اختلال نوشتن و دیکته یک اختلال یادگیری شایع در میان کودکان است که مشکلات زیادی را در فرایند یادگیری و پیشرفت تحصیلی آنان ایجاد می‌کند. در این مقاله از مجله تخصصی آریاکید به این ناتوانی یادگیری و راهکارهای درمانی آن می‌پردازیم.
نوشتن و دیکته، یک فرآیند عصبی پیچیده است که به هماهنگی مکانیسم‌های چندگانه مغز مرتبط است و نیازمند تحریک و ادغام زنجیره منابع اطلاعاتی چندگانه، توجه، حافظه، مهارت‌های حرکتی، زبان و شناخت است.
اختلال نوشتن یک ناتوانی یادگیری ویژه است که یادگیری زبان نوشتاری و استفاده از زبان نوشتاری برای بیان افکار و اندیشه‌ها را تحت تأثیر قرار می‌دهد.
اختلال نوشتار و دیکته، شرایطی است که نوشتن حروف با دست، آسیب می‌بیند به طوری که در نوشتن با دست و گاهی اوقات هجی کردن، ناتوانی ایجاد می‌کند (کی، ۲۰۰۶).
ناتوانی نوشتاری به عنوان یک اختلال مهارت آموزشی
یكی از موارد شایع اختلال یادگیری دانش آموزان، اختلال نوشتن است كه به طور متنوع به كلینیک‌های كاردرمانی مراجعه دارند. اختلال نوشتن یک اختلال مهارت آموزشی تعریف می‌شود كه در دوران كودكی ظاهر می‌شود.
این كودكان معمولاً وارونه‌نویسی می‌كنند یا بسیار بدخط می‌نویسند. برخی از محققان عقیده دارند كه بدنویسی این كودكان معمولاً به دلیل عدم هماهنگی آنان است.
این كودكان با وجود داشتن هوش طبیعی و امكانات آموزشی و عاطفی مناسب، در عملكرد تحصیلی نسبت به همسن و سالان خود دچار تأخیر هستند و عوامل متعددی را مانند عوامل زیست‌شناختی و جسمانی، عوامل ژنتیكی و عوامل محیطی در ایجاد این اختلال مؤثر می‌دانند (به نقل از آزاد و همکاران، ۱۳۸۶).
تشخیص اختلال نوشتن محض (دیسگرافیا) زمانی گذاشته می‌شود كه اختلال به طور قابل ملاحظه در پیشرفت تحصیلی یا فعالیت روزمره زندگی تداخل کرده است.
۳ تا ۱۰ درصد كودكان در سنین مدرسه اختلال نوشتن دارند. كودكان مبتلا به اختلال نوشتن پس از ورود به دبستان خیلی زود مشكلاتی در هجی كردن كلمات نشان می‌دهند.
شیوه بروز اختلالات نوشتاری
با بالا رفتن سن و رفتن به كلاس‌های بالاتر، جملات كتبی و شفاهی چنین كودكانی آشكارا ابتدایی‌تر، عجیب‌تر و نسبت به سطح مورد انتظار پایین‌تر به نظر می‌رسد و حاوی تعداد زیادی اشتباهات دستوری است.
ایشان در ساختن پاراگراف‌ها ضعف دارند. پاراگراف‌ها آشفته و فاقد توالی و تداوم مناسب است و با افزایش تعداد و انتزاعی‌تر شدن مخزن لغت آنها توانایی‌هایشان برای هجی كردن درست كاهش می‌یابد.
خصوصیات فرعی مشتمل بر بی‌میلی در رفتن به مدرسه و انجام تكالیف كتبی، عملكرد تحصیلی ضعیف در سایر زمینه‌ها (مثلاً ریاضیات)، بی‌علاقگی كلی به مدرسه، فرار از مدرسه و سایر اختلالات رفتاری است. بنابراین بهتر است كه این اختلال در سنین پایین‌تر تشخیص داده شود تا بتوان از طریق آموزش‌های لازم به اصلاح آن پرداخت.
اگر اختلال نوشتن به موقع تشخیص داده نشده و درمان نشود، می‌تواند با ادامه اختلال، دستیابی شخص به سطوح بالاتر تحصیلی و شغلی را با مشكل مواجه كند.
افراد بالغ مبتلا به اختلال نوشتن، در انطباق اجتماعی (در زمینه مهارت‌های نوشتن) دچار بی‌كفایتی می‌شوند و این احساس مستمر بی‌كفایتی، حس جدایی، بیگانگی و درماندگی و نهایتاً افسردگی مزمن را در فرد ایجاد می‌كند.
این افراد اكثراً مشاغلی را انتخاب می‌كنند كه به حداقل مهارت‌های نوشتن احتیاج دارند و ممكن است ندرتاً به موفقیت‌های حرفه‌ای دست یابند كه از نظر اجتماعی مطلوب یا مستلزم نگارش بیانی سطح بالا است (پورافکاری، ۲۰۰۰).
مشکلات اصلی کودکان دارای اختلال در نوشتن
کودکان با اختلال نوشتن در زمینه‌های زیر مشکل دارند:
۱. خوش‌خطی و انسجام در نوشتن
۲. صحت و دقت حروف و کلمات نوشتاری
۳. همخوانی و هماهنگی در هجی کردن
۴. نظم و سازماندهی مناسب در نوشتن (دوئل، ۱۹۹۵).
همچنین برخی دیگر از مشکلات این کودکان بدین شرح است:
نوشتن ناخوانا و ناشیانه، وجود جزئیات متناقض در نوشته‌ها، ترکیبی از سرهم‌نویسی، بالا و پایین نوشتن یا اندازه‌های نامنظم شکل‌ها، حروف کلمات یا حروف متناقص، کلمات جاانداخته، ناهماهنگی در فاصله بین کلمات و حروف، وضعیت غیرطبیعی مچ دست، بدن یا کاغذ هنگام نوشتن، مشکل در تجسم کردن شکل حروف، رونویسی یا نوشتن کُند و پرزحمت، ضعف در کشیدن طرح‌های فضایی روی کاغذ، گرفتگی عضله یا گیر غیرطبیعی (شکایت از حالت دست)، مشکلات بیش از حد در فکر کردن و نوشتن به طور همزمان (اسپرینگر و همکاران، ۲۰۰۳).
كودكان مبتلا به اختلال یادگیری چون در یادگیری مشكل دارند، تمایلی جهت یادگیری مهارت‌های حركتی جدید ندارند كه همین مورد باعث ایجاد مشكلات حركتی درشت و ظریف می‌شود و از طرف دیگر این كودكان در برنامه‌ریزی حركتی، ترتیب‌بندی حركتی و انعطاف‌پذیری پاسخ حركتی دچار مشكل هستند كه باعث می‌شود در عملكرد حركتی ضعف داشته باشند (رید، ۲۰۰۲).
چه چیزی باعث اختلال نوشتاری می‌شود؟
اگر اختلال در نوشتن یا دیسگرافی در دوران کودکی ظاهر شود، معمولاً نتیجه یک مشکل در کدگذاری املایی است. این جنبه‌ای از حافظه فعال است که به شما امکان می دهد کلمات نوشته شده را برای همیشه به خاطر بسپارید، و نحوه حرکت دست‌ها یا انگشتان شما برای نوشتن آن کلمات را در حافظه داشته باشید.
کودکان یا بزرگسالان مبتلا به اختلالات نوشتاری برای برنامه‌ریزی و اجرای نوشتن جملات، کلمات و حتی حروف مشکل دارند. اینطور نیست که شما نمی‌دانید چگونه حروف و کلمات را بخوانید، املا یا تشخیص دهید. در عوض، مغز شما در پردازش کلمات و نوشتن مشکل دارد.
هنگامی که دیسگرافی در بزرگسالان ایجاد می شود، علت آن معمولاً سکته مغزی یا سایر آسیب‌های مغزی است. به طور خاص، آسیب به لوب جداری چپ مغز ممکن است منجر به اختلال نوشتن شود. شما یک لوب جداری راست و چپ در قسمت بالایی مغز خود دارید. هر کدام از آنها با طیفی از مهارت‌ها مانند خواندن و نوشتن و همچنین پردازش حسی از جمله درد، گرما و سرما مرتبط است.
اختلال دیکته در کودکان
یکی از بحث‌های جالبی که در زمینه اختلال یادگیری دانش آموزان مطرح است و مورد توجه بسیاری از متخصصان و روانشناسان قرار گرفته است، اختلال دیکته می‌باشد(دیکسون و همکاران، ۲۰۰۲).
اصطلاح اختلال دیکته برای کودکانی به کار برده می‌شود که با وجود هوش طبیعی، بسیار بد می‌نویسند. (آلکوک و همکاران، ۲۰۰۰).
دیکته‌نویسی توانایی ایجاد تطابق بین اصوات و حروفی است که باید نوشته شود. تطابق و همخوانی بین واج‌ها و نوشته ها مهارتی است که در کودکان با اختلال یادگیری به خوبی رشد نمی‌کند (دیکسون و همکاران، ۲۰۰۲).
اختلال دیکته یک اختلال عمده در نوشتن محسوب می‌شود (گراهام و همکاران، ۲۰۰۱). مشکلات یادگیری خواندن و پیچیدگی زبان بر نوشتن دیکته اثر مستقیمی دارد (السبورک و همکاران، ۲۰۰۲).
مزایای نوشتن دیکته
نوشتن دیکته به عنوان یکی از فعالیت‌های مهم تحصیلی و تکالیف ذهنی برای کودکان دبستانی به شمار می‌رود. املانویسی یا نوشتن دیکته بر تقویت مهارت‌های اساسی و زیربنایی در کودکان دبستانی مؤثر است.
برخی از مهمترین این مهارت‌ها که توسط نوشتن املا تقویت می‌شود، بدین شرح است:
- بهبود توانایی دانش‌آموزان در تشخیص، هجی کردن، تولید و بازشناسی صداهای گفتاری
- رمزگشایی صداهای کلمات و رمزگردانی صداها در نوشتن
- آگاهی معلمان از غلط‌های آواشناختی و دستوری دانش‌آموز
- افزایش تسلط بر متن و درک واژگان
- تحول مهارت‌های زبانی و یکپارچگی آنها
- بهبود حافظه کوتاه‌مدت
- اصلاح مشکلات گفتاری (بارت و تات، ۲۰۰۲).
انواع اختلال دیکته و راهکارهای درمانی
در این بخش به معرفی برخی از مهمترین مشکلات در دیکته‌نویسی اشاره می‌شود و برنامه‌های درمانی آنها نیز به صورت مختصر توضیح داده می‌شود.
نارسانویسی:
اصلاح وضعیت نشستن کودک، اصلاح نحوه قلم به دست گرفتن، داخل خطوط موازی نوشتن یا خط کشیدن، تمرین مهارت‌های دست‌ورزی مانند با برخی اسباب بازی ها خمیر بازی یا فعالیت‌هایی مثل مچاله کردن کاغذ، پیچ و مهره، قفل و کلید، قیچی کردن، خط‌خطی کردن و بازی نقطه‌چین.
وارونه‌نویسی:
تَن‌آگاهی و نام بردن اعضای بدن خود، بازی با آدمک یا عروسک اسباب بازی که اعضای بدنش جدا و وصل می‌شود.
قرینه‌نویسی:
کودک روبروی مربی می‌ایستد و هر عضوی را مربی حرکت داد او همان عضو را حرکت دهد، بازی نقطه‌چین.
حافظه دیداری:
تصویرخوانی (تصویرها را به مدت چند لحظه نشان داده سپس مخفی می‌کنیم و از آن تصویر سؤال می‌کنیم)، بازی پازل جورچین و بازی با فلش کارت کلمات مانند تصویرخوانی.
تمییز دیداری:
نمونه حرف یا کلمه سمت راست را در سمت چپ بیابد، از بین حروف، حرف مشخصی را پیدا کند و در نقاشی یا تصویرهایی که یک یا چند تصویر در آن پنهان شده است تصویر مورد نظر را پیدا کند.
حساسیت شنیداری:
گفتن املا از سوی معلم با تُن صدای آهسته و آرام، کودک نوار کاست را با صداهای مختلف گوش کند و بگوید چه صداهایی می‌شنود. با شنیدن صدای قوطی‌ها حدس بزند درون آنها چیست.
بی‌دقتی
در تصویرهای مشابه، اختلاف‌های جزئی را پیدا کند و فلش کارت کلماتی که نقطه یا دندانه یا حرف اضافی دارند را پیدا کند.
مشکلات آموزشی
در هر درس کلمات مهم را روی مقوا بنویسید و در کلاس بچسبانید تا در معرض دید همیشگی باشد. در زمان دیکته‌نویسی نکات فنی را به دانش‌آموز گوشزد کنید تا از غلط‌نویسی آن جلوگیری شود.
می‌توان در زنگ آموزشی دیکته یک بار متن را روی تخته نوشت تا همه ببینند و سپس پاک کرد و دیکته گفته شود.
نکات کلیدی و مفید برای بهبود دیکته‌نویسی
علاوه بر موارد مذکور که برای بهبود مشکلات متفاوت دیکته‌نویسی مفید هستند، تمرین و تکرار املا نیز در کاهش اختلال دیکته اهمیت زیادی دارد.
در صورتی که در هنگام نوشتن املا موارد زیر رعایت شود، مشکلات دیکته‌نویسی زودتر و بهتر کاهش می‌یابد.
نگاه کردن و گوش کردن: دانش‌آموزان به دهان معلم نگاه کنند و به جملات دیکته گوش کنند.
تکرار: دانش‌آموزان جملات را تکرار کنند تا مطمئن شوند که فهمیده‌اند.
نوشتن: وقتی که معلم باور دارد دانش‌آموزان جملات را فهمیده‌اند، به آنها علامت می‌دهد که نوشتن را شروع کنند.
تصحیح غلط‌ها: وقتی که دانش‌آموزان جملات را نوشتند معلم دوباره متن دیکته را می‌خواند تا دانش‌آموزان کلمات جا‌افتاده و غلط را اصلاح کنند (کانینگهام و همکاران، ۲۰۰۲).
نکات کاربردی و مفید درباره اختلال نوشتن
چنانچه مشخص است ضعف در مهارت حرکتی دست یک عامل اصلی بروز اختلال در نوشتن است. لازم به ذکر است که برای درمان این اختلال بایستی به درمانگران و متخصصان روانپزشک، روانشناس و کاردرمانگر مراجعه کرد.
علاوه بر این با رعایت نکاتی ویژه می‌توان در کنار برنامه‌های درمانی و ضمن مشورت با متخصص معالج برنامه‌های بهبودبخشی زیر را نیز در مورد کودکان با مشکلات نوشتن به کار برد:
۱. کار کردن در مهارت‌های حرکتی ظریف. مانند تمرین‌هایی که در آن انگشت‌های کودک مشغول به اعمال ریز می‌شوند.
۲. ارزیابی چگونگی مداد گرفتن.
۳. شرکت در کلاس‌هایی که مداد گرفتن را آموزش می‌دهند.
۴. استفاده از ورزش‌ها و بازی‌هایی که به تقویت مهارت‌های حرکتی ظریف کمک می‌کند.
۵. گاهی اوقات مشکلات توجه یا مشکلات دیداری به اختلال نوشتن حرکتی منجر می‌شود. در اختلال نوشتن حرکتی ارزیابی، اصلاح نوشته‌های روی تخته، یادداشت‌های معلم و دیکته‌نویسی مفید هستند.
حرف پایانی اختلال نوشتن در کودکان
اختلال در نوشتن یکی از مشکلات شایع در یادگیری دانش‌آموزان است. شناسایی زودتر این مشکل می‌تواند به درمان آن قبل ورود کودک به مدرسه منجر شود.
انواع مختلفی از اختلالات نوشتاری وجود دارد که در این مقاله به آنها پرداختیم و راهکارهایی درمانی را برای هر کدام پیشنهاد کردیم.
اختلال در دیکته‌نویسی یکی از اختلالات نوشتن است که خود شامل انواع مختلفی است. انواع اختلال دیکته را نیز همراه با راهکارهایی درمانی معرفی کردیم.
با توجه به اهمیت مهارت های حرکتی در نوشتن، پرورش مهارت حرکتی کودکان نقش مهمی در کاهش اختلال در نوشتن آنان دارد.
همچنین استفاده از برخی از اسباب بازی ها مثل خمیر بازی، لگو و پازل برای بهبود مهارت های حرکتی ظریف و در نتیجه کاهش اختلال نوشتن مفید خواهد بود.
منابع:
جلیل آبکنار، سیده سمیه. عاشوری، محمد. (۱۳۹۲). نکته‌های کاربردی برای آموزش دانش‌آموزان با اختلال یادگیری (اختلال در خواندن، نوشتن و دیکته). ۱۳. ۳. ۴۰ – ۳۱.
Dixon, M., Stuart, M., & Masterson, J. (2002). The relationship between phonological awareness and the development of orthographic representations. Journal of Reading and Writing, 15(4), 295–316.
Alsobrook, M., Berninger, V., Holdnack, J., Wolf, B., & Loynachan, C. (2002). Exposure to print and orthographic processing. Reading Research Quarterly, 24(4), 402–433.
Pourafkari N. A Short Text book of Psychiatry: Clinical Psychiatry- Science Behaviour. 3rd ed, Tehran: Shahreab Pub; 2000,338-339.
Key, M. (2006). What is Dysgraphia? Nationally certificated school psychologist. American Journal of Mental Retardation. 100(4), 365-373.
Milone, M. (2007). Test of handwriting skills-revised. Novato, CA: Academic Therapy. Distributed by ProEd, Austin, TX.
Sprenger, C. L., Siegel, L. S., Bechennec, D., & Serniclaes, W. (2003). Development of phonological and orthographic processing in reading aloud, in silent reading, and in spelling: A four-year longitudinal study. Journal of Experimental Child Psychology, 84, 194–200.
