تاثیر محیط بر خلاقیت کودکان و راه های تقویت آن

محیط و شرایط محیطی تاثیر زیادی در رشد خلاقیت و توسعه مهارت تفکر خلاق در کودکان دارد. از این رو، در این مقاله از مجله تخصصی آریاکید به تاثیر محیط در خلاقیت کودکان و روش‌های تقویت آن می‌پردازیم.

جان دیویی از بزرگان تعلیم و تربیت بیان می‌­کند که تعلیم و تربیت، به ویژه شکوفایی و پرورش خلاقیت در مورد کودکان باید مبتنی بر حل مسائل و مشکلاتی باشد که کودک در جریان زندگی روزمره و در محیط اجتماعی خود با آن روبرو می­‌شود.

عوامل مختلفی وجود دارد که بر رشد خلاق در اوایل کودکی تأثیر می‌گذارد، از جمله سن و تربیت. رشد خلاق در اوایل دوران کودکی در درجه اول به فرآیند کاوش کودک با استفاده از تفکر خلاق اشاره دارد، نه رشد هر زیبایی‌شناسی خلاقانه خاصی.

داشتن فرصت‌هایی برای بیان خلاقانه و تحسین شدن برای بیان خلاق ممکن است علاقه بیشتری به فعالیت‌های هنری در آینده ایجاد کند. با این حال، این یک تعیین دقیق استعدادهای هنری بعدی کودک نیست.

برای کودکان خردسال، رشد خلاق، توسعه توانایی‌های تخیلی است که از طریق فعالیت‌های مرتبط با هنر یا به سایر روش‌ها بیان می‌شود. این فعالیت‌ها می‌تواند شامل هنرهای تجسمی، موسیقی و داستان سرایی، کاردستی و غیره باشد.

ضرورت تقویت خلاقیت در کودکان

بسیاری از مردم تصور می‌کنند که خلاقیت یک استعداد ذاتی است که فرزندانشان یا دارند یا ندارند. همانطور که همه کودکان به یک اندازه باهوش نیستند، همه کودکان به یک اندازه خلاق نیستند.

اما در واقع، خلاقیت بیش از اینکه یک استعداد ذاتی باشد یک مهارت است. مهارتی که والدین می‌توانند با کمک به تقویت آن، به رشد فرزندانشان یاری رسانند.

خلاقیت و مهارت تفکر خلاق تقریباً در هر کاری که انجام می‌دهیم، کلید موفقیت است. به همین دلیل خلاقیت جزء کلیدی سلامت و شادی و یک مهارت ضروری است که بایستی در کودکان توسعه یابد.

خلاقیت به کارهای هنری و موسیقایی محدود نمی‌شود، بلکه برای علوم، ریاضیات و حتی هوش هیجانی و عاطفی نیز ضروری است.

افراد خلاق انعطاف‌پذیرتر و حل‌کننده‌های بهتری هستند که باعث می‌شود آنها را قادر به سازگاری با پیشرفت‌های فناوری و مقابله با تغییرات و همچنین بهره‌گیری از فرصت‌های جدید کنند.

دگرگونی محیط رشد کودکان

بسیاری از محققان بر این باورند که ما اساساً تجربه دوران کودکی را به گونه‌ای تغییر داده‌ایم که رشد خلاقیت را مختل کند.

شرکت‌های اسباب‌ بازی و سرگرمی، جریان بی‌پایانی از شخصیت‌های پیش ساخته، تصاویر، وسایل و خطوط داستانی را به بچه‌ها می‌دهند که به بچه‌ها اجازه می‌دهد تخیل خود را آرام کنند. که البته اسباب بازی های موثر بر خلاقیت کودکان از این جنبه کاملا مفید هستند.

کودکان دیگر نیازی ندارند تصور کنند یک تکه چوب یا نی یک شمشیر در یک بازی یا داستان است. آنها می‌توانند فیلم جنگ ستارگان را با یک شمشیر نوری خاص در لباس‌هایی که برای نقش خاصی که دارند بازی می‌کنند، بازسازی کنند.

ابعاد تاثیر محیط بر خلاقیت کودکان

تاثیر محیط بر خلاقیت کودکان قابل توجه است. لذا دیویی بر این باور بود که فضاهای آموزشی باید در جهت پرورش خلاقیت باشد (شاتو، ۱۳۷۶). او یکی از موانع آموزشی را جدایی بین دانش و به کار بستن آن دانش می­‌داند.

به اعتقاد دیویی هر تعلیم و تربیتی که در آن علم و عمل از هم جدا باشد، موفق نیست. در حقیقت اندیشه­‌های دیویی بدین معنا است که تجربه آموخته­‌ها و دانش کسب شده را باید در تماس با محیط واقعی جستجو کرد.

جان دیویی معتقد است که تحمیل هدف­‌ها و تجارب به کودکان منجر به از بین رفتن قدرت خلاقانه آنها می­‌شود.

آبراهام مازلو معتقد است شکل­‌گیری شخصیت­‌های بی­‌تفاوت که درباره محیط خود حساسیت و کنجکاوی زیادی ندارند، با زندگی درگیر نشده و رغبتی برای زیستن ندارند، به دلیل ناکامی و شکست در ارضای کنجکاوی­‌های خودانگیخته و مشتاقانه دوران کودکی است.

ویژگی‌های محیط مناسب برای رشد خلاقیت

از ویژگی­‌های محیطی خلاقانه می‌­توان به موارد زیر اشاره کرد:

دسترسی و نفوذپذیری فضاهای محله: یعنی کودک باید بتواند به راحتی و بدون احساس گم شدن در فضاها حرکت کند و به کشف زوایای محیطی خود بپردازد.

آسایش و ایمنی: یکی از مهم‌ترین ویژگی­‌های محیط خلاق برای کودک امنیت است. وجود آلودگی­‌های صوتی و آلودگی هوا، ازدحام و شلوغی بیش از حد، وجود چاه یا چاله‌­های بی‌حفاظ و… خود از عوامل محیطی مخل خلاقیت است.

جذابیت: فضاهای محله و شهر باید برای کودکان جذاب و برانگیزاننده باشند. در حقیقت وجود پیچیدگی متعادل محیطی، تازگی، طراوت، تنوع و هیجان‌برانگیز بودن محیط مانند بوستان­‌ها، محله­‌ها، مراکز خرید و… اهمیت دارد.

اندازه و مقیاس: تحقیقات نشان می­‌دهد هرچه مقیاس فضا با کودک متناسب‌­تر باشد، کنجکاوی کودک بیشتر برانگیخته می­‌شود. بنابراین رعایت اندازه در طراحی زمین و وسایل بازی در سنین مختلف می­‌تواند سبب رشد خلاقیت کودکان شود. اگر وسایل بازی متناسب با سن کودکان نباشد، آنها را خسته و دلزده می­‌کند.

تاثیر شرایط محیطی بر پرورش خلاقیت در کودکان

آمابیلی از متخصصان حوزه خلاقیت بیان می­‌کند نسبت به عوامل شخصیتی، محیط نقش بسیار مهمی در بروز خلاقیت دارد. لذا تغییر عوامل محیطی را نسبت به تغییر عوامل شخصیتی و فردی، بسیار راحت‌­تر می­‌داند (آمابیل، هیل، هنسی و تایت،[1] ۱۹۹۴).

خلاقیت را نمی­‌توان با زور، جبر و فشار به وجود آورد، بلکه باید به آن اجازه ظهور داد. بنابراین می­‌توان با ایجاد محیطی که کودکان را ترغیب به کنکاش، تعامل و اکتشاف می­‌کند، زمینه بروز خلاقیت را فراهم کرد.

عوامل محیطی مؤثر بر خلاقیت شامل موارد زیر است:

• آزادی
• منابع
• امکانات کافی
• وقت کافی
• جو محیطی

جو محیطی

از میان این عوامل، جو محیطی عامل مهمی در رشد خلاقیت است. جو محیطی نیز شامل جنبه­‌هایی چون بوم‌شناسی، فضای فیزیکی و محیط اجتماعی و فرهنگی چون اعتقادات، ارزش‌ها و مفاهیم است.

متخصصان معتقدند کودکان از پنج سالگی رشد شناختی و ادراکی­‌شان توسعه می­‌یابد و تاثیر محیط در خلاقیت کودکان از این سن قابل توجه است. لذا در محیط فیزیکی کودک، مواردی چون سلامت، امنیت جسمی و گسترش مهارت­‌های بدنی، ارضای عواطف، پیوند با محیط و گسترش انگیزه­‌ها و درک محیط و گسترده شدن شناخت ضرورت می­‌یابد.

بنابراین کلیه محیط­‌هایی که کودک در آن قرار می­‌گیرد، باید ارزش آموختن و یادگیری اکتشافی را داشته باشد. نتایج تحقیقات متعدد نشان می‌­دهند که بوستان­‌ها و فضاهای باز و سبز محله­‌ای و همسایگی در رشد و شکوفایی خلاقیت‌­های کودکان تأثیری اساسی دارند.

اهمیت محیط طبیعی

با توجه به ماهیت کم و بیش اکتسابی خلاقیت و نقش مهم محیط کالبدی و اجتماعی رشد خلاقیت می­‌توان انتظار داشت آماده­‌سازی فضاهای باز محله­‌ای و همسایگی برای حضور و تعامل فعال کودکان بتواند در بروز خلاقیت آنان مؤثر باشد.

برخی از تحقیقات روانشناختی پیرامون ترجیحات محیطی افراد نشان می­‌دهد که شهروندان و به ویژه کودکان، به طور کلی محیط‌های طبیعی و سبز شهر را به محیط­‌های مصنوع شهری ترجیح می­‌دهند.

تمایل عمومی کودکان به فضاهای طبیعی شهر و مضاعف شدن خلاقیت آنان در فضاهای پردرخت و سبز نشانه سازگاری فیزیکی و روانی کودکان با محیط­‌های طبیعی است. چنین شرایطی به تقویت هوش طبیعت گرا در کودکان نیز کمک خواهد کرد.

عوامل محیطی محرک خلاقیت کودکان

ذهن هر کودک مانند کتابخانه‌­ای است که کودک با هر یادگیری و آموختن، آرام آرام خزانه ذهنی خود را شکل داده و گسترش می­‌بخشد. بنابراین عناصر محیطی چه درخانه و چه در فضاهای آموزشی و چه در فضاهای شهری باید ویژگی‌ها و مشخصه­‌های لازم را برای رشد خلاقیت کودکان داشته باشند.

از جمله عوامل و عناصر تاثیر محیط بر خلاقیت کودکان می­‌توان به مواردی از قبیل زیر اشاره کرد:

• پیچیدگی جزئیات بصری
• استفاده از مواد و مصالح طبیعی
• مناظر طبیعی
• استفاده کمتر از مصالح مصنوعی و وجود گل‌ها و گیاهان طبیعی

در این راستا می­‌توان دریافت که فضاهایی چون پارک­‌ها می­‌تواند با ایجاد فضاهای لازم برای کنجکاوی و یادگیری کودکان اهمیت زیادی در پرورش خلاقیت در کودکان داشته باشد.

فضاهای بازی

از جمله عناصر تاثیر محیط بر خلاقیت کودکان فضاهای بازی است. فضاهای بازی می­‌تواند نیازهای رشد کودکان را در زمینه­‌هایی چون رشد جسمانی، ادراکی، اجتماعی و احساسی فراهم سازد.

زمین‌های بازی باید بر اساس واقعیات و ویژگی‌­های روانشناختی کودک شکل گرفته باشد و بتواند به نیازهای او پاسخ دهد. فضاهای بازی کودکان الزاماً باید با طبیعت گره خورده باشد.

مناظر طبیعی فواید روانشناختی بسیاری دارد. وجود درختان و مناطق چمن‌کاری شده احساس امنیت و آرامش را در محله­‌ها و در فضاهای محیطی افزایش می­‌دهد و سبب افزایش سطح بازی و خلاقیت در کودکان می­‌شود (سالیوان،[2] ۲۰۰۴).

همچنین کودک به فضایی نیاز دارد که بتواند در آن تغییرات دلخواه ایجاد کند. به عبارت ساده‌تر امکان ریخت و پاش و تجربه‌های مختلف را داشته باشد.

پس به آنها یک مکان مشخص بدهید که بتوانند در آن آشفتگی ایجاد کنند، مانند اتاقی در زیر شیروانی برای نجاری، مکانی در گاراژ برای نقاشی، یا گوشه ای در اتاق خانواده خود برای لگو ها.

عامل فرصت در تاثیر محیط بر خلاقیت کودکان

یکی دیگر از عواملی که بر رشد خلاق در اوایل کودکی تأثیر می‌گذارد، فرصت است. کودکانی که تشویق به درگیر شدن در بازی‌های خلاقانه می‌شوند، اغلب در این زمینه سریع‌تر از کودکانی که درگیر این بازی ها نیستند، رشد می‌کنند.

با این حال، توجه به این نکته مهم است که استعداد و خلاقیت در این مرحله ارتباط مستقیمی با هم ندارند.

کودکی که نمی‌تواند ایده‌های خود را به درستی در نقاشی نمایش دهد، ممکن است بسیار خلاق باشد اما فاقد مهارت های هماهنگی باشد. همچنین برای کودکان معمول است که در زمینه‌های مختلف دارای کیفیت خلاقیت متفاوتی باشند.

منابع مورد نیاز کودکان را برای بیان خلاق فراهم کنید. یک منبع کلیدی برای رشد خلاقیت کودکان زمان است. بچه ها برای بازی های تخیلی بدون ساختار، بازی با اسباب بازی های موثر بر مهارت تفکر خلاق و سایر بازی های خلاقانه، به زمان زیادی نیاز دارند.

تبدیل خانه به محیط محرک خلاقیت

خانه خود را به یک محیط پرورش خلاقیت تبدیل کنید. استفاده از رنگ‌های متنوع، وسایل جالب و تغییر دوره‌ای دکوراسیون می‌تواند به رشد خلاقیت کودکان کمک کند.

دفعه بعد که خودتان یا کسی از آشنایان قصد خرید هدیه‌ای برای فرزندانتان کرد، چیزهایی مانند لوازم هنری، دوربین‌های ارزان قیمت و خرید اسباب بازی های موثر بر خلاقیت را مدنظر قرار دهید.

این اسباب بازی ها باید همواره در دسترس کودک باشد چون کودکان پس از مدتی ممکن است با ایده‌ای جدید سراغ یک اسباب بازی قدیمی بروند.

راهکارهایی برای استفاده مناسب از تاثیر محیط بر خلاقیت کودکان

همان طور که گفتیم تاثیر محیط بر خلاقیت کودکان ابعاد و جنبه‌های مختلفی دارد. برای استفاده بهتر از این تاثیرات در ادامه راهکارها و توصیه‌هایی را ارائه می‌کنیم.

تشویق کودک به فعالیت‌های جدید

برای استفاده از تاثیر محیط بر خلاقیت کودکان تعداد زیادی از ایده‌های مختلف را در نظر بگیرید.

به عنوان مثال، هنگام شام، می‌توانید فعالیت‌های آخر هفته آینده را طوفان فکری کنید و بچه ها را تشویق کنید تا کارهایی را که قبلاً هرگز انجام نداده‌اند، امتحان کنند.

در مورد ایده‌های کودک قضاوت نکنید اجازه دهید تا به طور آزادانه افکار خود را مطرح کند. سپس به کمک خود او فعالیت‌های جدیدی را برای انجام انتخاب کنید.

تمرکز فعالیت‌های خلاقانه باید بر روی فرآیند باشد و نتیجه (مثل برنده شدن یا کسب بیشترین امتیاز) اهمیتی ندارد.

کودکان را تشویق کنید که اشتباه کنند و شکست بخورند.

بله، مدیریت شکست نقش مهمی در رشد خلاقیت دارد. کودکانی که از شکست و قضاوت می‌ترسند، افکار خلاقانه خود را مهار می‌کنند.

اشتباهاتی را که اخیراً مرتکب شده‌اید با آنها در میان بگذارید تا آنها بدانند که اشتباه کردن مشکلی ندارد. مهم این است که از اشتباهات خود چیز جدیدی بیاموزیم.

به کودکان بیاموزید که به اشتباهات خود بخندند اما در عین حال سعی کنند درس‌های ارزشمندی را که اشتباهات به همراه دارند، بیاموزند.

کودکان را با آثار خلاقانه آشنا کنید.

برای استفاده بهینه از تاثیر محیط بر خلاقیت کودکان، دیوارهای خانه خود را با آثار هنری خلاقانه تزئئین کنید.

همه چیز را در مورد هنرمندان، نوازندگان و دانشمندان مورد علاقه خود به فرزندان خود بگویید.

به این ترتیب کودکان را به لذن بردن از علم و هنر و فعالیت‌های هنری و علمی تشویق کنید.

برای ایجاد فضایی برای فعالیت‌های خلاقانه مانند تمرین یک نمایشنامه، یادگیری نقاشی، خواندن هر کتابی که توسط نویسنده مورد علاقه نوشته شده است، زمان تلویزیون و بازی با رایانه، گوشی موبایل یا تبلت را محدود کنید.

اشتیاق خود را به معماری یا عکاسی یا گروه جدیدی که می‌خواهید همیشه به آن گوش دهید به اشتراک بگذارید.

فناوری‌های جدیدی مانند انواع نوآوری‌های سخت‌افزاری و نرم‌افزاری را ستایش کنید تا فرزندانتان به ابداع و خلاقیت در زمینه‌های مورد علاقه خود تشویق شوند.

ارائه آزادی و استقلال برای خلاقیت

به بچه ها آزادی و استقلال بدهید تا ایده‌هایشان را کشف کنند و آنچه را که می‌خواهند انجام دهند. امر و نهی افراطی والدین یکی از روش‌های رایج کشتن خلاقیت کودکان است.

برخی از والدین ترس‌های غیرواقعی در مورد خطرات احتمالی برای کودکان دارند و به همین دلیل آنها را بسیار محدود می‌کنند.

از ترس اینکه آنها ربوده شوند یا با افراد ناباب آشنا شوند، زندگی نکنید. از نظر آماری، احتمال ربوده شدن کودکان بسیار کم است، و با نظارت غیرمستقیم بر روابط آنان می‌توانید خطر دوستان ناباب را رفع کنید.

پس تا جایی که معقول و منطقی است به کودکان آزادی و استقلال بدهید تا بتوانند فعالیت‌ها و محیط‌‌های جدید را تجربه کنند و خلاقیت خود را رشد دهند.

از طرف دیگر به کودکان این فرصت را بدهید که افکار خود را آزادانه بیان کنند. بگذارید با شما مخالفت کنند. آنها را تشویق کنید که بیش از یک مسیر برای یک راه حل، و بیش از یک راه حل برای یک مشکل پیدا کنند.

هنگامی که آنها با موفقیت مشکلی را حل کردند، از آنها بخواهید که دوباره آن را حل کنند اما راه جدیدی برای انجام آن پیدا کنند (همان راه حل، مسیر متفاوت). سپس از آنها بخواهید که راه حل‌های بیشتری برای همان مشکل ارائه دهند.

لذت خلاقیت به جای پاداش

به کودکان برای نشان دادن خلاقیت جایزه ندهید: مشوق‎‌ها در فرآیند خلاقیت اخلال ایجاد می‌کنند و کیفیت پاسخ‌های آنها و انعطاف‌پذیری افکارشان را کاهش می‌دهند.

به کودکان اجازه دهید به جای تلاش برای دریافت جایزه و پاداش، بر فعالیت‌های خلاقانه‌ای که به طور ذاتی برای انجام آن انگیزه دارند، تسلط پیدا کنند.

به‌عنوان مثال، به‌جای پاداش دادن به کودک برای تمرین پیانو، به او اجازه دهید کاری را انجام دهد که بیشتر از آن لذت می‌برد. شاید پشت میزش بنشیند و نقاشی بکشد یا در کلاس علوم شرکت کند.

سعی کنید به دستاوردهای فرزندانتان اهمیت ندهید. بر فرآیند به جای محصول تاکید کنید. یکی از راه‌هایی که می‌توانید این کار را انجام دهید، پرسیدن سؤالاتی در مورد فرآیند است: آیا لذت بردی؟ در مورد آن فعالیت چه چیزی را دوست داشتی؟

حرف پایانی تاثیر محیط بر خلاقیت کودکان

تاثیر محیط بر خلاقیت کودکان قابل توجه است. برخلاف ویژگی‌های ژنتیکی، محیط را راحت‌تر می‌توان تغییر داد و مدیریت کرد. به همین دلیل اهمیت تاثیر محیط بر خلاقیت بارزتر می‌شود.

والدین می­‌توانند با استفاده از قابلیت­‌هایی که در محیط زندگی کودک قرار دارد، به پرورش خلاقیت او کمک کنند. تشویق کودکان به آزمودن راه‌های تجربه نشده و غیرمعمول و توجه به پرسش­‌های کودک در مورد مشاهدات محیطی­‌اش، بسیار اهمیت دارد.

همچنین حتما باید سلامت و ایمنی خود را برای تجربه محیط‌های جدید در نظر گرفت. اما نباید به دلیل تصورات اشتباه در مورد خطرات احتمالی، کودکان را از این تجارب محروم کرد.

همان طور که گفتیم، بازی های متنوع با وسایل بازی یا اسباب بازی های موثر بر مهارت تفکر خلاق نقش مهمی در رشد خلاقیت در کودکان دارند و اگر این بازی ها و فعالیت‌ها در محیط باز و طبیعی انجام شود، تاثیر آن بیشتر خواهد بود.

منابع:

شاتو، ژان. (۱۳۷۶). مربیان بزرگ، ترجمه غلامحسین شکوهی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

قره بیگی، مینو. (۱۳۹۱). نقش عوامل محیطی در رشد و پرورش خلاقیت کودکان، مجله منظر، شماره ۱۹.

مظفر، فرهنگ. (۱۳۸۶). نقش فضاهای باز محله در رشد و خلاقیت کودکان، مجله باغ نظر، شماره هشتم.

Amabile, T. M., Hill, K. G., Hennessey, B. A., & Tighe, E. M. (1994). The Work Preference Inventory: assessing intrinsic and extrinsic motivational orientations. Journal of personality and social psychology, 66(5), 950.

https://www.thehealthboard.com/what-factors-affect-creative-development-in-early-childhood.htm

https://greatergood.berkeley.edu/article/item/7_ways_to_foster_creativity_in_your_kids

[1] Amabile, Hill, Hennessey & Tighe

[2] Sullivan