرسه‌ای دیگر انتظار داشته باشد دانش‌آموز با فعالیت بیشتر پیش برود.
به نظر می‌رسد کودکانی که می‌توانند خود را با انتظارات مدرسه وفق دهند، از آمادگی بهتری برخوردار هستند. موارد مختلفی در مدرسه از جمله معلم ایرادگیر، توقعات زیاد از کودک، عدم پیشرفت تحصیلی و عدم پاسخ دادن به درس می‌تواند از منابع ترس باشد.
گاهی اوقات وجود گروه‌هایی سرکش از کودکان در مهد و مدرسه می‌تواند عاملی برای ترس سایر سایر کودکان در آن محیط‌ها باشد. در برخی موقعیت‌ها کودکان دیدگاه غیرواقعی و افراطی از توانایی‌ها و پیشرفت‌های خود دارند و این امر منجر به اضطراب بیشتر و گوشه‌گیری آنان می‌شود.
اگر کودکی پس از گذشت ۳ تا ۴ هفته نتوانست با محیط وفق پیدا کند، باید علت این امر را در مسائل تربیتی و محیطی جستجو کرد. در ادامه راهکارهایی را برای مقابله با ترس از مهد کودک و مدرسه ارائه می‌کنیم.
از آنجایی که با رفع ترس از مهد کودک ترس از ورود به پیش دبستانی و مدرسه نیز رفع خواهد شد، بیشتر به راهکارهای مقابله با ترس از مهد کودک خواهیم پرداخت.
راهکارهای مقابله با ترس از مهد کودک
اگر کودک شما از رفتن به مهدکودک واهمه دارد، سعی کنید با او در خانه کمی بازی‌درمانی کنید! از انواع اسباب بازی مثل عروسک حیوانات پلاستیکی کوچک و عروسک های بندانگشتی به عنوان شخصیت‌های نمایش استفاده کنید.
این شخصیت‌ها قرار است که یک مکان جدید را تجربه کنند. فراموش نکنید که راهکارهای سازشی را نیز با کودک در حین بازی مرور کنید. برای مثال «اگر آقای فیل احساس می‌کنه که مهد کودک می‌تونه ترسناک باشه، خب اون برای احساسش چی کار می‌تونه بکنه؟ شاید بتونه به معلمش بگه تا به اون کمک کنه!»
تلاش کنید تا در مورد این تغییر ـ رفتن به مهد کودک ـ در زندگی کودک به طور مثبتی صحبت کنید و از منتقل کردن اضطراب خود به کودک در این مورد خودداری کنید.
سعی کنید که در اولین زمان ممکن قبل از شروع دوره، به همراه کودک خود از مهد کودک بازدیدی داشته باشید. اگر در این ملاقات شما کلاس‌هایی در مهد کودک در حال برگزاری است، در صورت امکان از آنها بازدید داشته باشید.
در صورت امکان و در حضور کودک با بعضی از کودکان مهد صحبت کنید و نظر آنها را در مورد رفتن به مهد کودک جویا شوید تا ترس از مهد کودک در کودک کاهش یابد.
درباره احساس خودتان زمانی که در کودکی باید به مهد می‌رفتید، به کودک خود بگویید. در مورد چیزهایی که بعد از رفتن به مهدکودک احساس شما را نسبت به این مکان تغییر داد، با کودک صحبت کنید.
از خواهر و برادرهای کودک بخواهید که در مورد رفتن به مهد کودک با او صحبت کنند.
اهمیت شناخت علت ترس
با کودک در مورد ترسش صحبت و بررسی کنید که دقیقاً کودک از چه موضوعی در مورد مهد کودک هراسان است.
آیا او نگران این است که کسی با او بدرفتاری کند؟ یا اینکه او هنوز نمی‌داند که دستشویی مهد کجاست یا اینکه نمی‌داند باید در مهد چه کار کند؟
زمانی که از ماهیت ترس کودک اطلاعات کافی داشته باشید، به صورت مؤثرتری می‌توانید به مسائل او بپردازید.
پذیرش احساس ترس
به کودک یادآوری کنید که داشتن کمی واهمه در مورد رفتن به مهد کودک و به صورت کلی یک مکان جدید هیچ اشکالی ندارد و طبیعی است. شاید وسوسه شوید که با نصیحت کردن و صحبت ترس از مهد کودک را از بین ببرید اما باید گفت که تلاشتان در اکثر مواقع بی‌ثمر خواهد ماند.
به جای آن تلاش کنید احساسات کودک را درک کرده و به حس ترس او توجه کنید. در عین اینکه به کودک در مورد نگرانی‌هایش تضمین می‌دهید، ترس او را به عنوان امری طبیعی و قابل‌قبول بپذیرید. زمانی را به صحبت با کودک راجع به احساساتش اختصاص دهید.
قصه درمانی ترس از مهد کودک
قصه درمانی یک کتاب داستان مناسب می‌تواند برای درمان ترس در کودکان به شما کمک کند. در مورد رفتن به مهد کودک برای کودک کتاب بخوانید؛ داستان‌هایی که معطوف به ترس از مهد کودک هستند.
یا با همراهی کودکتان داستانی را راجع به اولین روز حضور او در مهد کودک بنویسید. در این داستان کودک شما به عنوان شخصیت اول خواهد بود. بخش‌هایی از داستان را به افکار و احساسات کودک در آن روز اختصاص دهید.
هیچ گزینه‌ای را در مورد ماندن کودک در خانه و نرفتن به مهدکودک مطرح نکنید و در این مورد هیچ گونه بحثی را نپذیرید.
زود مهد کودک را ترک کنید.
زمانی که کودک را به مهد بردید، به او بگویید که در زمان مقرر حتماً به دنبال او خواهید آمد. تلاش کنید که با او یک خداحافظی سریع داشته باشید و زود از مهد خارج شوید.
معطل کردن و به درازا کشیدن خروج شما از مهد تنها موجب رنج بیشتر کودک شما خواهد شد و طبیعتاً در خداحافظی بعدی، او سخت‌تر گریه خواهد کرد.
اگرچه ترک کودک زمانی که گریه می‌کند، کار آسانی نیست اما به یاد داشته اشید که با این رفتار شما او به زودی به محیط عادت کرده و در مهدکودک دوستان زیادی خواهد یافت و با آنها شاد خواهد بود.
به یاد داشته باشید که یکی از رفتارهایی که می‌تواند به اعتماد کودک شما لطمه بزند و همین طور شرایط اضطراب جدایی را وخیم‌تر کند، این است که در گوشه‌ای از مهد پنهان شده و به این صورت به خیال خود مراقب کودک باشید! بهترین کار این است که هر چه زودتر مهد را ترک کنید.
صبور باشید.
از معلمان و مربیان مهد بخواهید که در مورد تجربه مهد کودک با کودک صحبت کنند. شاید بتوانید از معلم کودک بخواهید که قبل از شروع شدن دوره، زمانی را برای صرف چای به منزل شما بیاید و در آنجا با کودک شما ملاقات کند.
بعضی از کودکان بعد از چند روز به مهد عادت کرده و حتی به مهد علاقه‌مند می‌شوند، در صورتی که برای بعضی کودکان عادت کردن به مهد کودک زمانی بیشتری نیاز دارد. در نتیجه برای این فرآیند زمان مشخصی را نمی‌توان تعیین کرد و والدین باید در این مورد صبور باشند.
در غالب موارد، قبل از اینکه متوجه بشوید، کودک شما که هم اکنون در مورد مهد کودک مردد است، به زودی دوستان متعددی در مهد خواهد یافت و در آنجا اوقات شادی را سپری خواهد کرد.
چه این دوره چند روز به طول بینجامد و چه یک ماه، باید صبور باشید تا روند طبیعی خود را طی کند اما در صورتی که تحمل شرایط برای شما سخت شد، می‌توانید از کمک یک متخصص روانشناسی بالینی کودک و نوجوان بهره بگیرید.
راهکرهای مقابله با ترس از مدرسه در کودکان
کودک وقتی به سن مدرسه رسید، مسائل جدیدی را تجربه می‌کند و ممکن است در ابتدا نتواند با حجم تغییرات کنار بیاید. یکی از مشکلات والدین با کودکان ترس از مدرسه است.
علائم ترس از مدرسه
ترس در کودکان دبستانی انواع و علائم متفاوتی دارد. این کودکان ممکن است علائمی به عنوان فرآیند محافظتی برای مواجهه با ترس و موقعیت ناراحت‌کننده بروز دهند.
علائم فیزیکی عمده شامل بی‌اشتهایی، تهوع، استفراغ، اسهال، سرگیجه، سردرد و درد شکم است. آنها حتی ممکن است تب خفیف نیز داشته باشند.
علائم رفتاری و روانی شامل محکم چسبیدن به والدین یا پرستار، کج‌خلقی، وحشت‌زدگی هنگام جدا شدن از آنها، ترس از تاریکی یا تنها بودن در یک اتاق، کابوس شبانه کودکان، ترس‌های اغراق‌آمیز از حیوانات، غول‌ها و دیوها و نگرانی مداوم از سلامتی خود و دیگران از دیگر علائم ترس از مدرسه به حساب می‌آیند.
مؤلفه‌هایی که ترس از مدرسه را شامل می‌شوند، عبارتند از: ترس از ابراز وجود، فقدان اعتماد به نفس، ترس از عملکرد در مدرسه و امتحان.
ترس از امتحان و در واقع ضعف عملکرد کودک در مدرسه، یا از خانواده ناشی می‌شود یا از مدرسه.
لزوم تقویت مهارتهای کودکان
مؤلفه‌های اعتماد به نفس و ناتوانی در ابراز وجود به مهارتهای اجتماعی کودک بازمی‌گردد که می‌توان قبل از ورود به مدرسه آنها را تقویت کرد.
تقویت برخی مهارت های زندگی از جمله مهارت مدیریت تعارض در کودکان برای کاهش ترس از مدرسه در کودکان موثر است.
بهبود مهارتهای پایه و تقویت اعتماد به نفس و افزایش عزت نفس کودکان می‌تواند در کاهش ترس آنان از مدرسه مفید باشد.
حرف پایانی
ابتدا می‌بایست خانواده سعی کند از معضل ترس از مهد کودک و مدرسه پیشگیری کند و این مهم با آموزش‌های اجتماعی و مراقبت‌های رفتاری پیش از سن مهد و مدرسه انجام‌پذیر است.
در صورتی که پیشگیری مؤثر نبود و کودک دچار مشکل شد، باید از مشاور کمک گرفت. روش‌هایی مانند رفتاردرمانی، بازی‌درمانی، حساسیت‌زدایی منظم و مواجهه می‌تواند در درمان این کودکان مؤثر واقع شود.
توجه داشته باشید که در ابتدای ورود کودک به این محیط‌ها، ترس از مهد کودک و ترس از مدرسه طبیعی تلقی می‌شود و درمان موقعی ضرورت دارد که ترس پایدار باشد و بعد از گذشت چند ماه از بین نرود.
به طور کلی والدین با آگاهی از علل و انواع ترس های شایع کودکان بهتر می‌توانند برای درمان و رفع این ترس‌ها در کودکان اقدام کنند.
منابع:
کافی، سیما، حسن‌زاده، حمیده، آوان، محمد و علی‌آبادی، نرگس. (۱۳۸۵). ترس از مدرسه، فصلنامه علمی دانشکده پرستاری و مامایی دانشگاه علوم پزشکی بیرجند، ۳(۲.۱)۴۵-۴۰.
بهمن، بهاره، کیامنش، علیرضا و ابوالمعالی، خدیجه. (۱۳۹۲). مقایسه اضطراب مدرسه و مؤلفه‌های آن در دانش‌آموزان پایه چهارم در دو سیستم ارزشیابی سنتی و توصیفی، نشریه پژوهش در برنامه‌ریزی درسی، ۱۲12(۳۹) ۹۳-۱۰۷.
جلالی، سلیمه، کار احمدی، مژگان، مولوی، حسین و آقایی، اصغر. (۱۳۸۹). تأثير بازی‌درمانی گروهی به شيوه شناختی ـ رفتاری بر ترس اجتماعی كودكان ۵ تا ۱۱ سال، نشریه تحقیقات علوم رفتاری، ۹ (۲) ۱۰۴-۱۱۳.
Lee, Katherine. December 04, 2014. Calming First Day Kindergarten Anxiety. Retrieved April 5, 2016 from http://childparenting.about.com/od/schoollearning/a/first_day_kindergarten_anxiety.htm.
Densmore, Anne. AUGUST 16, 2013. 12 ways to help a child make the transition to kindergarten. Retrieved April 5, 2016 from http://www.health.harvard.edu/blog/12-ways-to-help-a-child-make-the-transition-to-kindergarten-201308166611.
