مهارت خودکنترلی (Self-control skills) توانايی تنظيم خود است و به این موضوع میپردازد که آیا شما میتوانيد پا روی خواستههايتان بگذاريد، هيجاناتتان را مديريت كنيد يا در زمان كلافگی آرامشتان را حفظ كنيد. خودکنترلی یا مهارت خودتنظیمی نقش مهمی در زندگی کودکی و بزرگسالی دارد. به همین دلیل در این مقاله از مجله تخصصی آریاکید به مهارت خودکنترلی در کودکان و روشهای تقویت آن میپردازیم.
رشد مهارت خودکنترلی در کودکان
به طور مشخص كودكان كوچکتر فاقد مهارت خودکنترلی هستند. خودكنترلی در طول چند سال، همراه با تغييرات زياد بين ٣ تا ٧ سالگی اتفاق میافتد. اما تفاوتهای فردی نيز در اين رابطه نقش دارد.
برخی كودكان در مهارت خودتنظيمی مشكل دارند و از آن رنج میبرند و برخی دیگر به سرعت كنترل بر خود پیدا میکنند. در کل، افراد با مهارت خودکنترلی ضعيف بيشتر احتمال دارد كه مشكلات رفتاری پرخاشگرانه پیدا کنند.
آنها حتی ممكن است اضطراب و افسردگی را تجربه كنند. در همین راستا كودكان تكانشی بيشتر احتمال دارد كه گرايش به چاقی، سيگار يا وابستگی به مصرف مواد مخدر و الكل و نيز گرايش به خشونت پيدا كنند.
به طور کلی خودکنترلی یک مهارت است که افراد میبایست برای زندگی اجتماعیشان کسب کنند. اگر افراد از دوران کودکی نتوانند به قوانین احترام گذاشته و آنها را رعایت کنند، در دورههای بعدی زندگی با مشکلات رفتاری زیادی مواجه خواهند شد. در نتیجه کودکان به حمایتها، آموزشها و تحسین و تشویقهای ما برای کسب مهارت خودکنترلی نیاز دارند.
نکاتی برای افزایش مهارت خودکنترلی در کودکان
والدین میبایست با ایجاد قوانینی برای تقوین مهارت خودتنظیمی کودکان، محیطی را فراهم كنند كه در آن مهارت خودکنترلی به طور مداوم تشویق شود. با رعایت چند نکته میتوانید به کودکتان در این رابطه کمک بیشتری کنید.
فعال کردن حافظه فعال
به كودكتان كمک كنید تا مهارت توجه و تمرکز خود را توسعه داده و حافظه فعالش گسترده شود. حتی اگر کودک شما آمادگی ذهنی خوبی داشته باشد، بازیابی آیتمهایی که به ذهن سپرده است، برایش كار دشواری است.
برخی كودكان تكانشی و آشفته، از ظرفیت پایین مهارت حافظه فعال رنج میبرند. از این رو آنها سعی در یادآوری دستورهای كلامی دارند. مطالعات آزمایشی نشان داده كه ما میتوانیم به این كودكان كمک كنیم تا مهارتهای حافظهشان با تمرین بیشتر شود.
كودكانی كه مهارت های حافظه فعالشان ضعیف بود، یک تکلیف حافظه را به مدت ٣٥ دقیقه در روز تکرار كردند. این تمرینها در بهبود وضعیت آنها اثربخش بود.
واکنش مناسب به هیجانات
والدین به روشهای متفاوت به هیجانات منفی كودک پاسخ میدهند. برخی سهلگیر هستند: «دلیلی برای ناراحت بودنت نیست» و برخی غیرتأییدكننده هستند: «گریهات را تمام كن».
این روشها كمکكننده نیست. چون به كودک یاد نمیدهند كه خودش را چگونه نظم ببخشد. در عوض، وقتی والدین به طور منطقی با كودكان درباره احساساتشان حرف میزنند، خیلی یكدلتر هستند و به روشهای مفیدتری برای غلبه بر مشکلاتشان دست پیدا میکنند. محققان به این کار، آمادهسازی هیجانی میگویند که با موفقیتهای كودک ارتباط دارد.
تشویق و تمرین
برنامهریزی برای مفهوم خودنظمبخشی و انضباط شخصی خیلی مهم است. ما میتوانیم به كودكانمان یاد دهیم كه برنامهریزی كنند. تجارب نشان داده است كه تمرین، كمکكننده است. به یاد داشته باشید افرادی كه برنامهریزی میكنند، میتوانند عملكردشان را در تمرین تكالیف معینی بهبود ببخشند.
بازی هایی وجود دارد که بازیكنان را برای برنامهریزی کردن تشویق میكند و در این بازی ها تکنیکهایی آموزش داده میشود كه كودكان میتوانند آنها را در موقعیتهای مختلف به كار گیرند. ما در ادامه مقاله به برخی از این بازی ها خواهیم پرداخت.
كودكان از خودصحبتی یا گفتار درونی فایده میبرند. تحقیقات نشان داده كه بخشی از تواناییهای برنامهریزی کردن بستگی به تواناییهای كلامی دارد. در یک آزمایش، محققان از كودكان خواستند كه درباره یک بازی با صدای بلند فكر كنند.
پیشدبستانیهایی كه از لغات و عبارات برای مهارت خودکنترلی استفاده میکنند، بهتر میتوانند خواستههایشان را به تأخیر بیندازند و برای پاداش بیشتر صبر کنند.
سبک والدینی مناسب
برخی تحقیقات نشان داده كه سبک فرزندپروری و تربیت کودک و نوجوان روی رشد مهارت خودكنترلی تأثیر دارد. مطالعهای روی پیشدبستانیهای آمریكا نشان داده كودكانی كه مهارتهای خودکنترلی ضعیفی دارند، والدینی دارند كه از جملات زیر در ارتباط با مسائل فرزندشان استفاده میکنند:
- من رفتار كودكم را نادیده می گیرم.
- من هر چیزی كودكم بخواهد، به او میدهم.
تحقیقات دیگری نشان داده والدین سهلگیر، كودک را در معرض خطر پرخاشگری اجتماعی قرار میدهند و این باعث خودرأیی کودک میشود.
کودکان والدینی که خیلی زود تسلیم میشوند نیز در مهارت خودکنترلی شان مشكل دارند. همچنین تنبیه بدنی وقتی كه به عنوان یک روش كنترل معمول مورد استفاده قرار میگیرد، ممكن است در رشد خودتنظیمی مشکل ایجاد كند.
تقویت مهارت خودکنترلی در مدرسه
در كلاس درس، كودكان نياز به توجه كردن، دنبال كردن دستورالعملها، با انگيزه ماندن و كنترل تكانههايشان دارند. بنابراين انتظار خودكنترلی در مدرسه، نقش مهمی در موفقيت تحصيلی دارد.
محققان دريافتند كه كودكانی که در ابتدای سال تحصيلی مهارت خودتنظيمی پيشرفتهتری داشتند، موفقيت بيشتری را در پايان سال نشان دادند. مطالعهای روی كودكان ٤ كشور چين، كره جنوبی، تايوان و آمريكا که از نظر مهارت خودکنترلی پیشرفتهتر بودند، نشان داد این کودکان دايره لغات بهتری دارند و نمراتشان در رياضی، خواندن و نوشتن بالاتر بود.
برخی بر اين باورند كه ما نمیتوانيم تعدادی از خصيصههايی كه اساس ژنتیكی دارند را تغيير بدهيم. اما امروزه اين باور رد شده است چون وجود پايه ژنتيكی برای يک صفت دلیلی بر آن نیست که شما نتوانيد آن را تغيير دهيد.
از این رو والدين و معلمان میتوانند روی رشد مهارت خودکنترلی كودک اثر بگذارند. برخی روشهای اثرگذاری بر تقویت خودکنترلی را در ادامه شرح میدهیم:
١.محيطی فراهم كنيد كه در آن، مهارت خودتنظيمی به طور مداوم تشويق شود.
بر اساس تحقیقات کودکان بزرگتر خواستههايشان را آنی پاسخ میدهند و به پاداش احتمالیشان اعتمادی ندارند.
اما در صورتی که به کودکان کوچکتر بگوییم که اگر این شیرینی را نخوری، یک شیرینی دیگر جایزه میگیری، میتوانند وسوسه شيرينی را خاموش نگه دارند. چون پاداش بعدی برايشان ارزشمندتر و بهتر است.
٢. گاه و بيگاه قوانین را یادآوری کنید.
پرداختن به برنامهها بدون يادآوری قوانين، كار سختی است. چون كودكان كوچکتر مشكلات زيادی در نگهداری دستورالعملها در ذهن دارند. آنها به آسانی حواسشان پرت میشود. بنابراين يادآوری قوانين برای كودكان كوچکتر كمکكننده است.
در تحقيقات اخير جان ويوكو موناكاتا (٢٠١٥) نشان داده است كه وقتی از كودكان سه ساله خواسته میشود كه طی یک تكليف تكانههایش را كنترل کند، او به خوبی عمل میكند. مثل: «در جعبه را باز كن و يک جايزه بردار اما بعد از اينكه من علامت دادم و مربع سبز را بالا بردم. اگر مربع قرمز را نشان دادم، يعنی دست به جعبه نزن.»
در این تحقیق محققان دو رويكرد متفاوت را امتحان كردند و دريافتند كه يكی بهتر از ديگری است. وقتی يک بزرگسال قوانين را درست قبل از هر تلاش و آزمايش يادآور میشود، كودكان بيشتر احتمال دارد كه تكانههايشان را بازدارند.
برعكس، اگر چند ثانيه قبل از عمل به كودک بگويی كه اول صبر كن و به قانون فكر كن، او به احتمال زياد قانون را به ياد نخواهد آورد.
۳. به كودكان استراحت بدهيد.
کودکانی كه قوانين را رعايت میكنند و اصلا استراحت ندارند، آن را خستهكننده میيابند. بنابراين بهتر است هر بار قوانین را كوتاهتر و جدا جدا به او آموزش دهید و زمان استراحت برای او در نظر بگیرید.
۴. «مجبوری تكاليف را انجام دهی» را با «میخواهی تكاليف را انجام دهی» جایگزین کنید.
كودكی كه سر كلاس درس همكاری نمیكند، ممكن است برچسب بچهای را بخورد كه مهارت خودکنترلی ضعيفی دارد. اما اگر همین موقع به کودک اسباب بازی مورد علاقهاش مثل یک لگو بدهيد، به روی آنها تمركز كرده و بازی را ادامه میدهد.
مشکل او فقدان مهارت خودکنترلی نیست. او فقط بیانگيزه است و نياز دارد که لذت چيزهايی كه از او توقع میرود را درک كند. و اينجا است كه به كمک ما نياز دارد.
قوانین را با بازی همراه کرده و به او یاد دهید. در حقيقت برای علاقمند کردن كودكان، نياز به شكيبايی، ملاحظه و انعطافپذيری داریم و اینها هزینهای است كه میبايست پرداخت شود. این کار كليد کاهش خستگی از قوانین مهارت خودكنترلی است.
۵. آمادگی ذهنی برای چالشها و يادگيری شكست
برخی افراد تصور میكنند هوش و استعداد هدايايی الهی هستند كه ما نمیتوانيم آنها را بهبود بدهيم. آنها وقتی شكست میخورند، احساس درماندگی میكنند.
در عوض، افرادی نیز بر اين باور هستند كه تلاش منجر به تقویت هوش آنها میشود. در نتیجه آنان بسيار منعطفتر هستند و بيشتر احتمال دارد با چالشهای پيش رو كنار بیایند و از مشکلاتشان درس بگيرند.
ما میتوانيم با ارائه بازخورد به كودكمان كمک كنيم كه انعطافپذيرتر باشد. بر اساس تحقیقات، تحسین كودكان برای هر تلاشی با جمله «تو خيلی باهوشی» آمادگی ذهنی آنها را برای انطباق با مشكل پايين میآورد.
هر چند انتقادهایی مثل «من از تو نااميد نمیشوم»، پاداش بهتری برای تلاشهای او هستند و به كودكان نشان میدهند كه استراتژیهای مختلفی داشته باشند؛ «میتوانی به روشهای ديگر براي حل اين مسأله فكر كنی؟»
بازی هایی برای تقویت مهارت خودکنترلی
بعضی وقتها ما از كودكان میخواهیم كه با رعایت قوانین بازی كنند و آنها را برای رشد مهارت خودكنترلی شان تشویق میكنیم. برخی بازی ها قوانین خاصی را اعمال میکند. از جمله بازی «چراغ سبز، چراغ قرمز». به کودک یاد دهید که وقتی عبارت «چراغ سبز» را میشنود، به جلو حركت كند و وقتی عبارت «چراغ قرمز» را میشنود، سر جایش بماند.
این بازی تواناییهای كودک برای برعکس رفتار كردن را میسنجد اما او باید بتواند تكانههایش را بازداری كند و مهارت خودتنظیمی را تمرین كند.
حال، آیا این بازیها كمکكننده هستند؟ محققان مهارت خودکنترلی ٦٥ دانشآموز پیشدبستانی را تست کردند و به طور تصادفی تعدادی را در یک سری از بازیها شركت دادند. نتیج تاثیر مثبت بازی ها برای تقویت مهارت خودکنترلی را تایید کردند.
بازی انجماد برای تقویت مهارت خودتنظیمی
در این بازی، كودكان وقتی موسیقی آغاز میشود، شروع به بازی میكنند و وقتی موسیقی ایست میكند، آنها سر جایشان یخ میزنند.
همچنین كودكان یاد میگیرند كه با آهنگهای تند، سریع برقصند و با آهنگهای ملایم، آرامتر برقصند. در بازی دیگری كودكان نباید رقصشان را با متوقف كردن آهنگ قطع كنند.
كودكان نخست فرشی رنگی دریافت كرده و روی آن ایستادند. آنها قبل از بازی، یک رقص ویژه را یاد گرفتند. چندین فرش رنگی مختلف روی زمین بود و هر رنگ با یک مدل رقص ارتباط داشت و کودک میبایست روی هر فرش که قرار میگرفت، رقص خاصی میکرد.
بازی رهبر اركستر
در این بازی كودكان با آلات موسیقی بازی میكنند، مثل بلز. یک فرد بزرگسال هم با چوب ارکستر آنها را راهنمایی میکند.
اگر او چوب را محکم تكان دهد، میبایست با ضربههای بلند بنوازند و وقتی آرام تكان میدهد، میبایست ملایم بنوازند و در مرحله بعد، بازی برعكس میشود.
بازی بر طبل كوبیدن برای رشد مهارت خودکنترلی
معلم به كودكان میگوید حركات بدنشان را با توجه به صدای طبل تنظیم كنند. به طور مثال، وقتی كودک صدای بلند از طبل شنید، فرار كند و وقتی صدای آرام شنید، بخزد و در مرحله بعد، بازی برعكس میشود.
تاثیر بازی بر رشد مهارت خودکنترلی
كودكان هفتهای دوبار به مدت ٣٠ دقیقه بازی های بالا را انجام میدادند و بعد از ٨ هفته محققان مهارت خودکنترلی كودكان را ارزیابی كردند.
آنها دریافتند كودكانی كه بازی را با مهارت خودکنترلی متوسط آغاز كرده بودند، بهبودی نشان دادند.
اما داستان برای كودكانی كه كوشش بیشتری كرده بودند، فرق داشت. در کل كودكان پیشدبستانی كه با نمرات خودكنترلی پایینی (زیر ٥٠ درصد) شروع كرده بودند، بهتر شدند.
سخن آخر مهارت خودکنترلی در کودکان
مهارت خودکنترلی به عنوان توانایی تنظیم و کنترل خواستهها و امیال، نقش مهمی در زندگی کودکان و بزرگسالی آنان دارد.
در این مقاله از مجله تخصصی آریاکید روشها و بازی هایی را برای تقویت این مهارت مهم ارائه کردیم. استفاده از اسباب بازی های مناسب برای تقویت مهارت خودکنترلی نیز برای این منظور مفید خواهد بود.
منابع:
Barker, J., E., and Munakata Y. (2015). Time isn’t of the essence: Activating goals rather than Imposing delays improves inhibitory control in children. London: Psychol.
Parenting science. (2015). Teaching self-control: Evidence-based tips Retrieved from http://www.parentingscience.com/teaching-self-control.html
