شب ادراری کودکان یکی از اختلالات رفتاری است که بسیاری از والدین در تربیت کودک و نوجوان با آن دست به گریبان هستند. در این مقاله از مجله تخصصی آریاکید به علل شب ادرای در کودکان و روش‌های مقابله با آن می‌پردازیم.
بی‌اختیاری کنشی ادرار یا واژه رایج شب ادراری یکی از اختلالات شایع در کودکان است که به دفع مکرر ارادی یا غیرعمدی ادرار در لباس یا بستر، روز یا شب در کودکانی که باید از نظر سنی به طور طبیعی کنترل مثانه را به دست آورده باشند و همچنین در غیاب نابهنجاری‌های جسمی مشخص اطلاق می‌شود (بهرمن، ۲۰۰۷).
اکثر کودکان تا حدود ۵ سالگی کنترل ادرار روزانه و شبانه منظمی را کسب می‌کنند، بنابراین بهترین سن جهت مطرح کردن تشخیص شب ادراری، ۵ سالگی است (گلدر و همکاران، ۲۰۰۲).
انواع شب ادرای در کودکان و تشخیص آن
بی‌اختیاری شبانه ادرار را به دو دسته بی‌اختیاری شبانه اولیه و ثانویه تقسیم‌بندی می‌کنند.
در بی‌اختیاری شبانه اولیه، کودک هیچگاه برای شش ماه پیاپی کنترل ادرار خود را نداشته است و در نوع ثانویه کودک اختیار ادراری را داشته است ولی مجدداً دچار بی‌اختیاری شده است (ماکاری، ۲۰۰۶).
تشخیص شب ادراری در کودکان زمانی مطرح می‌شود که کودک حداقل ۲ بار در هفته برای ۳ ماه متوالی لباس یا تختخواب خود را خیس کند یا اینکه خیس کردن تختخواب به شکل یک نگرانی و ناراحتی که به لحاظ کلینیکی بااهمیت است، در حیطه زندگی طفل جلوه نماید (ویلسون و همکاران، ۲۰۰۹).
شیوع شب ادراری در پسرها دو برابر دخترها است، در ۵ سالگی حدود ۷ درصد پسرها و ۳ درصد دخترها مبتلا به شب‌ادراری هستند و با افزایش سن، شیوع آن کمتر می‌شود.
به طوری که در ۱۰ سالگی این وضع بین ۳ درصد از دخترها و ۲ درصد از پسرها شایع است و در ۱۸ سالگی تنها یک درصد از پسرها و کمتر از یک درصد دخترها به شب ادراری مبتلا هستند.
در موارد استرس خانوادگی مستمر شب ادراری نیز شدت بیشتری پیدا می‌کند (به نقل از قهرمانی، ۲۰۰۸)، پس می‌توان بیان داشت که یکی از عوامل مؤثر در شب ادراری کودک وجود استرس و فشار روانی است.
اثرات شب ادراری بر خانواده و کودک
بی‌اختیاری ادراری می‌تواند خانواده‌ها را با تنش روحی جدی روبرو کند و مایه ناراحتی عمده کودکان و نوجوانان شود. والدین اغلب احساس نگرانی آمیخته با عصبانیت و آزردگی پیدا می‌کنند.
شاید والدین فکر کنند که ادرار از تنبلی ناشی می‌شود یا به عمد انجام می‌گیرد یا فکر کنند آنها مورد سرزنش قرار می‌گیرند. عدم شناخت می‌تواند باعث شود که آنها از دست این کودکان عصبانی شوند، آنها را تنبیه، طرد یا تحقیر کنند. این رفتار می‌تواند به احساس اضطراب یا گناهکاری در کودکان منجر شود و آنها را ناراحت و آشفته کند (اتکینسون، ۲۰۰۸).
شب‌ادراری می‌تواند مشکلات رفتاری، روانی و اجتماعی همانند کاهش عزت نفس، احساس شرمساری، خودکم‌بینی و پرخاشگری را به دنبال داشته باشد و عملکرد تحصیلی را تحت تأثیر قرار دهد (بروکس، ۲۰۰۳).
احتمال دارد بدن کودکان دانه‌های پوستی بزند یا کودکان درد و سوزش داشته باشند و همواره بوی بد بدهند که موجب طرد اجتماعی آنها شود مگر اینکه اقدامات بهداشتی انجام گیرد (اتکینسون و همکاران، ۲۰۰۸).
علت‌های ایجاد یا تشدید شب ادراری در کودکان
میزان این اختلال به محدودیت‌های اعمال شده بر فعالیت‌های اجتماعی آنها، تأثیر بر عزت نفس آنها، شدت طرد شدن آنها از طرف همسالان، والدین و مراقبان بستگی دارد (اتکینسون و همکاران، ۲۰۰۸).
علت‌های مختلفی برای ایجاد بی‌اختیاری کنشی ادراری مطرح است. هم علل جسمی و هم علل عاطفی در ایجاد یا تشدید این اختلال دخالت دارند.
علت‌های عاطفی
۱. عوامل روانی هیجانی و فشار روانی در خانواده
۲. وقایع بسیار آسیب‌زا و فروپاشی خانواده به دلیل طلاق یا مرگ والدین
۳. تولد فرزند جدید
۴. شروع مدرسه
۵. اختلالات روانی والدین مانند افسردگی مادر
۶. تنبیه بدنی کودک
۷. اضطراب و ترس کودک
می‌توان نتیجه گرفت که شب ادراری در کودکان تحت تأثیر شرایط محیط پیرامون است (کواتس، ۲۰۰۸). بر اساس تئوری سیستم‌ها (که به بررسی تأثیر و نقش هر یک از اعضای خانواده بر سایر اعضا و کل خانواده می‌پردازد)، هر عاملی یکی از اعضای خانواده را تحت تأثیر قرار دهد، بر دیگر اعضای خانواده نیز تأثیر می‌گذارد.
در این راستا سلامت روانی خانواده برای ایجاد سلامت روانی در فرزندان نقش زیادی دارد. وجود والدین با شایستگی ناکامل، اشکال در دلبستگی و اینکه تمایل به صمیمیت در کودک به علت قطع مراقبت مادر به هر دلیل ارضانشده باقی بماند، باعث می‌شود کودک برای جلب توجه، رفتارهای جسمی‌سازی خوشایند اولیه از جمله شب ادراری را در پیش گیرد (استین، ۲۰۰۸).
علت‌های جسمانی
علل متعددی همانند کاهش ظرفیت مثانه، اختلالات خواب، عوامل ژنتیکی و سابقه خانوادگی، تأخیر رشدی، عفونت دستگاه ادراری، ترشح غیرطبیعی هورمون آنتی‌دیورتیک، عفونت‌های مکرر دستگاه تنفسی فوقانی، لوزه سوم، تنفس دهانی عادتی، خرخر شبانه و… می تواند موجب شب ادراری شود (زیوکوویچ، ۲۰۱۲).
راه‌های درمان و رفع اختلال شب ادراری در کودکان
شب ادراری در کودکان، از آن نوع معضلاتی است که به واسطه‌ی سنِ کودک به عنوان یک مشکل نمود می‌یابد.
مثلاً، هیچکس به علت آن که بچه‌ی یک ساله‌ای جایش را تر می‌کند، نگران نمی‌شود، زیرا تا به حال هیچ کودک یک ساله‌ای برای این که شب‌ها (یا در اوقات دیگر) خودش را خیس نکند، تسلط لازم بر خویشتن را فرا نگرفته است.
ولی، وقتی همین کودک چهار یا پنج ساله می‌شود و هنوز این مشکلِ تسلط بر خویشتن همراه اوست، اکثر والدین نگران می‌شوند و حق هم دارند. به طور کلی، حدود یک سال بعد از آن که کودک که به طور دائم برای استفاده از دستشویی در طی روز تربیت شد، والدین باید شب ادراری مکرر را یک مشکل به حساب آورند.
بهتر است به محض آن که معلوم شد این موضوع یک مشکل است، به فرزندتان در غلبه بر شب ادراری کمک کنید. در غیر این صورت، کودک به سبب معضل شب ادراری مداوم احتمال به زمانی می‌رسد که دستپاچگی، شرمساری و احساس بی‌کفایتی را تجربه می‌کند.
هر چه الگوی جا تر کردن طولانی‌تر شود و ادامه پیدا کرده باشد، احتمال آن که کودک باور کند که نمی‌تواند بر آن غلبه یابد، بیشتر و ایجاد تغییر هم دشوارتر خواهد شد.
اقدامات پزشکی
اگر فرزندتان رختخوابش را خیس می‌کند، توصیه می‌کنیم ابتدا به پزشک خانواده یا متخصص اطفال مراجعه کنید. درست همان طور که روز ادراری ممکن است علل پزشکی داشته باشند، شب ادراری در کودکان هم می‌تواند ناشی از نارسایی جسمانی‌ای باشد که میزان کنترل مثانه را کاهش می‌دهد.
بیماری‌های مشخصی مثل عفونت‌های مجاری ادرار، و مشکلات الگوی خواب می‌توانند در شب ادراری در کودکان موثر باشند و پزشک‌تان می‌تواند مشخص کند که آیا این عوامل مشکل‌سازند یا خیر. در اکثر موارد، چنین عوامل جسمانی‌ای وجود ندارند، ولی معاینه‌ی عمومی فرزندتان توسط پزشک مهم است.
تقویت توانایی کودک
بهتر است شب ادراری در کودکان را به عنوان مشکلی تلقی کنید که در آن کودک فعلا فاقد مهارت تسلط بر خویشتن است. در نتیجه، موثرترین راه برای رفع این معضل بهبود مهارتهای پایه مثل تقویت اراده در کودک برای خشک ماندن در شب است.
ما می‌خواهیم توانایی کودک را برای غلبه بر شب ادراری تقویت کنیم، نه این که او را برای خیس کردن رختخوابش مجازات کنیم. (و از این راه احساس گناه و شرمساری، ویرانگر پدید آوریم).
پیش از مبادرت به کار روی این مشکل، پیگیری دقیق تعداد دفعاتی که کودک جایش را طی مدت یک تا دو هفته تر می‌کند، خیلی مفید است. پیشنهاد می‌کنیم این سوابق را ثبت کنید – حتی اگر خیس کردن رختخواب هر شب روی می‌دهد – به طوری که بعدا بتوانید پیشرفت خود را بسنجید.
بیشتر والدین می‌دانند که به یاد آوردن این که مثلا سه هفته پیش فرزندشان چند بار رختخوابش را خیس کرده، برایشان دشوار است. بدون وجود این نوع اطلاعات دقیق، تشخیص این که آیا کودک حالا نسبت به کمی قبل بهتر رفتار می‌کند یا خیر، دشوار خواهد بود. فهرستی از روزهای هفته برای دوره‌ای یک تا دو هفته‌ای تهیه و هر شبی را که کودک جایش را تر کرد، یادداشت کنید.
راهکارهای موثر بر کنترل شب ادراری در کودکان
اولین راه برای کنترل شب ادراری، مستلزم انجام چند کار است:
- کاهش نیاز کودک به دفع ادرار بعد از خوابیدن
- تشویق بسیار زیاد کودک به پاداش شب‌هایی که جایش را تر نکرده
- برنامه‌ریزی برای آنکه کودک صبح بعد از شب‌هایی که او جایش را تر کرده، مسئولیت‌هایی را در انجام کارهای نظافت بر عهده بگیرد.
این اقدامات به طور هم زمان شروع می‌شوند، چون غلبه بر شب ادراری در کودکان معمولا نیازمند کارکرد یکپارچه‌ی همه‌ی آنهاست. کار را با برقراری محدودیت در مورد نوشیدنی‌ها در شب هنگام، شروع کنید. قانون خوب برای کودک این است که طی دو ساعت قبل از خواب هیچ مایعی ننوشد.
از والدین می‌خواهیم که کودک را مجبور کنند، دو بار قبل از خواب به دستشویی برود؛ مرتبه اول باید حدود سی دقیقه و دومی بلافاصله قبل از رفتن به بستر باشد. کودک باید هر شب این کار را بکند، حتی اگر خیلی هم نیاز به استفاده از دستشویی نداشته باشد.
اگر کودک در این مواقعِ قبل از خواب ادرار کرد، او را تحسین کنید اگر تعداد این موارد قابل توجه بود با یک پاداش ویژه مثل خرید اسباب بازی مورد علاقه‌اش، انگیزه او را بیش از پیش تقویت کنید.
عدم سرزنش کودک
والدین باید صبح‌ها، بلافاصله بعد از بیدار شدن کودک، رختخوابش را وارسی کنند. اگر خیس بود، او را سرزنش نکنید. به یاد داشته باشید که ما نمی‌خواهیم کودک را به علت ناکامی‌هایش تنبیه کنیم، بلکه می‌خواهیم توفیق‌هایش را به شدت تقویت کنیم.
اگر شبی جایش را تر کرد، به طریقی واضح برای فرزندتان توضیح دهید از اینکه چنین واقعه‌ای روی داده و نمی‌تواند جایزه ویژه‌ی خشک بودن بسترش را بگیرد، متاسف هستید، ولی امشب شب جدیدی است که او می‌تواند دوباره سعی‌اش را بکند.
هشدار شب ادراری
وسیله‌ای در فروشگاه‌ها یافت می‌شود که به کمک آن می‌توانید فرزندتان را به محض شروع شب ادراری، عملا هشیار کنید. آسان یا بهترین نوع این وسیله، زنگ هشدار جیش نام دارد که در بازار می‌توان تهیه کرد.
این دستگاهِ تقریبا ارزان دارای بالشتکی است که در زیر ملافه قرار می‌گیرد. اولین نم رطوبت که از ملافه با این بالشتک تماس پیدا کند، مدار الکتریکی کوچکی را وصل می‌کند که زنگ را به صدا در می‌آورد.
صدای زنگ چنان بلند است که بلافاصله کودک را بیدار می‌کند تا او بتواند قبل از خیس کردن جایش به دستشویی برود. این وسیله بیشتر برای کودکان بزرگ‌تر از پنج سال کارآیی دارد، چون کودکان خیلی کوچک از صدای زنگ از جا می‌پرند، ولی نمی‌توانند به خاطر بیاورند که چرا زنگ به صدا در آمده است. این وسیله با یک باتری کوچک کار می‌کند و ایمن و موثر است.
به والدین توصیه می‌کنیم در صورتی از این زنگ استفاده کنید که گام‌های مطرح شده‌ی پیشین به تنهایی در کاهشِ مشکل شب ادراری در کودکان موفقیت‌آمیز نبوده‌اند. به هر حال، استفاده از چنین زنگی همیشه باید در بافت برنامه‌ای کلی باشد که شامل تمام اقدامات اولیه است.
روش‌های کاهش شب ادراری
۱. جلوگیری از مصرف مایعات دو الی سه ساعت قبل از خواب (به صورت محترمانه و توأم با محبت)
۲. کاهش فشار روانی بر کودک از طریق برطرف کردن مشکلات عاطفی و هیجانی و آشفتگی در خانواده
۳. فرستادن کودک به توالت قبل از خواب و خالی کردن مثانه
۴. استفاده از زنگ هشداردهنده (قابل خرید از داروخانه‌ها): در کودکی که تختخوابش را خيس مي‌کند، بايد راه عصبی مغز به مثانه تقويت شود. زنگ‌های هشداردهنده برای تقويت اين مکانيسم به کار می‌روند. يک گيرنده رطوبت، بلافاصله پس از شروع ادرار کردن کودک، در تختخواب او فعال می‌شود و زنگ را به صدا درمی‌آورد.
برخی از اين زنگ‌ها لرزشی هستند که برای کودکان دچار مشکلات شنوايی يا آنهايی که به همراه سايرين در يک اتاق می‌خوابند، به کار می‌روند. هنگامی که کودک بيدار می‌شود و به سمت توالت می‌رود، اين زنگ هشداردهنده عضلات سقف لگن را تحريک و منقبض می‌کند. در نتيجه، جلوی خروج بيشتر ادرار گرفته می‌شود. به تدريج کودک می‌آموزد که پيش از به صدا درآمدن زنگ از خواب بيدار شود يا تمام شب را بدون نياز به ادرار کردن به خواب رود. به اين ترتيب، مشکل شب‌ادراری حل می‌شود.
نکاتی نهایی برای والدین در ارتباط با شب ادراری کودکان
- والدین باید به این نکته توجه داشته باشند که در شب ادراری کودکان به هیچ عنوان نباید از تحقیر و تنبیه استفاده نمایند.
- پدر و مادرها باید توجه داشته باشند حدالمقدور افراد دیگر از این جریان مطلع نگردند، زیرا امکان دادن فیدبک نامناسب به کودک بالا می‌رود.
- والدین باید از لحاظ سلامت فیزیولوژیکی کودک اطمینان حاصل نمایند.
استفاده از توصیه‌های مذکور می‌تواند به کاهش و در نهایت درمان اختلال شب ادراری در کودکان یاری رساند.
در نهایت لازم به ذکر است در درمان شب ادراری در کودکان مراجعه به پزشک ضروری است. زیرا این اختلال از جمله اختلالات رفتاری بایستی به صورت تخصصی و دقیق علت‌یابی و درمان شود و عموماً درمان‌های دارویی نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد که بسیار مؤثر است.
منابع:
شرود، کارولین اس(1389) سنچش و درمان مشکلات رفتاری(ترجمه مهرداد فیروز بخت) انتشارات دانژه
انله، ایزولده(1383)مشکلات رفتاری کودکان(ترجمه سپیده خلیلی) انتشارات پیدایش
محمدپور، علی. بصیری‌مقدم، مهدی. جانی، سمیه و حیدرپور، شهربانو. (۱۳۹۱). شب‌ادراری و عوامل مرتبط با آن در کودکان دبستانی. فصلنامه دانشگاه علوم پزشکی و خدمات درمانی بهداشتی گناباد، ۱۸، ۲، ۳۷ – ۴۴.
صالحی، بهمن. یوسفی چایجان، پارسا. رفیعی، محمد. قدیمی، نیلوفر. ابراهیمی، سمیه. مرادی، شیرین. (۱۳۹۳). مقايسه عملكرد كلی والدين و مشكلات رفتاری در كودكان مبتلا و غيرمبتلا به اختلال شب‌ادراری اوليه. مجله علوم پزشکی دانشگاه علوم پزشکی قزوین، ۱۸، ۴، ۶ و ۷. ۳۵ – ۴۱.
Stein SM. Enuresis, early attachment and intimacy. British Journal of Psychiatry 2008; 15(2): 167-76
Behrman ER, Kliegman MR, Jenson BH. Nelson textbook of pediatrics. 18th ed. Philidelphia: Saunders; 2007: 113: 2249.
