مهارت خودتنظیمی و بازی هایی برای تقویت آن

مهارت خودتنظیمی یا خودکنترلی کودکان از مفاهیم مهم در تربیت کودک و نوجوان هستند که از دوره نوپایی توصیه شده و بر تقویت این مفاهیم تربیتی در دوران پیش‌دبستانی و دبستان تأکید می‌شود. از این رو در این مقاله از مجله تخصصی آریاکید به مهارت خودتنظیمی و معرفی بازی هایی برای تقویت آن در کودکان می‌پردازیم.

کودکان برای کنترل و نظم بخشیدن به رفتار خود نیاز به قوانین تربیتی دارند. قوانینی که والدین یا مربیان و معلمان وضع کرده و انتظار دارند کودک از آن تبعیت کند تا در خانه یا سر کلاس رفتار مناسب داشته و در نظم کلاس خللی وارد نکند.

قوانین رفتاری، فقط به کودک می‌گویند که چه رفتاری را انجام ندهد تا به پاداش برسد یا چه رفتاری منجر به تنبیه او خواهد شد.

اما کودکان در موقعیت‌های مختلف سردرگم می‌شوند. بنابراین، شیوه‌های صحیح خودکنترلی به او ابزارهایی را می‌دهد که به وسیله آنها رفتارش را هدایت کرده و به قولش پایبند بماند.

مهارت خودتنظیمی چیست؟

مهارت خودتنظیمی (Self-regulation skills) توانایی درک و مدیریت رفتار و واکنش شما به احساسات و چیزهایی است که در اطراف شما اتفاق می‌افتد.

کسی که مهارت خودتنظیمی عاطفی خوبی دارد، توانایی کنترل احساسات خود را دارد. آنها می‌توانند در برابر رفتارهای تکانشی که ممکن است وضعیت آنها را بدتر کند، مقاومت کنند، و زمانی که احساس ناراحتی می‌کنند می‌توانند آن را کنترل کنند.

افراد با مهارت خودکنترلی بالا، طیف انعطاف‌پذیری از واکنش‌های احساسی و رفتاری دارند که به خوبی با خواسته‌های محیطشان مطابقت دارد.

ابعاد خودتنظیمی

مهارت خود کنترلی شامل توانایی‌های زیر است:

• تنظیم واکنش به احساسات قوی مانند ناامیدی، هیجان، خشم و خجالت
  اینکه پس از چیزی هیجان انگیز یا ناراحت کننده آرام شوید.
  توانایی تمرکز روی یک کار
  قابلیت تمرکز مجدد بر روی یک کار جدید
  کنترل تکانه‌ها
  به گونه‌ای رفتار کنید که به شما کمک کند با دیگران کنار بیایید.

چرا مهارت خودتنظیمی مهم است؟

همان طور که کودک شما رشد می‌کند، خودتنظیمی در زمینه‌های زیر به او کمک می‌کند:

یادگیری بهتر در مدرسه

مهارت خودتنظیمی به فرزند شما این توانایی را می‌دهد که در کلاس درس بنشیند و با تمرکز گوش کند.

بهبود روابط اجتماعی

مهارت خودتنظیمی به فرزند شما توانایی کنترل تکانه‌ها را می‌دهد تا بتواند با دیگران کنار بیاید.

سهولت دوست‌یابی

مهارت خودکنترلی به کودک شما این توانایی را می‌دهد که در بازی ها و گفتگوها به نوبت بازی کند. اسباب بازی ها را با دوستان به اشتراک بگذارد و احساسات را به روش‌های مناسب بیان کند.

کسب استقلال

مهارت خودتنظیمی به فرزند شما این قابلیت را می‌دهد که تصمیمات مناسبی در مورد رفتار خود بگیرد و بیاموزد که چگونه در موقعیت های جدید با راهنمایی کمتر شما رفتار کند.

مهارت خودتنظیمی در سنین مختلف

کودکان از طریق روابط گرم و پاسخگو مهارت خودتنظیمی را در خود بهبود می‌دهند. آنها همچنین با تماشای بزرگسالان اطراف خود آن را توسعه می‌دهند.

رشد مهارت خودتنظیمی از زمانی که کودکان نوزاد هستند شروع می‌شود. این مهارت بیشتر در سنین کودکی و پیش دبستانی ایجاد می‌شود، اما تا بزرگسالی نیز به رشد خود ادامه می‌دهد.

به عنوان مثال، نوزادان ممکن است برای راحتی انگشتان خود را بمکند. یا اگر خسته شوند و نیاز به استراحت داشته باشند، به مراقبان خود نگاه می‌کنند.

مهارت خودتنظیمی در کودکان نوپا

کودکان نوپا می‌توانند مدت کوتاهی برای غذا و اسباب بازی منتظر بمانند. اما اگر بچه‌های نوپا واقعا چیزی مثل یک اسباب بازی را بخواهند ممکن است آن را از دست بچه‌های دیگر بربایند.

بیتابی و عصبانیت زمانی اتفاق می‌افتد که کودکان نوپا تحت تأثیر احساسات قوی قرار می‌گیرند.

مهارت خودتنظیمی در دوره پیش‌ دبستانی

کودکان پیش دبستانی شروع به دانستن نحوه بازی با کودکان دیگر کرده و درک می‌کنند که از آنها چه انتظاری می‌رود.

برای مثال، اگر در سینما هستید، یک کودک پیش دبستانی ممکن است سعی کند با صدای آرام صحبت کند.

مهارت خودکنترلی در سنین مدرسه

کودکان در سنین مدرسه در کنترل خواسته‌ها و نیازهای خود و در نتیجه مهارت خودتنظیمی بهتر می‌شوند.

آنها انتظارات دیگران را درک می‌کنند و هر دو طرف یک موقعیت را می‌بینند. به عنوان مثال، این بدان معناست که آنها ممکن است بتوانند با بچه‌های دیگر بدون بحث و جدل مخالفت کنند.

پیش‌نوجوانان و نوجوانان در برنامه‌ریزی، انجام وظایف دشوار، رفتار مناسب اجتماعی و در نظر گرفتن اینکه چگونه رفتارشان بر دیگران تأثیر می‌گذارد، بهتر عمل می‌کنند.

به عنوان مثال، فرزند نوجوان شما ممکن است زمانی که در حال مذاکره با شما در مورد مقررات منع رفت و آمد است، به دیدگاه شما فکر کند.

روش کمک به کودکان و نوجوانان در یادگیری و تمرین مهارت خودتنظیمی

در اینجا چند راه عملی وجود دارد که می‌توانید به کودک خود در یادگیری و تمرین مهارت خودتنظیمی کمک کنید:

• روی مهارت های فرزندتان برای درک و مدیریت احساسات کار کنید.
• از راهبردهای آرامش‌بخشی برای کودکان نوپا، گام‌های آرام کننده برای کودکان پیش دبستانی و کودکان در سن مدرسه و نوجوانی استفاده کنید.
• برای موقعیت‌های چالش‌برانگیز که ممکن است برای بچه‌های کوچک‌تر سخت باشد که خوب رفتار کنند، برنامه‌ریزی کنید. مثلا: “فروشگاهی که ما به آن می رویم چیزهای زیادی دارد که ممکن است خراب شود.” نگاه کردن اشکالی ندارد، اما لطفا لمس نکنید. به محض ورود به مغازه به کودک خود یادآوری ملایمی بدهید. مثلا: “به یاد داشته باشید، فقط نگاه می‌کنیم، خوب است؟”
• پیش‌نوجوانان و نوجوانان را در حل مسئله و مذاکره در موقعیت‌های دشوار مشارکت دهید. به عنوان مثال، “من تمام آخر هفته را کار می‌کنم، بنابراین می‌دانم که برای شما کسل‌کننده خواهد بود.” بیایید دریابیم که چگونه می‌توانید از زمان بهترین استفاده را ببرید.
• هنگامی که کودک خود را کنترل می‌کند و موقعیت دشواری را مدیریت می‌کند، او را تحسین کنید. به عنوان مثال، «تو در انتظار نوبتت عالی بودی»، یا «از روشی که با سام پرسیده بودی خوشم آمد».
• سعی کنید مهارت خودتنظیمی را برای فرزندتان مدل کنید. به عنوان مثال، “من واقعا دوست دارم به باغبانی ادامه دهم، اما اگر اکنون تمیزکاری نکنم، شما را به موقع به فوتبال نخواهم رساند”. یا «اجازه دهید آن را در تقویم بنویسم تا فراموش نکنم».

چالش‌های خودتنظیمی

گاهی اوقات، چیزهای مختلفی می‌تواند بر توانایی کودک شما برای خودتنظیمی تأثیر بگذارد.

به عنوان مثال، خستگی، بیماری و تغییر در برنامه‌های روزمره کودک شما می‌تواند بر توانایی او در تنظیم واکنش‌ها و رفتار خود تأثیر بگذارد.

همچنین، برخی از کودکان در مراقبت از کودک، مدرسه یا ورزش مهارت خودتنظیمی بالایی دارند، اما خودتنظیمی در خانه برایشان سخت است.

سایر کودکان در مکان‌های شلوغ و پر سر و صدا مانند مراکز خرید با هم دست و پنجه نرم می‌کنند. و همانطور که کودکان بزرگتر می شوند، اگر آنها وظایف ارزیابی یا مشکلات روابط زیادی داشته باشند، ممکن است کمبود مهارت خودتنظیمی آنان چالش‌برانگیز شود.

مواردی که باید از متخصص کمک گرفت

اگرچه مشکلات مربوط به خودتنظیمی نسبتا معمولی هستند. اما اگر نگران رفتار کودک خود هستید یا با افزایش سن با رفتار کودک خود مشکل دارید، ایده خوبی است که با یک متخصص صحبت کنید. برای مثال، می‌توانید با پزشک عمومی، پرستار سلامت کودک و خانواده‌تان، یا مربی یا معلم مراقبت از کودکتان صحبت کنید.

اگر نشانه‌های زیر در فرزند شما وجود دارد بهتر است به متخصص مراجعه کنید:

• به نظر می رسد که نسبت به سایر کودکان هم سن، عصبانیت یا رفتار دشوارتری دارد.
• با افزایش سن، اغلب به شیوه‌های دشوار یا خارج از کنترل رفتار می‌کنند
• رفتاری دارد که برای خود یا دیگران خطرناک است.
• رعایت انضباط سخت است و به نظر نمی‌رسد استراتژی‌های شما برای تشویق رفتار مثبت در او کارساز باشد.
• بسیار گوشه‌گیر است و در تعامل با دیگران مشکل زیادی دارد.
• به نظر می‌رسد که به اندازه سایر کودکان هم سن، مهارت های ارتباطی و اجتماعی ندارد.

بازی‌هایی برای خودتنظیمی کودکان

بازی های زیر می‌تواند برای تقویت مهارت خودتنظیمی و خودکنترلی در کودکان مفید باشد.

بازی با چراع سبز، چراغ قرمز

این بازی که برگرفته از قوانین راهنمایی رانندگی است، به کودکان کمک می‌کند روش‌های کنترل خود را یاد بگیرند. در این بازی نخست به کودک پیش‌دبستانی یاد دهید که هر چراغ برای چیست.

مثلا «چراغ سبز علامت حرکت به جلو است و من هر وقت چراغ سبز را نشان دادم، می‌توانی راه بروی، بدوی و حرکت کنی ولی چراغ قرمز یعنی باید بایستی»

دقایقی از روز را به این بازی بگذرانید. کودکان این بازی را بسیار لذت‌بخش می‌دانند. شما می‌توانید با چسب‌های نواری یا کاغذ رنگی روی زمین خط عبور یا خیابان بکشید و از کودک بخواهید تا تنها از روی این خطوط عبور کند.

پس از مدتی ریتم بازی را برعکس کنید. حال به کودک بگویید که «هر وقت چراغ قرمز را نشان دادم حرکت کن و هر وقت چراغ سبز را بالا بردم، بایست.» در این مرحله خودکنترلی کمی سخت‌تر می شود و کودک نیاز به تمرکز بیشتر برای کنترل بر خود دارد.

شما از این بازی می­‌توانید در برخی امور و قوانین تربیتی‌تان استفاده کنید. مثلا وقتی کودک رفتار مناسبی را در موقعیت بروز داد، چراغ سبز را بالا ببرید و وقتی خواستید که او را متوجه نادرست بودن رفتارش کنید، با چراغ قرمز به او هشدار دهید. این کار باعث می‌شود کودکتان روی رفتارهایش متمرکز شده و با حساسیت بیشتری نوع رفتار خود را انتخاب کند.

بازی ‌های نمایشی برای تقویت مهارت خودتنظیمی

کودکان دوره پیش‌دبستانی دیگر می­‌توانند با دوستانشان بازی‌­های دو، سه نفره و مشارکتی داشته باشند؛ از جمله بازی نمایشی.

کودکان در بازی نمایشی نقش­‌هایی را انتخاب کرده و در آن قالب، نقش خود را ایفا می‌کنند. آنها در این بازی قوانین نانوشته اجتماعی وضع کرده و همه ملزم به رعایت این قوانین هستند.

هر کودک تلاش می‌کند رفتارهای خود را به گونه‌ای تنظیم کند که بتواند در بازی نقش خوبی را ایفا کند. کودکان در این قبیل بازی­ها تعامل زیادی با یکدیگر داشته و رشد مهارت خودتنظیمی آنها هم بیشتر می‌شود. زیرا آنها به خوبی می‌دانند که اگر قوانین بازی را رعایت نکرده و رفتارهای خود را متناسب با اصول بازی نکنند، از بازی اخراج خواهند شد.

بازی ‌های ساختنی

کودکان از بازی کردن با اسباب بازی هایی مثل: شن بازی، گل بازی، خمیر بازی و پازل­ های تکه‌ ای و مکعب ساختنی لذت می‌برند. آنها شاید ساعت‌ها مشغول بازی شوند.

در دوران نوپایی بازی با این اسباب بازی ها در اکثر مواقع بدون هدف صورت می‌گیرد اما در دوره پیش‌دبستانی کودکان هدفمندتر عمل می‌کنند.

آنها حتما تلاش می‌کنند چیزهایی بسازند؛ یک قلعه، یک خانه، یک پل، یک ماشین و… آنها طرح اصلی را در ذهن دارند اما خوب می‌دانند که باید رفتارها و عملکردهایشان را به گونه‌ای تنظیم کنند که به این هدف برسند.

بنابراین، تنها با گذاشتن تعداد محدودی مکعب ساختمانی می‌توانند ماشین درست کنند و برای ساختن قلعه می‌بایست به میزان کافی شن برداشته و برج را بسازند.

کودکان در بازی‌ هایشان مدام در حال تنظیم رفتار خود هستند و والدین می‌توانند از بازی برای تقویت مهارت خودتنظیمی و خودکنترلی کودکان استفاده کنند.

بازی بسکتبال برای تقویت مهارت خودتنظیمی

بعضی بازی‌ ها قوانین کلی برای همه دارند؛ مثل بازی بسکتبال، والیبال یا فوتبال. این بازی‌ ها با شرط رعایت قانون بازی، جذاب می‌شوند.

کودکان دوره پیش‌دبستانی قوانین بازی بسکتبال یا فوتبال را نمی‌دانند. اما می‌توانند بخش‌هایی از این قوانین را یاد بگیرند. مثلا اینکه اگر توپ را داخل سبد بیندازند، برنده‌اند یا اگر توپ را داخل دروازه شوت کنند، گل زده‌اند و غیره.

می‌توانید از موقعیت‌های این بازی‌ ها برای بهبود خودکنترلی استفاده کنید و از کودک بخواهید توپ را داخل سبد بسکتبال بیندازد. او برای رسیدن به این هدف می‌بایست رفتارهای تکانه‌ای خود را نظم بخشیده تا بتواند با تمرکز و حفظ وضعیت فیزیکی‌اش توپ را داخل سبد انداخته یا گل بزند.

حرف آخر مهارت خودتنظیمی

به طور کلی مهارت خودتنظیمی یا خودکنترلی به کودکان دوره پیش‌دبستانی کمک می‌کند تا برای انجام فعالیت‌های تحصیلی جدی‌تر آماده شوند و بتوانند در روابط اجتماعی نقش‌های مثبت‌تر و کلیدی‌تری را ایفا کنند.

کودکی که با خودکنترلی نتواند بر رفتارهایش نظم بخشیده و تکانه‌هایش را جبران کند، در برخورد با مشکلات نمی‌تواند هدفمندتر حرکت کند. کودکان در اواخر دوره پیش‌دبستانی سعی در تبعیت از قوانین دارند.

آنها بازی‌های قانونمدار بازی کرده و تخلف از این قوانین را به منزله خطا می‌دانند. والدین می‌توانند با تمرکز بر بازی‌های قانونمدار و هدفمند رفتارهای کودکشان را نظم بخشیده و او را برای فعالیت‌های تحصیلی دوره دبستان آماده‌تر سازند.

علاوه بر توصیه‌ها و بازی های ارائه شده در این مقاله از مجله تخصصی آریاکید، استفاده از اسباب بازی های مناسب تقویت مهارت خودتنظیمی برای بهبود این مهارت در کودکان مفید خواهد بود.

منابع:

Teach preschool, Sharing the wonders of early learning in action. (2012). Helping young children develop self-control. Retrieved from http://www.teachpreschool.org/2012/05/helping-young-children-develop-self-control/

Barker, J., E., and Munakata Y. (2015). Time isn’t of the essence: Activating goals rather than Imposing delays improves inhibitory control in children. London: Psychol

https://raisingchildren.net.au/toddlers/behaviour/understanding-behaviour/self-regulation

https://positivepsychology.com/self-regulation/