مهارت ارتباط موثر یکی از مهمترین مهارت های ده گانه زندگی است و هر چه کودک شما در آن بهتر باشد، کیفیت زندگی او در سایر ابعاد نیز بهتر خواهد بود. در این مقاله از مجله تخصصی آریاکید به تعریف مهارت ارتباط مؤثر، مهمترین مهارت های ارتباطی، گام‌های برقراری ارتباط موثر و روش های تقویت این مهارت در کودکان می‌پردازیم.
تعریف مهارت ارتباط مؤثر
مهارت ارتباط موثر (Effective communication skills) به معنای توانایی ابراز احساسات، نیازها، و نقطه نظرهای فردی با گوش دادن فعالانه به مخاطب و ایجاد بیشترین رضایت با کمترین تنش و کشمکش است.
ارتباط موثر چیزی فراتر از تبادل اطلاعات است. مهارت ارتباط موثر مربوط به درک احساسات و اهدافِ فراسوی اطلاعاتی است که بین دو نفر مبادله می‌شود.
حتما برای شما هم اتفاق افتاده است که در یک گفتگو، شما چیزی می‌گویید، اما طرف مقابل چیز دیگری برداشت می‌کند. و به این ترتیب سوءتفاهم، سرخوردگی و درگیری ایجاد می‌شود. این نوع ارتباط غیرموثر می‌تواند مشکلاتی را در خانه، مدرسه و روابط کاری ایجاد کند.
ارتباط موثر به این معنی است که علاوه بر اینکه بتوانید پیامی را به وضوح منتقل کنید، باید به گونه‌ای گوش دهید که معنای کامل آنچه گفته می‌شود را درک کنید. به طوری که طرف مقابله اطمینان یابد که شما حرف او را شنیده و منظورش را فهمیده‌اید.
برای بسیاری از ما، برقراری ارتباط واضح‌تر و مؤثرتر مستلزم یادگیری برخی مهارت های مهم است. اگر در تلاش برای بهبود ارتباط با همسر، فرزندان، رئیس یا همکاران خود باشید، یادگیری این مهارت ها می‌تواند ارتباط شما با دیگران را عمیق‌تر کند. اعتماد و احترام بیشتری ایجاد نماید. و مهارت کار گروهی، مهارت حل مسئله و روابط اجتماعی و عاطفی شما را بهبود بخشد.
مهارت ارتباط موثر در کودکان نیز به همین اندازه مهم است و تمام زندگی آینده او را تحت تاثیر قرار می‌دهد.
رشد مهارت های ارتباطی در کودکان
ما از لحظه تولد شروع به برقراری ارتباط می‌کنیم. ما با اولین گریه، حضور خود در جهان را اعلام می‌کنیم! همان طور که کودک رشد می‌کند، مهم است که مهارت های ارتباطی او را پرورش دهیم تا بتواند احساسات و افکار خود را به وضوح و با اطمینان در تمام جنبه‌ها و زمینه‌های زندگی بیان کند.
اگر مراحل رشد کودک را در نظر بگیریم: آنها ابتدا با والدین خود، سپس با خواهر و برادر و دوستان خود و پس از آن با بزرگسالان دیگر مانند معلمان مدرسه ارتباط برقرار می‌کنند.
کودک مهارت های ارتباطی را از طریق تماشا کردن و گوش دادن به والدین خود و سپس تقلید از کلمات و اعمال آنها یاد می‌گیرد. هرچه بیشتر با فرزندتان ارتباط برقرار کنید، زودتر و سریعتر این مهارت ها را در او ایجاد می‌کنید.
فواید مهارت ارتباط موثر در کودکان
هدف از مهارت ارتباط موثر این است که کودک بتواند پیام خود را به طور مفید و موثر به دیگران منتقل سازد. اگر کودک بتواند پیام خود را به دیگران تفهیم کند، افکار و ایده‌های او به طور مؤثر منتقل خواهد شد.
عدم موفقیت در این مهارت، شکست اهداف فردی یا حرفه‌ای را به دنبال خواهد داشت. با استفاده از این توانایی، کودک می‌تواند به صورت کلامی و غیرکلامی خود را مطابق با فرهنگ جامعه عرضه کند.
علاوه بر آن، کودک از طریق مهارت ارتباط موثر می‌تواند نیازها، خواسته‌ها، ترس‌ها و عقاید خود را بیان کند. همچنین، این توانایی کودک را قادر می‌سازد که به هنگام نیاز، از دیگران درخواست کمک کند.
فرزندپروری و تربیت کودک و نوجوان به معنای برقراری ارتباط با فرزندتان است. ارتباط مثبت دو طرفه باعث افزایش عزت نفس فرزند شما می‌شود.
در حالی که کودکان با کلمات تشویق‌کننده و ستایش شما انگیزه می‌یابند و شکوفا می‌شوند، گوش دادن به صحبت‌های فرزندتان عزت نفس او را افزایش می‌دهد و آنها را قادر می‌سازد تا احساس شایستگی و دوست داشته شدن داشته باشند.
مهمترین مهارت های ارتباطی
برای تقویت ارتباط مؤثر، هم افراد بزرگسال و هم کودکان باید به مهارت های ارتباطی خاصی مجهز باشند.
مهارت های ارتباطی را می‌توان به عنوان توانایی بیان واضح و مطمئن خود در همه جنبه‌ها و زمینه‌های زندگی توصیف کرد. ارتباط برای انتقال اطلاعات به افراد دیگر و درک آنچه به ما گفته می‌شود، شرط تفاهم و درک بیشتر در بین افراد است.
مهارت های ارتباطی خوب ضامن درک بهتر بین افراد، کاهش تعارضات و ایجاد فضای هماهنگ در بسیاری از موقعیت‌ها خواهد بود. در مقابل، مهارت های ارتباطی ضعیف ممکن است منجر به سوء تفاهم مکرر، ناامیدی و درگیری بین افراد شود.
مهمترین مهارت های ارتباطی عبارتند از:
- مهارت های گفتاری
- نوشتاری
- مهارت گوش دادن فعال
- ارتباط غیرکلامی و استفاده موثر از زبان بدن
- سلام کردن و احوالپرسی
- پیشقدم شدن در گفتگوها
- درک احساس شنونده
- همدلی کردن
- یافتن نقاط مشترک
- پیش‌بینی کردن
- کنترل خشم
- حل مسئله
- مهارت عذرخواهی
گام‌های برقراری ارتباط موثر
در برقراری ارتباط موثر گام‌هایی وجود دارد که با دقت به آنها می‌توان به رشد مهارت ارتباط موثر در کودکان کمک کرد.
گام اول: گوش دادن
جهت توفیق در امر گوش دادن، توجه به موارد زیر ضروری است:
- اینکه گوینده کیست، دیدگاه او نسبت به مسئله مطرح شده چیست؟ چه مسئله‌ای او را نگران می‌کند؟ احساساتش چگونه است و چه انتظاری از ما دارد؟
- توانایی در ایجاد هماهنگی لازم بین ارتباط کلامی و غیرکلامی
- توجه به کلیه ژست‌ها و حالات بدنی گوینده
- رعایت نشانه‌های غیرکلامی توجه (لبخند زدن، تماس چشمی، ژست، انعکاس و حواسپرتی)
- رعایت نشانه‌های کلامی توجه (تقویت مثبت، به خاطر آوردن، پرسیدن سؤال و روشن کردن ابهام و مرور نکته‌ها)
گام دوم: صریح و صادق بودن
این گام فرآیندی نامحسوس و بسیار مؤثر است. با استفاده از این گام به بیان صریح مقصود و منظور پرداخته می‌شود و از ایجاد حدس و گمان و دور شدن از واقعیت جلوگیری می‌شود.
گام سوم: همدلی
همدلی یکی از پایه‌های اصلی مهارت ارتباط موثر است. همدلی هنر دیدن دنیا به صورتی است که دیگران آن را می‌بینند. وقتی همدلی دارید، به این معنی است که می‌توانید درک کنید که یک فرد در یک لحظه چه احساسی دارد و گفتار و رفتار دیگران برای او چه معنایی داشته است.
همدلی به ما کمک می‌کند تا ایده‌های خود را به گونه‌ای منتقل کنیم که برای دیگران معنادار باشد، و به ما کمک می‌کند تا وقتی دیگران با ما ارتباط برقرار می‌کنند آنها را درک کنیم.
برای ایجاد همدلی و در جهت ایجاد اطمینان شخص مقابل از توجه و فهم شما، بهتر است فهم خود از صحبت طرف مقابل را بیان کنید. لزومی ندارد که در این گام در مورد صحبت‌های گوینده تأیید یا موافقتی صورت گیرد. برای ایجاد همدلی، در قضاوت و نتیجه‌گیری محتاط باشید.
گام چهارم: حفظ آرامش و احترام به طرف مقابل
در این گام، باید از ارزیابی و تحمیل نظرات جلوگیری شود و باید در نظر داشت که در تفکرات و احساسات افراد تفاوت‌هایی وجود دارد و نیز احترام به عقاید گوناگون از واجبات است.
احترام گذاشتن به آنچه دیگران برای گفتن دارند و تصدیق آنها یکی از جنبه‌های مهم مهارت ارتباط موثر است. احترام گذاشتن می‌تواند به سادگی توجه به آنچه می‌گویند، استفاده از نام شخص و عدم حواسپرتی باشد.
با احترام گذاشتن به دیگران، طرف مقابل احساس قدردانی می‌کند که خود منجر به گفتگوی صادقانه‌تر و سازنده‌تر می‌شود.
گام پنجم: مخالفت کردن به شیوه مناسب
در این گام بحث و جدل ممنوع است. فرد با استفاده از شیوه خلع سلاح، در سخنان گوینده حقیقتی را پیدا می‌کند؛ حتی اگر با مجموعه سخنان او موافق نیست. سپس، در مقام موافقت یا تأیید آن صحبت می‌کند. و در نهایت به شیوه‌ای ملایم مخالف یا اختلاف نظر خود را مطرح می‌سازد.
گام ششم: شناسایی خطاها
در این گام، شخص باید نسبت به خطاهای حسی و شناختی که ممکن است دچار آن شود، احاطه داشته باشد.
هر فردی در مقالم والد یا مربی در برقراری ارتباط مؤثر با کودکان، باید به اصول رابطه انسانی توجه کند: بدین صورت که قانونمند باشد، رفتارهایی ثابت داشته باشد و انعطافی مدبرانه در تنظیم رفتارهای خود به کار بندد.
روش‌های تقویت مهارت ارتباط موثر در کودکان
مانند هر مهارت دیگری، مهارت ارتباط موثر را نیز می‌توان با تمرین تقویت کرد و توسعه داد. در ادامه روش‌هایی را برای تقویت مهارت ارتباط موثر در کودکان توضیح می‌دهیم.
بیشتر با فرزندان خود صحبت کنید
بچه ها می توانند با تقلید از والدین خود چیزهای زیادی یاد بگیرند و اگر والدین به طور منظم با فرزندان خود صحبت کنند، می‌توانند شانس بیشتری برای توسعه مهارت های ارتباطی کودکان خود داشته باشند.
هدف نهایی این است که فرزندانتان احساس راحتی کنند تا مکالمه با شما را شروع کنند و ادامه دهند. مهم است که والدین و معلمان مدرسه، کودکان را تشویق کنند که تا حد امکان در گفتگو شرکت کنند، صبور باشند تا به آنها گوش دهند و سؤالات مربوطه را از آنها بپرسند.
بعد از اینکه کودکان در بحث شرکت کردند، می‌توانند احساس راحتی بیشتری برای طرح اطلاعات و ایده‌های خود داشته باشند.
موقعیت‌های زیادی برای صحبت کردن با بچه‌هایتان وجود دارد. به عنوان مثال، وقتی همه باهم وعده‌های غذایی خانوادگی می‌خورید، برای پیاده‌روی در پارک بیرون می‌روید، بچه‌هایتان را بعد از مدرسه به خانه می‌برید یا وقتی باهم تلویزیون تماشا می‌کنید.
به یاد داشته باشید که موضوع مرتبطی را پیدا کنید که فرزندانتان به آن علاقه دارند تا بتوانند راحت‌تر افکار خود را با شما در میان بگذارند. از این رو آنها را تشویق کنید تا تبادل اطلاعات مفید و موثری با دیگران داشته باشند.
برای اینکه بچه ها خوب صحبت کنند، والدین بایستی توجه داشته باشند که با تلفظ صحیح و گرامر درست و با سرعت مناسب صحبت کنند. به این ترتیب، کودکان می‌توانند از والدین یاد بگیرند که چگونه به درستی صحبت کنند.
صحبت کردن کردن با کودکان هوش کلامی زبانی را نیز در آنان تقویت می‌کند که آن نیز به بهبود مهارت ارتباط موثر در کودکان کمک می‌کند.
به آنچه فرزندتان می گوید فعالانه گوش دهید
گوش دادن همچنین یک مهارت حیاتی برای کودکان برای یادگیری مهارت ارتباط موثر در سنین پایین است. مهارت های گوش دادن فعال از شما به عنوان والدین شروع می‌شود تا برای فرزندتان الگو باشید.
برای تأیید درک خود از صحبت‌های کودک، بخشی از آنچه فرزندتان گفته است را تکرار کنید. همچنین ایده خوبی است که با طرح یک سوال او را بیشتر به صحبت کردن تشویق کنید. به عنوان مثال، ممکن است بگویید: «به نظر می‌رسد در طول جلسه هنری خود اوقات خوبی را سپری کرده‌ای. دفعه بعد قصد داری روی چه موضوعی کار کنی؟»
انجام بازی قصه گویی با کودکان
والدین می‌توانند ماجراهای روزانه خود را با کودکان در میان بگذارند و آنها را نیز تشویق به این کار کنند. اگر والدین و فرزندان عادت به طرح داستان های خود با یکدیگر داشته باشند، علاوه بر تقویت مهارت ارتباط موثر، رابطه و صمیمیت بین آنها نیز افزایش خواهد یافت.
والدین همچنین می‌توانند با ارائه تصاویر رنگارنگ به کودکان، بازی های داستان گویی را با کودکان انجام دهند. می‌توانید از او بخواهید که تصاویر را در یک توالی منطقی مرتب کند و از آن داستان بسازد.
همچنین می‌توانید از کودک بخواهید داستانی در مورد یکی از اسباب بازی های خود بگوید. فراموش نکنید که با طرح سؤالاتی مانند “چطور اتفاق افتاد؟”، “بعد چه اتفاقی خواهد افتاد؟” با داستان های کودکان درگیر شوید!
فواید مطالعه برای تقویت مهارت ارتباط موثر
مطالعه یک فعالیت عالی برای کمک به بهبود مهارت ارتباطی فرزند شماست. مطالعه، هوش کلامی زبانی آنها را توسعه می‌دهد و آنان را با طیف وسیعی از واژگان آشنا می‌کند و به آنها کمک می‌نماید تا با سهولت و وضوح ارتباط برقرار کنند.
همان طور که کودکان بزرگتر می‌شوند، مطالعه باهم فرصتی عالی برای بحث و گفتگو ایجاد می‌کند و شرایطی فراهم می‌کند که کودک بتواند با خیال راحت و با اطمینان به بیان و به ابراز ایده‌های خود بپردازد.
تحقیقات همچنین نشان می‌دهد که کودکانی که به طور منظم مطالعه می‌کنند، با دیگران همدلی بیشتری دارند. وقتی بچه ها کتاب کودک مطالعه می‌کنند، به این توانایی دست می‌یابند تا شادی و درد دیگران را از طریق داستان ها تجربه کنند.
آموزش نوبت صحبت کردن به کودکان
گوش دادن بخشی از مهارت ارتباط موثر است. پس مهم است که به کودک خود یاد دهید که چگونه منتظر نوبت صحبت کردن باشد. شما می‌توانید این کار را با استفاده از اسباب بازی یا بازی های مناسب انجام دهید.
به عنوان مثال، ممکن است یک بازی انجام دهید که در آن فرد وقتی نوبت صحبت کردن او است، توپ را نگه می‌دارد. سپس کودک شما قبل از صحبت منتظر می‌ماند تا توپ به او تحویل داده شود.
بازی با برادر و خواهر و دوستان
از طریق تعامل و بازی با خواهر و برادر و دوستان، کودک مهارت های اجتماعی و مهارت روابط بین فردی را در کنار مهارت ارتباط موثر خود توسعه می‌دهد.
این مهارت ها باعث می‌شود که کودکان در موقعیت‌های اجتماعی احساس راحتی بیشتری کنند. در این صورت، آنان راحت‌تر با همسالان خود گفتگو کرده و دوستان جدیدی پیدا می‌کنند.
از طریق این روابط، آنها مهارت های گوش دادن و همچنین توانایی خود را در همدلی و تفسیر و درک نشانه های ارتباط غیرکلامی تقویت می‌کنند.
مهارت ارتباط غیرکلامی را به کودکان آموزش دهید
در هنگام برقراری ارتباط با فرزندان خود، تماس چشمی مناسبی با آنها داشته باشید. بهتر است والدین با نشستن و نگاه کردن به چشم آنها ارتباط چشمی خوبی با آنها برقرار کنند. این راهی برای ایجاد احساس راحتی در آنها و ابراز قدردانی شما برای مشارکت فعال آنها در گفتگو است.
گاهی اوقات برای کودکانی که مشکلات ارتباطی دارند، درک نشانه‌های غیرکلامی، که به عنوان زبان بدن نیز شناخته می‌شود، دشوار است. والدین می‌توانند به فرزندان خود نحوه تمرین استفاده از زبان بدن را نشان دهند و معنای زبان بدن را برای آنها توضیح دهند.
به عنوان مثال، می‌توانید به آنها بگویید: «مامان دست‌هایش را روی هم می‌گذارد چون کمی عصبانی است». یا «وقتی به من چپ چپ نگاه می‌کنی، احساس بی‌احترامی می‌کنم». با انجام این کار، کودکان می‌توانند مهارت ارتباط موثر را بسیار بهتر و سریعتر توسعه دهند.
تقویت مهارت ارتباط موثر در مدرسه
هنگامی که کودک مدرسه را شروع می‌کند، سخنرانی‌ها، بحث‌های کلاسی، نمایشنامه و امتحانات شفاهی برای او تبدیل به فعالیت‌های منظمی می‌شود که همگی مستقیما به بهبود ارتباط کلامی و مهارت ارتباط موثر او کمک می‌کند.
کودکی که در برقراری ارتباط کلامی خوب است، ارتباطات نوشتاری را آسان‌تر انجام می‌دهد و بنابراین احتمالا در امتحانات مدرسه و تکالیف کتبی خود عملکرد بهتری خواهد داشت.
انجام تمرین «تو بگو، من بشنوم»
در اینجا، تمرینی را با نام «تو بگو، من بشنوم» برای تقویت مهارت ارتباط موثر و با هدف آشنایی با ویژگی‌های یک شنونده خوب، ارائه می‌کنیم.
ابتدا اصول و قوانین شنیدن فعال را به کودکان توضیح دهید. در صورتی که با فرزند خود تنها هستید، پس از انتخاب یک موضوع، روند «نادرست» گفت و شنود را به اجرا بگذارید و از اجرای خود فیلم تهیه کنید.
سپس، از کودک بخواهید نظر خود را در مورد نکات منفی برخورد شما ابراز کند. برای مثال بپرسید: چرا در نمایش اول گوینده ناراحت شد؟ شنونده باید چه تغییراتی در رفتار خود ایجاد کند؟
با توجه به نظر کودک و تأکید مجدد بر نقاط قوت در یک ارتباط مؤثر، همان نمایش را این بار به شکل صحیح اجرا کنید و نتیجه‌گیری نمایید.
در صورتی که این تمرین را به صورت گروهی انجام می‌دهید، با یکی از کودکان این نمایش را اجرا کنید و از سایرین بخواهید که نظرات خود را بگویند و سپس نتیجه‌گیری کنید.
سخن آخر تقویت مهارت ارتباط موثر در کودکان
مهارت ارتباط موثر یک مهارت کلیدی در زندگی است. بهتر است به فرزندان خود کمک کنیم تا مهارت های ارتباطی خود را از سنین پایین توسعه دهند.
کودکانی که مهارتهای ارتباطی قوی دارند، روابط سالمی با دیگران ایجاد می‌کنند. بهبود مهارت ارتباط موثر در کودکان، فرصت‌های بیشتری برای معاشرت با همسالان برای آنها فراهم می‌کند. همچنین این کودکان در مدرسه عملکرد بهتری دارند.
از طرف دیگر، تقویت مهارت ارتباط موثر، کودکان را برای موفقیت در روابط خانوادگی، اجتماعی و شغلی در بزرگسالی آماده می‌کند.
در این مقاله از مجله تخصصی آریاکید روش‌هایی را برای تقویت مهارت ارتباط موثر در کودکان پیشنهاد کردیم. بکارگیری این پیشنهادات و همچنین استفاده از اسباب بازی های مناسب برای تقویت مهارت ارتباط موثر، برای بهبود این مهارت کلیدی در کودکان مفید خواهد بود.
منابع:
جزایری، علیرضا و رحیمی، سید علی سینا. (۱۳۹۴). مجموعه آموزش مهارتهای زندگی. تهران: دانژه.
ورنون، آن. (۱۳۹۳)، آموزش مهارت زندگی رشد هیجانی، اجتماعی، شناختی و «خود» برای دوره دبستان (ترجمه مهرداد فیروزبخت). تهران:نشر دانژه.
یوسفی، آوازه سادات. آموزش مهارتهای زندگی به کودک، کارگاه. مرکز مشاوره دانشگاه تهران. آذر و دی ۱۳۹۴.
World Health Organization. Division of Mental Health (1994). LIFE SKILLS EDUCATION FOR CHILDREN AND ADOLESCENTS IN SCHOOLS. Geneva: World Health Organization.
https://www.kumon.co.uk/blog/the-importance-of-children-developing-good-communication-skills/
https://www.betterhealth.vic.gov.au/health/healthyliving/young-children-and-communication
https://www.helpguide.org/articles/relationships-communication/effective-communication.htm
