اغلب دانش آموزان تا زمانی که انگیزه و رغبتی برای یادگیری نداشته باشند، در درس موفق نیستند. به همین دلیل، تشویق و ایجاد انگیزش در دانش آموزان از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است. از این رو، در این مقاله از مجله تخصصی آریاکید به اهمیت انگیزش در یادگیری، روش های تشویق و ایجاد انگیزه در دانش آموزان می‌پردازیم.
نقش انگیزش در یادگیری کودکان
در ابتدا توجه داشته باشیم که انگیزش در زبان فارسی اسم مصدر و به معنی «ایجاد کردن انگیزه و تشویق و ترغیب به کاری» است.
انگیزش مبحثی بسیار وسیع است كه برای ایجاد آن می‌توان به علایق، كنجكاوی، سلایق، نیازهـا و حتی حیطـه عـاطفی افراد تکیه کرد و به وسیله ایجاد آن می‌توان به یادگیری مناسب دست یافت.
مراحل یادگیری کودکان کامل عبارتند از:
انگیزش: به وسیله رغبت ایجاد کردن، تحریک کنجکاوی و توجه به سلایق و نیازهای دانش‌آموزان ایجاد می‌شود.
ادراک: فهمیدن موضوع و ارتباط برقرار کردن با مفهوم آن.
اکتساب (یادگیری): به این مرحله به طور عام جا افتادن مطلب می‌گویند.
ذخیره‌سازی در حافظه: در این مرحله آنچه آموزش داده شده است، در حافظه جای داده می‌شود.
بازیابی: هنگامی که مطلب در حافظه قرار گرفت، بازیابی و استفاده از آن به راحتی انجام می‌شود.
همان طور که مشاهده کردید پایه یادگیری کامل انگیزش و ایجاد انگیزه در دانش آموزان است.
انواع انگیزش
انگیزش دو حالت درونی و بیرونی دارد.
انگیزش درونی: حاصل تقویت‌كننده‌های شخصی است و نیازی به تقویت‌كننده مشخص خارجی ندارد؛ مانند رضایت خاطر حاصل از یادگیری وكسب دانش.
در این نوع انگیزش، فعالیت یادگیری و نتایج حاصـل از آن اثر تقویتی دارند. این نوع انگیزش بیشتر در بزرگسالان وجود دارد و برای کودکان دشوار است که بدون محرک بیرونی، به نفس یادگیری علاقمند باشند.
انگیزش بیرونی: حاصل تقویت‌كننده‌های محیطی است كه به عنوان محرك از آنها استفاده می‌شود. تقویت‌كننده‌های بیرونی میتواند شامل نیازهای فیزیولوژیكی مانند آب، غذا و… باشد یا تقویت‌كننده‌های شـرطی ماننـد پـول، نمـره، مقـام، شغل یا تقویت‌كننده‌های اجتماعی مانند توجه، محبت و تأیید. انگیزش بیرونی برای کودکان باید با توجه به نیازها و علایقشان ایجاد شود.
درمان بی انگیزه بودن دانش آموزان
گاهی والدین و معلمان با دانش‌آموزانی روبرو می‌شوند که هیچ انگیزه و تمایلی برای ادامه تحصیل نشان نمی‌دهند. یادگیری انسان و ساماندهی رفتار در گرو نشاط، شادابی و هیجانات مثبت است و خلاقیت و شکوفایی استعدادها با نشاط و انبساط روحی انجام می‌شود.
یکی از وظایف مهم در تربیت کودک و نوجوان در مدارس ایجاد انگیزه در دانش آموزان و تشویق آنان به مشارکت و همکاری در همه امور است و جلب مشارکت دانش‌آموزان در امور مختلف مدرسه نیاز به اقدام صحیح کارکنان مدرسه دارد و این موضوع میتواند به احساس مفید بودن و دور شدن از انزوا و کسالت در دانش‌آموزان کمک کند و خود یکی از موارد شاد و با نشاط زیستن است.
انسان شاداب، پویا و پرتحرک به زندگی امیدوار است و برای رسیدن به اهداف خود سرسختانه تلاش می‌کند، برعکس انسان افسرده و اندوهگین و بی‌تحرک، احساس خستگی، درماندگی و ناامیدی می‌کند و در برابر مشکلات، ناتوان و عاجز است.
گاهی برخی از دانش‌آموزان چنان بی‌انگیزه و بی‌رمق و به اجبار به مدرسه می‌روند که یادگیری و روابط اجتماعی آنان به شدت کاهش می‌یابد و نیاز به کمک گرفتن از مشاور در رفتار آنها دیده می‌شود. مشاور مدرسه میتواند با کمک مستقیم به خود دانش‌آموز و همچنین به وسیله تعامل با معلم و والدین به او یاری رساند.
انجام مشاوره بهتر و درمان بی انگیزه بودن دانش آموزان
- ریشه بی‌انگیزگی را با استفاده از تکنیک مشاوره مناسب و ترکیب صحبت و بازی پیدا کنید.
- اگر بی‌انگیزگی عامل بیرونی دارد و افرادی در آن مؤثرند، با آنها تعامل برقرار کنید. ممکن است همکلاسی‌ها، معلم یا خانواده با انجام عملی باعث سرخوردگی کودک شده باشند.
- اگر ریشه را در خانواده دیدید، به آنها توصیه کنید مشکلات خود را با کمک گرفتن از مشاور حل کنند تا محیط خانه برای کودک تنش‌زا نباشد.
- گاهی ممکن است بی‌انگیزگی دلیل اختلال و بیماری حادتری باشد. می‌توانید با انجام تست و ارزیابی بیماری‌هایی مانند افسردگی و اضطراب، دانش‌آموز را بررسی کنید و در صورت نیاز به درمانگر و روانپزشک ارجاع دهید.
- به خانواده کودکان بی‌انرژی توصیه کنید که به پزشک مراجعه کرده و آزمایش‌هایی مانند کم‌خونی، کمبود ویتامین یا کم‌کاری تیروئید را انجام دهند.
- علاقمندی‌های دانش‌آموز را هر چند که کم و انگشت‌شمار باشند، بشناسید چراکه می‌توانید با تکیه بر آنها او را به اشتیاق بیاورید. استفاده از علایق یکی از بهترین راه‌های ایجاد انگیزه در دانش آموزان است.
- از مشاوره گروهی استفاده کنید. دانش‌آموزانی که مشکل مشابه دارند و بی‌انگیزه به نظر می‌آیند را گرد هم آورید و با بازی‌های جمعی و بحث و تبادل نظر به آنها کمک کنید.
- دانش‌آموز را استعدادیابی کنید. گاهی طی چندین سال دانش‌آموز رشته و راه اشتباهی را انتخاب کرده و بی‌علاقگی باعث بی‌انگیزگی‌اش می‌شود.
- از آینده نزدیک و وقایع خوشایند قابل دسترس صحبت کنید. آینده دور چندان جذابیتی برای کودکان ندارد.
تاثیر فضای شاد و بانشاط بر ایجاد انگیزه در دانش آموزان
بی‌‌شک فضای شاداب و دوست‌داشتنی تأثیر زیادی در ایجاد انگیزه در دانش آموزان و شکوفایی استعدادها، خلاقیت، پویایی و پیشرفت تحصیلی، کارایی، سلامت و زنده‌دلی آنان دارد.
مدرسه بانشاط موجب شکوفایی جسم و تقویت هوش و بهبود مهارتهای پایه در کودکان و دانش‌آموزان می‌شود. در مورد نکات منفی مدرسه که باعث بی‌انگیزگی دانش‌آموزان می‌شود، با مدیریت صحبت کنید.
فضای زیبا و شاداب تأثیر زیادی در برنامه‌ریزی آموزشی و پیشرفت تحصیلی و ایجاد انگیزه در دانش‌آموزان و معلمان دارد. تغییر فضای فیزیکی مدرسه را به مدیریت توصیه کنید.
به معلم توصیه کنید از روش‌های تدریس متنوع و جدید استفاده کند تا توجه دانش‌آموز به دروس جلب شود.
بی‌انگیزگی اگر به‌موقع ریشه‌یابی نشود، میتواند آثار مخربی در بازدهی دوره تحصیل دانش‌آموز داشته باشد و گاهی این تأثیر تا دوران بزرگسالی اثرگذار است و با ریشه‌یابی به‌موقع آن می‌توان از بروز این مشکل جلوگیری کرد.
مشاور میتواند با استفاده از راهکارهایی دانش‌آموزان بی‌انگیزه را به دانش‌آموزانی مشتاق و باانرژی تبدیل کند. اگر مشکل به موقع شناسایی و پیگیری شود، دانش‌آموز از اثرات سوء آن در امان خواهد ماند.
اهمیت تشویق در ایجاد انگیزه در دانش‌آموزان
در آموزش و تربیت کودک و نوجوان، همان‌گونه که گیاه به خورشید و آب نیاز دارد، یک کودک به تشویق احتیاج دارد.
متأسفانه آن دسته از کودکانی که نیاز بیشتری به تشویق دارند، کمتر تشویق می‌شوند. زیرا آنها رفتارهایی را از خود بروز می‌دهند که باعث واکنش‌های تندی از سوی معلم می‌شود و همین واکنش‌ها دلسردی و سرکشی بیشتر آنها را در پی دارد.
تشویق به کودک اطمینان خاطر می‌دهد که رفتار او را «همان‌گونه که هست» می‌پذیریم. ما به عنوان والدین یا معلم تنها با تشویق کردن است که می‌توانیم شهامت و جسارت را در آنان تقویت کنیم.
برای تشویق و ایجاد انگیزه در دانش آموزان لازم است همه عکس‌العمل‌های آنها را دقیقاً و به طور مداوم زیر نظر بگیریم. البته صرف توجه به یک رفتار، به تنهایی کافی نیست، بلکه روند رفتاری کودک، مجموعه رفتارها و تعامل آنها نیز باید مد نظر قرار گیرد.
در تشویق، گفتار و اعمال تشویق‌کننده مهم نیستند بلکه این نحوه گفتار و اعمال است که از اهمیت خاصی برخوردار است. تشویق باید به گونه‌ای باشد که اعتقاد و باور کودک را نسبت به خودش تقویت کند. تنها کسانی قادر به تشویق کودک هستند که کودکان را «همان‌گونه که هستند» قبول داشته باشند.
کودکان اعتماد به نفس بسیار کمی دارند. هر مشکلی که باعث سردرگمی آنها شود، موجب بروز رفتارهای تدافعی در آنها خواهد شد و در نهایت دلزدگی و تسلیم را در پی خواهد آورد.
اما در فضایی که آزادی و تشویق به اندیشیدن، همراه با احترام متقابل وجود داشته باشد، اعتماد به نفس و مهارت تفکر خلاق در کودک رشد می‌کند و تقویت می‌شود.
روش‌های تشویق موثر کودکان
در زیر به بررسی نکاتی می‌پردازیم که معلمان و والدین با توجه به آنها می‌توانند در تشویق کردن کودکان بسیار موثر عمل کنند. این موارد عبارت است از:
- تحسین به معنای تشویق نیست. این دو واژه دارای دو مفهوم جداگانه هستند. هر چند تحسین ممکن است روی برخی از کودکان اثر تشویقی داشته باشد اما غالباً عاملی مأیوس‌کننده و اضطراب‌آور است. برخی از کودکان به مرور به تحسین و تمجید وابسته می‌شوند و تنها زمانی از خود رفتار مثبت نشان می‌دهند که مورد توجه و شناخت قرار گیرند. موفقیتِ حاصل از تحسین، ممکن است در کودک ترس و واهمه ایجاد کند؛ ترس از اینکه «بار دیگر قادر به انجام این کار نخواهم بود.»
- ارزش دادن به فعالیت‌های درست کودکان و تشویق کلامی آنها با واژه‌هایی چون «بسیار عالی» یا «به این کار خوب ادامه بده»، عکس‌العمل‌های بسیار مناسبی است که برای تحسین ابزار می‌کنیم. در عین حال باید توجه داشته باشیم که ارزش شخصی فرد فقط به کسب موفقیت در یک زمینه خاص بستگی ندارد. در ضمن معلم باید به این نکته توجه کند که استفاده زیاد از تحسین و تمجید ممکن است کودک را به این امر وابسته کند.
- برای تشویق و ایجاد انگیزه در دانش آموزان، از یأس و ناامیدی بپرهیزید. باید بر احساساتی که هر از چند گاه نوعی حس پوچ بودن را در افراد و دانش آموزان به وجود می‌آورند، چیره شد.
- دانش‌آموزان باید این امر را درک کنند که برای پیشرفت تلاش کنند، نه برای کمال‌گرایی.
- دانش‌آموزان باید این امر را درک کنند که نفسِ تلاش مهم است؛ چون سعی و تلاش مهم‌تر از نتیجه‌ای است که به دست می‌آید.
وظایف معلمان برای تشویق و ایجاد انگیزه در دانش آموزان
- معلمان باید فعل را از فاعل جدا کنند. اینها دو مقوله جداگانه هستند. این امکان وجود دارد که عملِ کودکی را بدون طرد کردن خود او نفی کنیم.
- آموزگاران باید به جای تکیه بر نقاط ضعف به نقاط مثبت توجه کنند. کودک بدرفتار میتواند بزرگسالان را مغلوب کند و در آنها حس سرخوردگی به وجود آورد. به خاطر این توان با او کنار بیایید.
- برای تشویق و ایجاد انگیزه در دانش آموزان، معلمان باید به کودکان نشان دهند که به او اعتماد دارند و روی او حساب می‌کنند. این احساس اعتماد باید صادقانه باشد. پس نخست معلمان باید بیاموزند که به کودک اعتماد داشته باشند.
- آموزگاران نباید اشتباه یک کودک را شکست تلقی کنند. باید شرم و خجالتِ ناشی از شکست را نابود کرد.
- معلمان باید کودکان را برانگیزانند و هدایت کنند اما در این جهت به آنها فشار وارد ننمایند. باید اجازه داد که کودک با توانایی‌های شخصی خود حرکت کند.
- مربیان و معلمان به خاطر داشته باشند که خوشبختی ناب و اصیل از خودکفایی ناشی می‌شود. کودکان باید یاد بگیرند که چگونه در همه زمینه‌ها از خود مواظبت کنند.
- مهارت خودتنظیمی را به دانش‌آموزان آموزش دهید. مهارت خودتنظیمی توانایی است که توسط آن یادگیرنده میتواند نیازهای یک تکلیف را تشخیص دهد و به صورت مؤثر و انعطاف‌پذیر آن را انجام دهد. خودتنظیمی به وسیله تولید و هدایت اندیشه و هیجانات و رفتارها به دست می‌آید.
نکات مهم در تشویق دانش آموزان
- معلمان باید به دانش‌آموزان کمک کنند تا شجاعت پذیرش کامل نبودن خود را داشته باشند. کودک باید از اشتباه‌های خود درس بگیرد و از این آموخته‌ها برای آینده استفاده کند.
- معلم باید از دیگر اعضای کلاس درخواست کند که به کودک مأیوس برای یافتن ظرفیت خود در مسیر مفید و مثبت کمک کند.
- معلمان نباید کارهای مهم و مسؤولیت‌ها را تنها به افراد مسؤولیت‌پذیر محول کنند. مسؤول کردن یا مسؤولیت دادن به کودکان ناامید و مأیوس نیز ممکن است میل به همکاری را در آنها ایجاد کند.
- به خاطر داشته باشید ناامیدی و دلسردی مسری است؛ یک شاگرد مأیوس، معلم خود را نیز دلسرد خواهد کرد.
- برای ایجاد انگیزه در دانش آموزان، معلم باید از ناامید کردن و یا بی‌ارزش کردن دانش آموزان بپرهیزد.
- از ایجاد رقابت ناسالم و ایجاد چشم و هم‌چشمی در میان دانش‌آموزان جلوگیری كنید.
- شکست و ناکامی، در صورتی میتواند محرک سعی و تلاش باشد که امیدی برای دستیابی به موفقیت نهایی وجود داشته باشد. کودکی را که امیدی برای کسب موفقیت ندارد، باید به وسیله گفتار و رفتار معلم تحریک کرد.
اهمیت تشویق به مشارکت و کار گروهی به جای رقابت‌جویی
- معلمان باید کودک را عضوی از گروه بدانند. اگر با کودک به عنوان فردی خاص و غیرمعمول برخورد شود، حس جاه‌طلبی در او به وجود می‌آید. کودکی که جاه‌طلبی زیاد از حد دارد، اگر با شکست روبرو شود، با استفاده از منطق شخصی خود به این نتیجه می‌رسد که «حال که نمی‌توانم بهترین باشم، بدترین خواهم بود.» این چنین منطقی کودک را به سوی زندگی نادرست و بی‌حاصل می‌کشاند و حتی ممکن است اتفاقات جدی‌تری برای او به وجود آورد؛ مثلاً دست از تلاش بردارد و تسلیم شود.
- ترغیب و تحریک کودک به رقابت‌جویی، غالباً عامل تشویق‌کننده خوبی نیست. کسانی که در فکر پیشی گرفتن از دیگران هستند، تلاش و نیروی بیش از حدی را برای نیل به این هدف به کار می‌گیرند. توجه آنها به جای اینکه در جهت همکاری و مشارکت باشد، به برنده شدن معطوف می‌شود. هر قدر رقابت‌جویی فرد کمتر باشد، بهتر میتواند رقابت را تحمل کند.
- برای ایجاد انگیزه در دانش آموزان، معلمان باید این امر را درک کنند و به دانش‌آموزان نیز تفهیم نمایند که موفقیت، یک امر جانبی است. دغدغه خاطرِ همراه با اجبار برای کسب موفقیت، تهدیدکننده و هراس‌انگیز است و اضطراب و ترس را به دنبال می‌آورد که غالباً نقش زیادی در شکست دارد. اگر فرد با تأکید بر مشارکت و همکاری انجام وظیفه کند، معمولاً موفقیت حاصل خواهد شد.
- از روحیه مشارکت‌پذیری دانش‌آموز استفاده کنید و وظایفی را با مشورت با کارکنان مدرسه به او محول کنید.
روش‌ها و تکنیک‌هایی برای ایجاد انگیزش در دانش آموزان
در زیر روش‌ها و فنونی را معرفی می‌كنیم كه استفاده از آنها معلم را در بالا بردن سطح انگیزش یادگیرندگان یاری می‌دهد:
- برای ایجاد انگیزه در دانش آموزان، در ابتدا بهتر است که انتظارات دقیق خود را از یادگیرندگان و هدف از آموزش را برایشان روشن کنید.
- هر کجا که لازم بود از تشویق‌های کلامی استفاده کنید. تشویق‌ها باید واقعی و در ازای پاسخ‌های درست انجام شود. از آزمون‌ها و نمرات به عنوان وسیله‌ای برای ایجاد انگیزش در یادگیرندگان استفاده كنید.
- بهتر است مطالب آموزشی را از ساده به دشوار ارائه دهید.
- برای آموزش بهتر از مثال‌های ملموس و آشنا استفاده کنید.
- علاوه بر توضیح و تشریح مطالب بـه طور كلامی، تا آنجا كه ممكن است از روش‌های دیگر آموزشی نیز استفاده كنید.
- متناسب با مطالب آموزشی، تکلیف ارائه دهید تا دانش‌آموزان از پس آن برآیند.
- برای ایجاد انگیزه در دانش آموزان، تا آنجا كه ممكن است، مطالب درسی را بـه صورت معنی‌دار و در ارتباط با موقعیت‌های واقعی زندگی ارائه دهید و در حد امكان در انجام فعالیت‌های آموزشی به یادگیرندگان آزادی عمل بدهید .
- به انتخاب راهبردهای یادگیری و روش‌های تدریس دقت کنید تا در راستای علایق دانش‌آموزان باشند.
حرف آخر روش‌های تشویق و ایجاد انگیزه در دانش آموزان
تقویت انگیزش میتواند یادگیری دانش‌آموزان را بهبود بخشد و بازدهی کامل‌تری در کلاس درس ایجاد کند.
معلمان می‌توانند با توجه به روحیات دانش‌آموزان و لحاظ سن آنها از انگیزش‌های درونی و بیرونی برای ایجاد انگیزه در دانش آموزان استفاده کنند.
برخی از متخصصان عقیده دارند که انگیزه‌ها باید درونی باشد و تکیه بر انگیزه‌های بیرونی ارزش یادگیری را از بین می‌برد. اما آنچه مسلم است اینکه در مورد کودکان انگیزه‌های بیرونی کارسازتر هستند و تا تشویق‌های بیرونی نباشد، کودک نمی‌تواند در مسیر یادگیری درست قرار بگیرد.
وقتی کودک در مسیر درست یادگیری قرار گرفت، انگیزه‌هایش درونی‌تر می‌شوند و میتواند برای تحصیل و یادگیری ارزش قائل شود.
استفاده از علایق کودکان به موضوعات، بازی‌ها یا اسباب بازی هایی خاص راهی آسان و موثر برای ایجاد انگیزه در دانش آموزان است.
با تشویق و ایجاد انگیزه در دانش آموزان، رشد و تقویت هوش، پیشرفت تحصیلی و بهبود مهارتهای پایه در آنها تسریع خواهد شد و همه اینها دانش آموزان را برای ورود به جامعه به عنوان فردی موثر و مفید آماده خواهد ساخت.
منابع:
نلسون، جین. (۱۳۹۰). انضباط مثبت در کلاس درس (ترجمه دکترغلامرضا حاجی حسین‌نژاد). انتشارات امروز.
کاسل، پرل. (۱۳۸۸). انضباط بدون اشک (ترجمه مینو واثقی). انتشارات رشد.
جویس، بروس. (۱۳۸۸). کتاب الگوهای یادگیری (ترجمه دکتر محمود مهر محمدی). انتشارات سمت.
نیازآذری، کیومرث، بررسی تأثیر شادابی و نشاط در پیشرفت تحصیلی دانش‌آموزان متوسطه شهرستان ساری، مطالعات برنامه ریزی آموزشی 2(3) 35-57.
گانیه، رابرت.م. (۱۳۶۸). شرایط یادگیری (ترجمه جعفر نجفی زند). تهران: انتشارات رشد.
خاقانی‌زاده، مرتضی و ابراهیمی قوام، صغری. (۱۳۸۶). نقش انگیزش در یادگیری، مجله راهبردهای آموزش مركز مطالعات و توسعه آموزش علوم پزشكی دانشگاه علوم پزشكی بقیه‌الله(عج)،۱(۱) ۱-۹.
میرزاییان، بهرام؛ حسن‌زاده، رمضان و شیردل، خیرالنسا. (۱۳۹۰). رابطه راهبردهای یادگیری خودتنظیمی و انگیزش پیشرفت با عملكرد تحصیلی دانش‌آموزان دوره متوسطه ناحیه یک شهر ساری، فصلنامه اندیشه تازه در علوم تربیتی، ۷(۴)۷۷-۸۷.
