حقایق و اشتباهات رایج درباره خلاقیت کودکان

خلاقیت و مهارت تفکر خلاق یک ویژگی ممتاز در وجود انسان است و ما تمام دستاوردهای بشری را مدیون این ویژگی هستیم. با این حال تصورات اشتباهی نیز درباره خلاقیت وجود دارد که آگاهی از آنها برای تربیت کودک و نوجوان ضروری است. به همین دلیل در این مقاله از مجله تخصصی آریاکید به برخی حقایق و اشتباهات رایج درباره خلاقیت می‌پردازیم.

اگرچه که خلاقیت با موضوعات خلاقی چون هنر و موسیقی در ارتباط است، اما باید پذیرفت که خلاقیت به یک موضوع یا حوزه خاص اختصاص ندارد و اشتباهات رایج در ارتباط با خلاقیت زیاد است.

 خلاقیت راهی برای رسیدن به حل مسئله است که به روش‌های مختلف قابل تمرین کردن است. از طرف دیگر خلاقیت در محیطی شبیه به خلأ  نمایان نمی‌شود:‌ شیوه‌ای که خلاقیت توسط هر کودک در هر سیستم آموزشی ابراز می‌شود، در جاهای مختلف متفاوت است. به این معنی که خلاقیت در هر محیطی به فراخور آن محیط خود را نشان می‌دهد.

خلاقیت مفهومی است که شاید لازم باشد روزها و روزها درباره زیر و بم آن حرف بزنیم، و تازه شاید بعد از این همه حرف باز هم اشتباه فهمیده شود. در این مطلب قصد نداریم با تعاریف مختلفی که از این مفهوم ارائه شده شما را سردرگم کنیم.

فقط می‌خواهم آنچه در تمام این تعاریف مشترک است را بیان کنم و در اهمیت کمک به رشد آن و همچنین اشتباهات رایج درباره خلاقیت حرف بزنیم.

ویژگی مشترک تعاریف خلاقیت

قبل از اینکه به اشتباهات رایج درباره خلاقیت و مهارت تفکر خلاق بپردازیم بهتر است که به حقایق مهم درباره آن اشاره کنیم. قبل از همه باید بدانیم که چه توافقی درباره مفهوم و تعریف خلاقیت وجود دارد.

ویژگی مشترک تعاریف مختلف از خلاقیت وجود 5 مشخصه است که آن 5 مشخصه عبارتند از:‌ تخیل، اصالت، مولد بودن، حل مسئله و توانایی تولید محصولی ارزشمند.

اما این مشخصه‌ها دقیقاً بر چه چیزی دلالت دارند؟

تخیل

بر اساس تعریف فرهنگ روانشناسی انجمن روانشناسی آمریکا (APA) تخیل عبارت است از نوعی استعداد ذهنی، که در نبود اطلاعات حسی مستقیم، غالباً از طریق ترکیب و در هم آمیختن تکه‌های تجربیات حسی قبلی، اندیشه‌ها و تصاویر جدیدی را خلق می‌کند.

اصالت

اصالت به معنای تقلیدی نبودن است، یعنی فرد خلاق تفکراتی دارد که شبیه به فرد دیگری نیست و منحصر به خود اوست.

مولد بودن

مولد بودن به معنای توانایی ایجاد ایده‌های جدید است، این ایده‌ها ممکن است از ترکیب ایده‌های مختلف باشد اما به روشی که منحصر به فرد است.

حل مسئله

حل مسئله بر اساس تعریف APA فرآیندی است که افراد از طریق آن تلاش می‌کنند بر مشکلات فایق آیند. به طرح‌هایی دسترسی یابند که آنها را از موقعیت آغازین به هدفی دلخواه برساند، یا از طریق کارکرد های عالی تر ذهن مانند استدلال و تفکر خلاق به نتایجی برسند.

توانایی تولید محصولی ارزشمند

 توانایی تولید محصول ارزشمند هم به این معناست که فرد از طریق فرآیندی خلاق بتواند برون دادی از خود ارائه دهد که اصیل بوده و دارای ارزشی شخصی یا اجتماعی باشد.

این محصول صرفاً فرآورده‌ای فیزیکی نیست. حتی یک ایده خلاق می‌تواند عنوان محصولی ارزشمند را در پی داشته باشد.

تنها مشخصه‌ای که در این بین می‌توان از طریق آموزش در فرد تقویت کرد مهارت حل مسئله است که البته لازم به یاد آوری است که همین حل مسئله هم در افراد خلاق فاصله‌ای چشمگیر با افرادی دارد که به آنها این مشخصه را آموزش داده‌اند.

مشخصه‌های نام برده شده در بالا سبب ایجاد صفاتی شخصیتی خواهد شد که مجموعه این صفات را به عنوان خلاقیت می‌شناسیم.

ایده ناب، عمل، ایجاد تغییر

هوارد گاردنر، نظریه‌پرداز هوش های چندگانه، معتقد است افراد دارای مهارت تفکر خلاق واقعی می‌توانند از طریق به کارگیری این مشخصه‌ها در جهان تغییراتی ایجاد کنند. خواه این جهان جهانی باشد که تمام جمعیت کره زمین را در بر می‌گیرد خواه جهان فردی شخص خلاق.

مهم توانایی ایجاد یک ایده ناب، عمل بر اساس آن و ایجاد تغییری هر چند کوچک در نتیجه آن عمل است. عمل کردن بر اساس ایده ناب بیانگر فرآیند خلاقی است که در پی یک فکر می‌آید.

اهمیت این بخش از خلاقیت به حدی بالاست که گاهی متفکران آن را از محصول نهایی نیز مهمتر می‌دانند. اینکه فرد از طریق خلاقیت خود راهی را پیدا کند تا بر محیطش اثر بگذارد. هرچند این تاثیر نتیجه بخش نباشد.

مهم تلاش از مسیری خلاق و دلسرد نشدن در صورت نرسیدن به نتیجه دلخواه است. به همین دلیل است که یکی از مباحث مهم که درباره خلاقیت و در ارتباط با آن باید آموزش داده و مورد تشویق قرار بگیرد، پشتکار است.

پس یک فرآیند خلاق است اگر محصولی ارزشمند را در پی داشته باشد.

شناسایی خلاقیت راه‌های مختلف و روش های گوناگونی دارد که قصد ما در این مقاله صحبت در این باره نیست، فقط می‌خواهم یادآور شویم که مهمتر از شناسایی خلاقیت، کمک به رشد آن از طریق رفع اشتباهات رایج درباره خلاقیت است.

اشتباهات رایج درباره خلاقیت مانع رشد آن می‌شود.

معمولاً خلاقیت در سنین پیش از دبستان توسط والدین و متخصصان از طریق مشاهده ویژگی‌ها و آزمون‌های مختلف شناسایی می‌شود.

اما با ورود کودک به مهد کودک ها و مراکز پیش دبستان و اجبار کودک برای قرار گرفتن در چارچوبی که سایر کودکان با خصوصیات مختلف هم در آن قرار دارند، اولین و یکی از مهمترین موانع در راه خلاقیت جلوی کودک خلاق ما قرار می‌گیرد.

او باید خود را با شرایطی وفق دهد که خلاقیتش را از بین خواهد برد. اینجاست که اهمیت ایجاد شرایطی برای رشد خلاقیت خود را نشان می‌دهد.

با توجه به سیستم آموزشی موجود در کشور ما، که با کم دقت‌ترین مشاهده هم می‌شود دریافت که تا یک سیستم آموزشی درست چه فاصله چشمگیری دارد، اهمیت فعالیت‌های کمک آموزشی نمایان می‌شود.

ما نمی توانیم خلاقیت کودکمان که شاید مهمترین سرمایه او در طول زندگیش باشد را به افرادی بسپاریم که درک درستی از این موضوع ندارند و حتی به دنبال رسیدن به این درک هم نیستند.

اینکه ما خودمان سعی در فهم درست این ویژگی ارزشمند در خودمان و کودکانمان داشته باشیم باعث می‌شود تا به راحتی بیراهه‌های آموزشی را در مسیر خلاقیت پیدا و از ورود کودکمان به آن راه جلوگیری کنیم.

به کارگیری روش‌های افزایش و رشد مهارت تفکر خلاق باعث خواهد شد تا نه تنها با ورود به مهدها و مدارس خلاقیت از بین نرود، بلکه منجر به رشد و باروری این ویژگی می‌گردد.

یادمان باشد: خلاقیت مفهومی بسیار حساس است و کوچکترین ندانم کاری در راه تربیت آن موجب کم رنگ شدن و از بین رفتن آن خواهد شد.

برخی اشتباهات رایج درباره خلاقیت

کودکان خالقان طبیعی، مخترعان، کاشفان و هنرمندان هستند. آنها این کارها را به صورت خودکار و با اطمینان انجام می‌دهند.

جایی در طول مسیر خلاقیت طبیعی، آنها پیام‌هایی دریافت می‌کنند که باعث می‌شود اعتماد به نفسشان را از دست بدهند.

و این می‌تواند تمایل آنها را برای ادامه خلقت از بین ببرد. این سرکوب خلاقیت می‌تواند برای جهان و برای آنها فاجعه‌بار باشد.

خلاقیت و مهارت تفکر خلاق یک انتخاب است و اگر بچه‌ها می‌خواهند خلاق باشند، والدین باید مراقب باشند که آن را سرکوب نکنند.

چه چیزی خلاقیت بچه ها را از بین می‌برد؟ در این مورد والدین باید از برخی اشتباهات رایج درباره خلاقیت اجتناب کنند.

کودکان به راحتی یادگیری را از محیطی به محیطی دیگر انتقال می‌دهند.

بسیاری از شواهد بیانگر این است که اغلب کودکان به سختی یادگیری خود درباره یک موضوع را از محیط یاد گرفته شده به موقعیت‌های دیگر انتقال می‌دهند.

پدانش و مهارت 2 مقوله‌ای هستند که به شدت وابسته به شرایطی هستند که در آن فراگرفته شده‌اند. به همین دلیل کودکان نمی‌توانند به راحتی موضوعات را از یک محیط به محیط جدید ببرند و آن را در محیط جدید به کار بگیرند.

این بزرگسالان هستند که با کمک و راهنمایی خود کودکان را در این انتقال یاری می‌دهند.

فرآیند خلاق سرگرم‌کننده است، نمی‌تواند فرآیندی جدی باشد.

یکی از اشتباهات رایج درباره خلاقیت این است که فکر کنیم خلاقیت، همواره یک فرآیند مفرح و سرگرم‌کننده است.

خلاقیت شاید بیشتر شبیه یک کار سرگرم‌کننده به نظر برسد. اما در عمل یک فرآیند خلاق با چالش‌هایی فراوان همراه است که به تمرکز نیاز دارد و پشتکار و عزمی راسخ برای رسیدن به هدف را مطالبه می‌کند.

در واقع ممکن است این فرآیند نه تنها به سرگرمی شبیه نباشد، بلکه احتمالاً بسیار دشوار و خسته‌کننده است. خلاقیت نیاز به جدیت دارد.

خلاقیت یک ویژگی فطری است که به چند استعداد خاص محدود است. افراد خلاق خودشان راهشان را پیدا خواهند کرد فارغ از اینکه در مدرسه چه اتفاقاتی افتاده است!

افراد مجموعه‌ای از توانایی‌های مختلف، صفات شخصیتی و تجارب خانوادگی هستند که این مجموعه بر ابراز قوه خلاقیت آنها تاثیر می‌گذارد.

مطالعات بر روی بزرگسالان خلاق نشان می‌دهد آنها بیشتر بر “خلاق بودن” اصرار داشتند و به اشتباه با حالتی کینه‌توزانه به تجارب آموزشی خود می‌نگریستند. در حالیکه بحثی پیرامون اینکه نمی‌شود خلاقیت را به دست شانس سپرد وجود ندارد.

خلاقیت و رشد مهارت تفکر خلاق در کودکان به برنامه‌ریزی و تجارب آموزشی نیاز دارد. بسیاری از کودکان موقعیت‌های رشد خلاقیتشان را به دلیل نبود حمایت و تشویق در سنین پیش دبستان از دست می‌دهند.

اینجاست که اهمیت محیط و برنامه‌های آموزشی خود را نشان می‌دهد.

کودکان تمام تجارب خلاق خود را از طریق بازی آزاد و فعالیت‌های ساختارنیافته به دست می‌آورند!

یکی از اشتباهات رایج درباره خلاقیت به شیوه پرورش آن مربوط است. حقیقت این است که خلاقیت به آزادی در عمل ارتباط دارد. اما این آزادی نباید به صورتی افراطی تفسیر شود.

کودکان از طریق بازی های خلاقانه آزاد و فعالیت‌های ساختارنیافته دستاوردهای زیادی خواهند داشت.

اما بر خلاف علاقه کودکان برخی بازی ها و کلاس‌های هنری روتین و تکراری هستند. کودکان به محرک‌ها و مسائلی نیاز دارند تا با آنها وارد چالش شوند و از این طریق خلاقیت خود را ورز دهند.

بزرگسالان می‌توانند به کودکان برای رشد مهارت هایشان در خلال بازی کمک کنند.

بی‌نیازی به دانش و مهارت از اشتباهات رایج درباره خلاقیت

اصرار بر فراگیری دانشی وسیع و دامنه مهارتی بالا برای همه افراد منطقی نیست. اما باید در نظر داشته باشیم که این دو مقوله برای خلاقیت حیاتی‌اند.

وجود دانشی درباره جهان نقطه شروع بازی های کودکان است. از بازی  با اسباب بازی های دارای یک راه حل مثل پازل گرفته تا بازی با لگو یا بازی های وانمود نقش، همگی به دانش ابتدایی درباره جهان و چگونگی ارتباط اجزای آن با هم نیاز دارد.

واقعاً افراد بدون داشتن مهارت های لازم چطور می خواهند خلاقیت خود را بروز دهند؟ یک فردی که ذهنی خلاق در زمینه داستان سرایی دارد بدون داشتن مهارت در فنون داستان نویسی خلاقیتش را چگونه بروز خواهد داد؟

اشتباهات رایج درباره خلاقیت و اشتباهات کودکان

معمولا اشتباهات رایج درباره خلاقیت باعث می‌شود که والدین درباره اشتباهات کودکان در فرایند یادگیری برخورد مناسبی نداشته باشند.

توانایی پذیرش اشتباهات برای والدین به طور کلی مهم است اما برای تقویت خلاقیت کودکان خلاقیت ضروری است.

اشتباهات می‌توانند یک ایده را متوقف کنند، باعث عصبانیت شوند، ناامیدی ایجاد کنند یا می‌توانند بلوک‌های سازنده یادگیری باشند.

احساس ما به عنوان والدین در مورد اشتباهات، مستقیماً بر احساس فرزندانمان در مورد اشتباهات تأثیر می‌گذارد. به همین دلیل است که کنترل فرصت‌هایی که اشتباهات ارائه می‌دهند بسیار مهم است.

در ادامه توصیه‌هایی را برای مواجهه مناسب با اشتباهات کودکان ارائه می‌کنیم.

فرصت را بشناسید.

ما به عنوان انسان نه یک موجود جایزالخطا بلکه موجودی واجب‌الخطا هستیم و از طریق آزمون و خطا یاد می‌گیریم. پس هر اشتباه، فرصتی برای یادگیری است.

اشتباه کردن به این معنی است که شما (یا فرزندتان) ریسک کرده‌اید. وقتی چیزی را امتحان کردید که نتیجه آن، چیزی نبود که شما برنامه‌ریزی کرده بودید، به شما یک تجربه یادگیری ارزشمند داده می‌شود.

به یاد داشته باشید که وقتی اشتباهی می‌کنید که بچه هایتان در حال تماشای آن هستند و به عنوان بهترین مقلدین جهان، وقتی اشتباهات خودشان را مرتکب شوند، از عکس‌العمل شما درباره اشتباهتان تقلید خواهند کرد.

سوالات محرک مثبت درباره اشتباهات

در هنگام بروز اشتباه، به جای اینکه از فرزندتان (یا خودتان) ناراحت شوید، سؤالات محرک بپرسید:

چی شد؟

چرا آنطور که شما فکر می‌کردید کار نکرد؟

دفعه بعد چه چیزی را می‌توانید امتحان کنید تا به یک نتیجه جدید برسید؟

بیان اشتباه به صورت مثبت، لحن منفی را از آن خارج می‌کند و به کودک شما اجازه می‌دهد تا بتواند از اشتباه خود بیاموزد.

انتظار داشته باشید و برای راه‌های مثبت برخورد با اشتباهات برنامه‌ریزی کنید.

اشتباهات زمانی تبدیل به فرصت‌های یادگیری می‌شوند که مورد انتظار و استقبال قرار گیرند.

هر اشتباهی که به درستی مدیریت شود، یک عنصر سازنده به مجموعه مهارت های کودکان می‌افزاید و به آنها اعتماد به نفس می دهد تا در آینده ریسک‌های خلاقانه‌ای را انجام دهند.

حرف آخر حقایق و اشتباهات رایج درباره خلاقیت

ما می‌خواهیم بچه‌هایمان خلاق باشند و با این حال، اغلب به دلیل برخی اشتباهات رایج درباره خلاقیت، کارهایی را انجام می‌دهیم که آن‌ها را نابود می‌کند.

تشویق خلاقیت مستلزم تحمل، صبر، گشاده‌رویی و پذیرش است. معلمان پرمشغله و والدین خسته اغلب از این ویژگی‌ها کوتاهی می‌کنند.

با این حال، گاهی اوقات تنها چیزی که لازم است یک یادآوری کوچک است. بنابراین، اگر متوجه شدید که در حال انجام هر یک از این کارها هستید، از خود بپرسید که آیا راه دیگری برای دستیابی به یک هدف مشابه وجود ندارد.

علاوه بر توصیه‌های مذکور، ایجا شرایط برای کودکان برای بازی با اسباب بازی های موثر بر مهارت تفکر خلاق برای تقویت خلاقیت در آنان بسیار موثر و مفید خواهد بود.

منابع:

GARDNER, H. (1999). Intelligence Reframed: Multiple Intelligences for the 21st Century. New York, NY: Basic Books

EDWARDS, C.P. and SPRINGATE, K.W. (1995). Encouraging Creativity in Early Childhood Classrooms (ERIC Digest). Urbana, IL: ERIC Clearinghouse on Elementary and Early Childhood Education (ED389474).

www.columnfivemedia.com