شکل گیری عزت نفس نتیجه احساس کفایت شخصی برای مواجهه با چالش‌های بنیادی زندگی و سزاوار بودن برای شادکامی است و در رفتارهایی مانند جرأت‌ورزی، قاطعیت و مؤدب بودن نسبت به دیگران بروز می‌کند و نقش محوری در تمام ابعاد زندگی آدمی دارد. به همین دلیل، در این مقاله از مجله تخصصی آریاکید به شیوه شکل گیری و راهکارهای افزایش عزت نفس در کودکان می‌پردازیم.
عزت نفس چیست؟
عزت نفس جزئی از خودپنداره فرد محسوب شده و شامل جنبه‌های شناختی، رفتاری و عاطفی است. به عبارت دقیق‌تر عزت نفس عبارت است از میزان ارزشی که افراد برای خویشتن قائلند (مرادی و همکاران، ۲۰۱۱).
شکل گیری عزت نفس زاییده زندگی اجتماعی و ارزش‌های آن است، در تمامی فعالیت‌های روزانه انسان به نوعی جلوه‌گر است و به این شکل از مهم‌ترین جنبه‌های شخصیت و تعیین‌کننده ویژگی‌های رفتاری انسان است.
در مفهوم جدید سلامتی و بهزیستی روانی، عزت نفس بالا در فرد ایجاد حس اعتماد به خود می‌کند که این احساس وی را قادر به تطابق با موقعیت‌های سخت می‌نماید (صاحب زمانی، ۲۰۰۸).
اهمیت عزت نفس و اعتماد به نفس در زندگی افراد و کامیابی ایشان بسیار زیاد و غیرقابل انکار است. عزت نفس و اعتماد به نفس از چنان اهمیتی در سلامت و موفقیت افراد بر خوردار هستند که نمی‌توان فردی را تصور نمود که از سلامتی کامل بهره‌مند باشد و به موفقیت‌های ارزشمند در زندگی دست یافته باشد بدون آنکه از این مولفه‌ها بی‌بهره باشد.
اهمیت عزت نفس
عزت نفس میزان ارزش و احترامی است که هر فردی برای خود قائل است. عزت نفس فرد بر نوع رفتار افراد تاثیر بسیار بالایی دارد. اما اهمیت عزت نفس در چیست؟
اگر افراد نسبت به خود نظر خوبی نداشته باشند، به نظرها و تصمیم‌های خود اطمینان نکنند دستیابی آنها به موفقیت بسیار کاهش می‌یابد. در این شرایط احتمال آنکه این افراد تحت تاثیر دیگران قرار بگیرند بیشتر می‌شود. عزت نفس پایین با رفتارهایی چون مصرف مواد، روابط جنسی پر خطر و غیر مسئولانه و همانند آنها ارتباط دارد.
عزت نفس یکی از نیازهای بسیار مهم برای انسان‌ها می‌باشد. افراد دارای عزت نفس سالم و مناسب، واقع‌بین و خلاق هستند و این نیروی خلاقانه خود را پیوسته به کار می‌برند و به تراوشات ذهنی خود توجه دارند و به آنها باور دارند و برای رسدن به آنها همواره تلاش می‌نمایند.
افرادی که دارای عزت نفس و اعتماد به نفس مناسبی هستند هرگز از این امر که در فعالیت‌های خود مرتکب اشتباهی شوند هراس شدید ندارند. و اشتباهات خود را به صورت واقع‌بینانه می‌پذیرند و برای اصلاح آنها و عملکرد مناسب پیوسته درتلاش هستند و در زمان کوتاه ناامید نمی‌شوند.
شکل گیری عزت نفس و تقویت آن برای رشد سالم و بهبود مهارتهای پایه کودک در تمام مراحل زندگی او ضروری است.
نقش عزت نفس در شخصیت افراد
شکل گیری عزت نفس با مولفه‌های ابراز وجود، موفقیت و حمایت اجتماعی در ارتباط است. مولفه عزت نفس در مدیریت استرس نیز نقش بسار مهمی را ایفا می‌نماید.
ثابت قدم بودن و صحبت کردن صریح و واضح، تداوم ارتباط چشمی و سخن گفتن قاطعانه نیازمند عزت نفس کافی و مناسب است.
سر انجام آنکه اگر فردی نسبت به خود نظر خوب و مساعدی نداشته باشد نمی‌تواند باور نماید که دیگران خواستار دوستی با او هستند.
عدم عزت نفس کافی سبب ایجاد مشکلات متعددی در روابط بین فردی می‌گردد و این امر تاثیر بسیار منفی بر سلامت روانی فرد و موقعیت‌های اجتماعی او می‌گذارد.
نکته دیگر در زمینه اهمیت اعتماد به نفس و عزت نفس این امر می‌باشد که افرادی که فاقد عزت نفس کافی هستند در بسیاری از موارد نمی‌توانند در زمان مناسب در مورد حقوق خود صحبت کرده و در بسیاری از زمان‌ها در درون تندخو و ناراحت هستند.
این جریان یعنی عدم بیان خواسته‌ها و تمایلات به حق افراد سبب می‌گردد آنها همچون دیگی جوشان کنترل خود را از دست دهند و با خشم خود، هم به خود و هم به اطرافیان و هم به روابط اجتماعی خود آسیب جدی وارد نمایند. از این رو اهمیت اعتماد به نفس و افزایش عزت نفس و نقش آن در کنترل و مهار خشم قابل توجه است.
شکل گیری عزت نفس در دوران کودکی
بخشی از شکل گیری عزت نفس به دوران کودکی ما باز می‌گردد. بخشی که چندان در کنترل ما نبوده است اما این بدان معنا نیست که ما نمی‌توانیم در این مولفه‌های خود تغییری ایجاد نماییم.
بخش مهمی از از شکل گیری عزت نفس ما از باز خوردها و موقعیت‌های ما ناشی می‌گردد. از این رو داشتن یک برنامه مدون و ساختارمند برای دستیابی به اهداف می‌تواند در کسب موفقیت و همچنان افزایش اعتماد به نفس و عزت نفس بسیار موثر باشد.
کودکان در سنین پایین‌تر (قبل از ۵ سالگی) در انجام فعالیت‌ها و بازی و ارتباط با همسالان تفکرات خودمحور دارند. بدین معنا که دنیای خود را به صورت یک‌جانبه و صرفاً از نگاه خود می‌بینند.
آنها کمتر نظرات و تمایلات دیگران را مدنظر قرار میدهند و به صورت یکتا مورد پذیرش والدین قرار می‌گیرند و نیازهایشان برآورده می‌شود. این فرآیند با رشد شناختی و افزایش ارتباطات اجتماعی کودکان رو به تغییر می‌رود.
کودکان رفته رفته با همسالان بازی می‌کنند، با تمایلات و نظرات دیگران بیشتر آشنا می‌شوند، انتظارات والدین از آنها بیشتر می‌شود و نسبت به گذشته بیشتر با همسالان مقایسه می‌شوند.
تاثیر ورود به مدرسه در عزت نفس کودکان
رشد شناختی بر نگاه فرد به خود و خودپنداره و عزت نفس کودک تأثیر می‌گذارد. کودکان با ورود به مدرسه و مشاهده فعالیت‌های دیگر کودکان عملکرد خود را با آنان مقایسه می‌کنند. همچنین کودکان دبستانی خصوصیات مثبت و منفی خود را بیشتر با همسالان مقایسه می‌کنند (هارتر، ۲۰۰۳).
هنگامی که کودکان در اواسط کودکی (۴ تا ۹ سال) به محیط‌های گسترده‌تری (مهد کودک، پیش‌دبستانی و مدرسه) در جامعه وارد می‌شوند، برای کسب اطلاعات در مورد خود به افراد بیشتری توجه دارند. اکنون خودوصفی آنها اشاره به گروه‌های اجتماعی را شامل می‌شود.
کودکان دبستانی با رشد شناختی بیشتر نسبت به دوره قبل، بهتر می‌توانند پیام‌های دیگران را درک کرده و این پیام‌ها را در توصیف کردن خودشان وارد کنند.
هنگامی که کودکان انتظارات دیگران را درونی می‌کنند، خودِ آرمانی (تصور مطلوب و سطح بالایی که کودک برای تعریف خود به آن علاقمند است که در اثر نظرات دیگران شکل می‌گیرد) را تشکیل میدهند و از آن برای ارزیابی خودِ واقعی (تصور کنونی که کودک از خود دارد) استفاده می‌کنند.
دوره نوجوانی
هنگامی که کودکان به نوجوانی می‌رسند، گرچه والدین و بزرگسالان دیگر کماکان بانفوذ هستند ولی خودپنداره آنها به طور فزاینده‌ای به دریافت بازخورد از دوستان صمیمی وابسته است و تطبیق این پنداره با بازخورد همسالان به شکل‌گیری عزت نفس در نوجوانان کمک می‌کند.
تغییر در نگرش درباره خود حاصل بازخورد از دیگران است. تصوری که کودک از خود دارد، عامل اصلی شکل گیری عزت نفس است. این مسأله به دلیل رشد توانایی درک کردن نقطه نظرات دیگران ـ به خصوص توانایی پی بردن به اینکه دیگران چه فکری می‌کنند ـ به وجود می‌آید.
شکاف بین خود آرمانی و خود واقعی
اختلاف زیاد بین خود آرمانی و خود واقعی می‌تواند شکل گیری عزت نفس را تضعیف کند و به غمگینی، ناامیدی و افسردگی منجر شود.
به عبارتی دیگر اگر تصور کودک از خود بسیار پایین‌تر از تصورات و انتظارات تعیین شده بیرونی باشد، سطح عزت نفس وی کاهش پیدا می‌کند که می‌تواند مشکلاتی همچون افسردگی را برای کودک به وجود آورد.
مثال:
- خود واقعی کودک (توانایی من در درس ریاضی در حد متوسط است.)
- خود آرمانی (یک دانش‌آموز بالیاقت نمرات ریاضی عالی دارد. من نیز بایستی نمرات عالی بگیرم.)
خود آرمانی از سوی اطرافیانی همچون همسالان، معلمان و به ویژه والدین شکل می‌گیرد.
معیارهای مقایسه‌گری کودکان
در دوره دبستان مقایسه‌گری کودکان بر اساس معیارهای خاصی صورت می‌گیرد. چهار معیار اصلی که در این دوره مبنای مقایسه خود با دیگران است، به طور خلاصه در زیر ذکر شده است:
- ظاهر جسمانی
- شایستگی جسمانی/ ورزشی: ورزش‌های گوناگون و بازی ها
- لیاقت و شایستگی اجتماعی: رابطه با والدین و بزرگسالان و رابطه با همسالان
- شایستگی تحصیلی: موضوعات تحصیلی مثل ریاضیات و زبان و هنر (آیوت، ۲۰۰۳؛ ون دن برگ و دِ ریک، ۲۰۰۳)
کودکان در اثر تجربیاتی که در موقعیت‌های مختلف کسب می‌کنند، حداقل چهار عزت نفس مجزا را تشکیل میدهند: شایستگی تحصیلی، شایستگی اجتماعی، شایستگی جسمانی/ ورزشی، و ظاهر جسمانی.
شکل گیری عزت نفس در این دوره با نظر دیگران ارتباط زیادی پیدا می‌کند. کودکان برای برخی از ارزیابی‌های خود بیشتر از ارزیابی‌های دیگر اهمیت قائل هستند.
در طول کودکی و نوجوانی، با وجود تفاوت‌های فردی، درک ظاهر جسمانی بیشتر از سایر عوامل افزایش عزت نفس با احساس ارزشمندی همبستگی دارد. تأکید بر ظاهر جسمانی در رسانه‌ها و جامعه، تأثیر مهمی بر احساس رضایت کلی افراد از خودشان دارد.
هنگامی که کودکان خود را در زمینه‌های مختلف ارزیابی می‌کنند، عزت نفس در چند سال اول دوره ابتدایی کاهش می‌یابد. معمولاً این کاهش آن قدر زیاد نیست که زیانبار باشد.
اغلب کودکان ـ اما نه همه آنها ـ خصوصیات و توانمندی‌های خود را به صورت واقع‌بینانه ارزیابی کرده و در عین حال نگرش احترام به خود را حفظ می‌کنند.
از کلاس چهارم به بعد، عزت نفس در اکثر کودکانی که در مورد روابط خود با همسالان و توانایی‌های ورزشی احساس خیلی خوبی دارند، بالا می‌رود (کول و همکاران، ۲۰۰۱؛ توونگ و کمپل، ۲۰۰۱).
نقش والدین در شکل گیری عزت نفس
عزت نفس عاملی تأثيرگذار در زندگی افراد است. عزت نفس و خودپنداره کودکان با ورود به مدرسه و قرار گرفتن در شرایط مقایسه اجتماعی و همچنین رشد مهارت های ارزیابی شناختی دستخوش تغییرات زیادی قرار می‌گیرد.
بنابراين برای والدين خيلی مهم است كه به فرزندان خود در افزايش سطوح عزت نفسشان کمک کنند. والدین بایستی در برابر عملکرد تحصیلی فرزندان معیارهای معقولانه‌تر و کمتر سختگیرانه در نظر بگیرند.
در صورت وجود ضعف‌های درسی برخوردهای کمتر مقایسه‌گرانه‌ای که به عزت نفس آنها لطمه بزند، داشته باشند. والدین بایستی به کودکانشان نشان دهند که شما فرزندانی لایق، دوست‌داشتنی و توانا هستید.
شکل گیری عزت نفس كودكان و باور آنها در مورد خودشان خيلی زود آغاز می‌شود. بچه‌ها برای درک اين مطلب كه دوست‌داشتنی، باهوش، توانا و… هستند، به چگونگی رفتار والدين و بزرگسالانی كه برای آنها مهمند، نگاه می‌كنند. اگر بچه‌ها شواهدی دال بر موارد فوق را مشاهده نكنند، عزت نفس آنها پایین خواهد ماند.
چنانچه مشخص است رفتار و الگوهای تربیتی والدين در تقویت یا تضعیف عزت نفس فرزندان مؤثر است.
راهکارهای تقویت عزت نفس کودکان در مراحل مختلف رشد
تحقيقات نشان می‌دهد كه بچه‌های دارای عزت نفس بالا عموماً والدینی دارند كه به بچه‌های خود محبت می‌كنند و احساس مقبوليت به آنان میدهند. در حالی كه بچه‌های با عزت نفس پايين والدينی نقاد و بیش از حد دقيق دارند.
به طور کلی والدین برای افزایش عزت نفس کودکان بایستی در رفتار و برخوردهای خود با عملکرد فرزندان موارد زیر را در نظر داشته باشند:
۱. محبت، پذیرش با وجود عملکرد ضعیف تحصیلی
۲. عدم مقایسه‌گری و سرکوفت زدن
۳. صحبت و بازگو کردن منطقی و آرام مشکلات
۴. پیگیری همراه با یاری عملکرد درسی فرزندان
۵. انتظارات منطقی از فرزندان ضمن توجه به علایق و توانایی‌های آنها
در ادامه توصیه‌های جزئی‌تر برای هر مرحله رشد جهت شکل گیری عزت نفس و تقویت آن در کودکان ارائه می‌کنیم.
کمک به شکل گیری عزت نفس و تقویت آن در نوزادان
نوزادان تازه متولد شده و نوزادان بسیار کوچک واقعاً عزت نفس ندارند. این به این دلیل است که آنها هنوز خود را متمایز نمی‌دانند. اما همچنان می‌توانید پایه‌های عزت نفس و شکل گیری عزت نفس سالم را با موارد زیر بنا کنید:
- به آرامی از کودک خود مراقبت کنید.
- وقتی کودک شما گریه می کند پاسخ می دهد.
- نوازش و لبخند فراوان.
- این تعاملات گرم و پاسخگو به کودک شما می گوید که دوست داشتنی و دوست داشتنی است.
راهکارهای رشد عزت نفس در کودکان نوپا
کودکان نوپا شروع به ایجاد درک درستی از خود، آنچه می‌توانند انجام دهند، و آنچه که هستند، می‌کنند. در اینجا روش‌هایی وجود دارد که می‌توانید به شکل گیری عزت نفس و تقویت آن در کودک نوپا کند:
- به فرزندتان اجازه دهید بین گزینه‌های ایمن و مناسب برای کودک تصمیم بگیرد. مثلاً با کدام اسباب بازی بازی کند یا روی نان تست خود مربا یا پنیر داشته باشد. این به کودکان نوپا حس کنترل هیجان‌انگیزی می‌دهد که به رشد عزت نفس و اعتماد به نفس او کمک می‌کند.
- به فرزندتان این فرصت را بدهید که «نه» بگوید. کودکان نوپا باید خود را اثبات کنند و یاد بگیرند که تصمیمات عواقبی دارد. به عنوان مثال، اگر فرزندتان وقتی از او می‌خواهید لباس گرم بپوشد، جواب منفی می‌دهد، اشکالی ندارد. سرد شدن به آنها آسیبی نمی‌رساند.
- اجازه دهید فرزندتان محیط خود را کشف کند، اما در صورت نیاز برای کمک به او آماده باشید. به عنوان مثال، کودک شما ممکن است مجذوب یک مورچه شود اما وقتی مورچه روی پایش می خزد، می‌ترسد. فرزندتان به شما نیاز دارد که به او بگویید مشکلی ندارد.
- کودک خود را در موقعیت‌های اجتماعی دشوار آموزش دهید. کودکان نوپا ممکن است برایشان سخت باشد که جزی را به اشتراک بگذارند و به نوبت بپیوندند. زیرا در حال یادگیری هستند که چه کسی هستند و مال آنها چیست. بنابراین می‌توانید بگویید: “اکنون نوبت من است که بلوک قرمز را داشته باشم.”
بهبود عزت نفس در کودکان پیش دبستانی
کودکان پیش دبستانی اغلب دوست دارند خود را با دیگران مقایسه کنند و از خود می‌پرسند که آیا در هر کاری که انجام میدهند بزرگترین، سریع‌ترین یا بهترین هستند.
شما می‌توانید نقش مهمی در شکل گیری عزت نفس و تقویت آن در فرزندتان داشته باشید و به فرزندتان کمک کنید برای خودش ارزش قائل شود. در اینجا برای این کار چند ایده وجود دارد:
- به کودک خود بازخورد متعادل بدهید. این به معنای تمجید از فرزند شما برای انجام کارها، انجام بهترین کار یا تلاش برای چیز جدیدی است – نه به خاطر “بهترین” بودن.
- توضیح دهید که از دست دادن بخشی از زندگی است. قبل از اینکه بپرسید «برنده شدی؟» سؤالاتی مانند «آیا امتحانش را خوب انجام دادید؟» یا «آیا به شما خوش گذشت؟» بپرسید. این کار به فرزندتان نشان می‌دهد که بدون در نظر گرفتن برد یا باخت برای او ارزش قائل هستید.
- با هم بازی های ساده رومیزی یا کارت بازی کنید. بازی های نوبتی مانند این به کودک شما کمک می‌کند تا یاد بگیرد که چگونه با دیگران بازی کند و با دیگران کنار بیاید. این می‌تواند به کودک شما مهارت و اعتماد به نفس در موقعیت‌های اجتماعی بدهد.
- فرزندتان را تشویق کنید تا در کارهای خانه به شما کمک کند. مثلاً میز را بچیند یا لباس ها را مرتب کند. این به کودک شما نشان می‌دهد که شما به او اعتماد دارید و مسئولیت‌پذیر است و این به کودک شما کمک می‌کند تا احساس خوبی نسبت به خودش داشته باشد.
- به چیزهایی که فرزندتان علاقه دارد، توجه نشان دهید. به عنوان مثال، می‌توانید برای امانت کتاب در مورد موضوع مورد علاقه فرزندتان به کتابخانه مراجعه کنید. یا بازی با اسباب بازی مورد علاقه‌اش.
شکل گیری عزت نفس در کودکان دبستانی
در مدرسه، کودکان ممکن است خود را با دوستان و همکلاسی های خود مقایسه کنند. در این سن، شکل گیری عزت نفس به چیزهای زیادی مربوط می‌شود. از جمله اینکه بچه ها چقدر خوب یاد می‌گیرند، چگونه ظاهر می‌شوند، چگونه ورزش انجام میدهند و چقدر راحت دوست پیدا می‌کنند.
به نظر می‌رسد که چالش‌های مدرسه باعث کاهش عزت نفس کودک شما می‌شود، زیرا ممکن است فرزند شما برای اولین بار نسبت به دیگران احساس توانایی کمتری داشته باشد. اما این به آنها کمک می‌کند تا یاد بگیرند که برای دوست داشته شدن، ارزشمند شدن و توانا بودن، نیازی به کامل بودن در همه چیز ندارند.
در اینجا چند راه وجود دارد که می توانید به آنها کمک کنید:
- در پایان روز مدرسه محبت و نوازش بیشتری به او بدهید.
- روی تلاشی که فرزندتان انجام می‌دهد و شهامتی که برای امتحان کردن چیزهای جدید یا دشوار نیاز دارد تمرکز کنید.
- فرزندتان را تشویق کنید زمانی که برای اولین بار همه چیز طبق برنامه پیش نمی‌رود دوباره تلاش کند.
- در موقعیت‌های اجتماعی پیچیده شیوه بیان خود و مواجهه با چالش‌ها را به فرزندتان آموزش دهید.
- با صحبت با معلم برای اطلاع از وضعیت فرزندتان، رابطه خوبی بین مدرسه و خانه ایجاد کنید. همچنین خوب است به تکالیف مدرسه و تکالیف فرزندتان علاقه نشان دهید.
حرف پایانی شکل گیری عزت نفس در کودکان
عزت نفس به احساس کودک نسبت به خود و باور به شایستگی خویش ارتباط دارد. میزان عزت نفس فرد، کیفیت زندگی او را در تمام ابعاد متاثر می‌سازد.
توصیه‌های ارائه شده در این مقاله از مجله تخصصی آریاکید می‌تواند به شکل گیری عزت نفس و تقویت آن در کودک شما کمک کند.
اسباب بازی های مناسبی نیز برای هر مقطع سنی وجود دارد که می‌تواند برای شکل گیری عزت نفس و بهبود آن در مراحل مختلف رشد کودکان مفید باشد.
منابع:
میتو، مک کی(1392)پیام ها(مهارت های ارتباطی) (ترجمه محمد علی رحیمی) انتشارات ارجمند
کریستین، وبر( 1387) عرت نفس( ترجمه گلیه بهروزان) انتشارات ویرایش
شکوهی یکتا، محسن(1392) روانشناسی استرس، انتشارات تیمور زاده
بیابانگرد، اسماعیل. (۱۳۹۰). روش‌های افزایش عزت نفس در کودکان و نوجوانان. نشر انجمن اولیا و مربیان.
رینولد، بین. هریس کلمز و امینه، کلارک. (۱۳۸۴). روش‌های تقویت عزت نفس در نوجوانان. (ترجمه پروین علی‌پور). نشر به‌نشر.
برک، لورا. (۱۳۸۹) روانشناسی رشد (جلد اول) (ترجمه یحیی سیدمحمدی). نشر ارسباران.
Saheb-Zamani M, Feshraki M, Abdollahi-Mofrad Z. The relationship between life style with theran adolescent student’s self-esteem. Azad Uni Medic Sci J. ۲۰۰۸; ۲۰(۱):4۵-۵۱. [Persian].
Farahati M, Fathi-ashtiani A, Moradi A. Relationship between family communication patterns and locus of control and self- esteem in adolescents. J Behav Sci. ۲۰۱۱; ۵(۳):۲79-۸۵. [Persian].
https://raisingchildren.net.au/toddlers/behaviour/understanding-behaviour/about-self-esteem
