مهارت روابط بین‌ فردی و روش های تقویت آن

مهارت روابط بین فردی  به عنوان یکی از مهمترین مهارت های ده گانه زندگی است نقش بی‌بدیلی در کیفیت زندگی خانوادگی، شغلی و اجتماعی افراد دارد. در صورتی که والدین تمایل به پرورش کودکی با روابط موفق و صمیمانه با سایر افراد در کودکی و بزرگسالی دارند، بهتر است به پرورش مهارت روابط بین‌ فردی در کودکان خود بپردازند. در این مقاله از مجله تخصصی آریاکید به اهمیت و ابعاد مختلف مهارت روابط بین فردی در کودکان و روش های تقویت آن می‌پردازیم.

مهارت روابط بین فردی چیست؟

انسان موجودی اجتماعی است و برای موفقیت در روابط خانوادگی، دوستی، خویشاوندی، شغلی و اجتماعی نیاز به مهارت های خاصی دارد که آنها را مهارت روابط بین فردی (Interpersonal relationship skills) می‌نامیم.

مهارت روابط بین فردی عبارت از توانایی های مورد نیاز برای برقراری ارتباط موثر، تعامل و کار با افراد و گروه‌ها است.

کسانی که مهارت های بین فردی خوبی دارند، ارتباط کلامی و غیرکلامی قوی دارند و اغلب با عناوین مردم‌دار و خوش برخورد شناخته می‌شوند.

چرا مهارت روابط بین فردی مهم است؟

بیشتر کارهایی که در زندگی انجام می دهیم نیازمند تعامل با افراد دیگر است. برای اینکه در زندگی خانوادگی یا حرفه خود موفق باشید یا دوستی‌های معناداری داشته باشید، بسیار مهم است که در کنار آمدن و ایجاد رابطه موثر با دیگران خوب باشید.

همان طور که یک ضرب‌المثل قدیمی می‌گوید: “هیچ انسانی یک جزیره نیست“. و از طریق تعامل انسانی است که فرد، شخصیت خود را شکل می‌دهد، روابط پایدار ایجاد می‌کند و بر ناملایمات غلبه می‌کند.

مهارت‌ های بین فردی توانایی‌هایی هستند که در تمام ابعاد زندگی ما موثر هستند. هیچ جنبه‌ای از زندگی ما وجود ندارد که این مهارت در آنجا مفید واقع نشود.

مهارت روابط بین فردی  مهارت های زندگی هستند و به ما در برقراری ارتباط موثر و سازنده با دیگران کمک می‌کنند.

از طریق مهارت روابط بین فردی، ما بین خود و دیگران پل‌هایی می‌سازیم که زندگی ما و کسانی را که با آنها تعامل داریم آسان‌تر، خوشایندتر و بهتر می‌کند.

نسبت مهارت های روابط بین فردی با هوش بین فردی و هوش هیجانی

مهارت ارتباط بین فردی دارای ارتباط تنگاتنگی با هوش بین فردی و هوش هیجانی دارد. هوش یک ظرفیت و پتانسیل بالقوه است و مهارت به معنایی استفاده از آن ظرفیت برای انجام یک کار است.

پس می‌توان گفت که مهارت ارتباط بین فردی وقتی رشد می‌یابد که بتوانیم ظرفیت‌های هوش بین فردی و هوش هیجانی به کار گرفته و توانایی‌های عملی در برقراری ارتباط موثر و مفید را کسب کنیم.

مهارت ارتباط موثر نیز یکی از مفاهیم نزدیک به مهارت ارتباط بین فردی است. مهارت ارتباط موثر عبارت از انتقال خوب ایده، منظور و احساس خود به دیگران و توانایی شنیدن، درک و عمل ایده‌ها و بیانات دیگران است. به این ترتیب می‌توان گفت که مهارت ارتباط موثر عاملی مهم در مهارت ارتباط بین فردی است.

اهمیت و فواید مهارت روابط بین‌ فردی برای کودکان و نوجوانان

مهارت‌ های بین فردی ابزارهای مهمی هستند که باید زودتر تقویت شوند، زیرا نحوه ارتباط کودک با دیگران و موفقیت در زندگی را مشخص می‌کنند.

این مهارت باعث می‌شود که کودک بتواند در آینده در رابطه با دیگران درست رفتار کند. به این معنا که رابطه دوستانه با آنها برقرار سازد و نیز بتواند آن رابطه را حفظ کند. که این امر سلامت اجتماعی او را تأمین می‌کند.

مهارت ارتباط بین فردی همچنین، موجب برقراری ارتباط خوب با اعضای خانواده می‌شود. از طرف دیگر، این مهارت کودک و نوجوان را قادر می‌سازد که در مواقع لزوم، یک رابطه را به شکلی سازنده به پایان برساند.

افزایش عزت نفس

کودکان با توجه به الگوهای اجتماعی شدن، مهارت ارتباط بین فردی را می‌آموزند و با حمایت عاطفی می‌توانند در آینده با وجود این مهارت با استقلال کافی زندگی کنند.

مهارت های ارتباط موثر باعث احساس مثبت نسبت به خود در کودکان می‌شود. بنابراین بهبود این مهارت سبب افزایش عزت نفس کودکان خواهد شد.

افزایش جرأتمندی

به کمک این مهارت، کودک خواهد توانست انتظارات و توقعات منطقی خود را بیان کند، در زمان لازم «نه» بگوید و رفتاری جرأتمندانه داشته باشد.

جرأتمندی به عنوان یکی از مؤلفه‌های مهارت روابط بین‌ فردی نقش بسیار مهمی در روابط افراد ایفا می‌کند. برای مثال، جرأتمندی سبب احساس مثبت نسبت به خود می‌شود. فرد جرأتمند از نظر دیگران قابل اعتماد است.

جرأتمندی باعث داشتن معنا در زندگی می‌شود. در نتیجه، سبب می‌شود فرد از زورگویی، تحکم و زبونی دور باشد.

اگر جرأتمندی در فرد ایجاد نشود، فرد دچار افسردگی و عصبانیت از خود خواهد شد، احساس درماندگی خواهد کرد و دچار ناکامی، ناامیدی و نداشتن کنترل در زندگی خواهد شد.

زمینه‌‌های آموزش مهارت های اجتماعی و روابط بین فردی 

همان طور که کودکان در مدرسه و سایر موقعیت‌های اجتماعی رشد می‌کنند و با کودکان دیگر مخلوط می‌شوند، طیفی از مهارت های بین فردی را توسعه می‌دهند که پایه‌های شخصیت آنها در زندگی بزرگسالی خواهد بود.

اما توسعه این مهارت ها نیازمند آموزش و راهنمایی است. برای مثال، کودکان برای غلبه بر کمرویی یا مدیریت و درک عواطف و احساسات خود، اغلب برای تعامل مناسب با دیگران به کمک یا راهنمایی نیاز دارند.

هدف از آموزش مهارت روابط بین فردی به کودکان و نوجوانان در زمینه‌هایی از قبیل موارد زیر است:

• استفاده از احوالپرسی مناسب.
• توانایی و تمایل برای آغازگری و شروع فعالیت با همسالان و افراد دیگر.
• تمایل به پیوستن به یک فعالیت با همسالان و افراد دیگر.
• توانایی شروع و ادامه مکالمه بدون حواس پرتی زیاد.
• استفاده از میزان مناسبی از ابراز وجود برای برقراری ارتباط با نیازها، خواسته‌ها، باورها و ایده‌ها.
• حل تعارض و پذیرش مناسب حل تعارض. درک و تشخیص اینکه چه چیزی منصفانه و چه چیزی غیرمنصفانه است.
• استفاده مناسب از مذاکره و سازش به عنوان ابزاری برای رسیدن به هدف مورد نظر و حل تعارض.
• درک علائم غیرکلامی دیگران، زبان بدن، حالات چهره و غیره.
• نمایش ارتباطات غیرکلامی مناسب.
• مشارکت مناسب در موقعیت‌های گروهی، نه خیلی منفعل و نه بیش فعال.
• آگاهی از فضای شخصی دیگران.
• درک لزوم استفاده از لحن و سبک مناسب گفتگو در موقعیت های مختلف و برای افراد مختلف.

یکی از دشوارترین مهارت های بین فردی برای کودکان مهارت مدیریت تعارض است. این یک مهارت بین فردی پیشرفته است زیرا به مهارت های پیش نیازی مانند گوش دادن خوب و درک ارتباطات کلامی و غیرکلامی نیاز دارد.

نشانه‌های مشکل در روابط بین فردی کودکان و نوجوانان

کودکان و نوجوانانی که در زمینه مهارت روابط بین فردی مشکل داشته باشند، دارای برخی نشانه‌ها از قبیل زیر هستند:

• در ایجاد و حفظ دوستان نزدیک مشکل دارند
• قربانی قلدری یا آزار دیدن بیش از حد هستند.
• آنها مقصر قلدری یا آذیت کردن بیش از حد کودکان و نوجوانان دیگر هستند.
• معمولا در حل مشکل و حل تعارض بیش از حد سلطه‌جو یا بیش از حد منفعل هستند
• آنها در موقعیت‌های گروهی رفتار مناسبی از خود نشان نمی‌دهند.
• آنها مکررا مکالمات را اشتباه می‌فهمند و نظرات نامربوط یا نامناسب می‌دهند.
• آنها حالات چهره و سایر علائم غیرکلامی را اشتباه درک می کنند و اظهار نظر یا حرکات نامناسب می‌کنند.
• درک طنز و/یا استفاده از طنز در گفتگو برای آنها مشکل است.
• آنها مکالمات را به طور مکرر و نامناسب قطع می‌کنند.

اگرچه فهرست بالا حاوی علائم هشداردهنده بالقوه کودکان و نوجوانانی است که با مهارت های اجتماعی و بین فردی خوب دست و پنجه نرم می‌کنند، اما باید توجه داشت که اکثر کودکان حداقل برخی از رفتارهای ذکر شده در بالا را در مواقعی از خود نشان می‌دهند.

هفت مهارت روابط بین فردی ضروری و روش‌های تقویت آنها

نحوه تعامل شما با فرزندتان به او ایده‌هایی در مورد نحوه اجتماعی شدن می‌دهد. بنابراین با توجه به آنچه در اطراف او می گویید و انجام می‌دهید، می‌بایست نقش یک الگوی خوب را داشته باشید.

هفت مهارت روابط بین فردی ضروری وجود دارد که والدین می‌توانند از سال‌های نخست کودکی آنها را در فرزندان خویش پرورش داده و تقویت کنند.

1. ارتباط کلامی

تعریف ارتباط کلامی: ارتباط کلامی یعنی کلمات و لحن صدایی که کودک برای بیان خود استفاده می‌کند. این مهارت از زمانی شروع می‌شود که کودک شما اولین کلمه‌اش را به زبان می‌آورد.

مشاهده کنید که او به چه چیزی علاقه دارد و در آن زمینه با او صحبت کنید. وقتی بچه ها به چیزی علاقمند هستند، یادگیری آسان‌تر می‌شود.

به عنوان مثال، اگر کودک نوپایی به ماشین جدید شما علاقه نشان می‌دهد، در مورد آن صحبت کنید. از تصویر ماشین برای نام بردن رنگ آن استفاده کنید تا به او کمک کنید متوجه گرد بودن چرخ‌ها، چهار در بودن و غیره شود.

استفاده از روش‌های تقویت هوش کلامی زبانی نیز در بهبود ارتباط کلامی کودک بسیار موثر خواهد بود.

2. ارتباط غیر کلامی

تعریف ارتباط غیر کلامی: عبارت است از آنچه که شخص از طریق حالات چهره، تماس چشمی و زبان بدن می‌گوید. ارتباط غیرکلامی بخشی اساسی از مهارت روابط بین فردی است.

ارتباط غیر کلامی را می‌توانید با ارائه محرک‌های مناسب با استفاده از اسباب بازی هایی مثل عروسک انان یا حیوانات یا فلش کارت های تصویری توسعه دهید.

مامان جنیفر به یاد می‌آورد که کوچکترین فرزندش نوح در دو ماهگی به فلش کارت های حیوانات واکنش نشان می‌داد. او می‌گوید:

«هر روز صبح، 10 کارت حیوانات را به او نشان می‌دادم. نوح هر وقت پاندا، شیر، گورخر و خرگوش را می‌دید با فریاد پاسخ می‌داد. این نشان می‌داد که او می‌تواند آن حیوانات را تشخیص دهد و همچنین آنچه را که می‌خواست ببیند بیان می‌کرد. وقتی این چهار کارت نشان داده نمی‌شد، گریه می‌کرد و ناله می‌کرد، یا هر وقت ظاهر می‌شد لبخند می‌زد.»

3. مهارت گوش دادن

تعریف مهارت گوش کردن: مهارت گوش کردن یعنی اینکه فرزند شما فعالانه به پیام‌های کلامی و غیرکلامی گوش می‌دهد و به آنها پاسخ می‌دهد. گوش دادن نقشی اساسی در بهبود مهارت روابط بین فردی دارد.

این مهارت را می‌توانید با جلب توجه او، با دستورالعمل‌های کوتاه و ارائه بازخورد خوب، یا استفاده از اسباب بازی های سخنگو توسعه دهید.

پیر آدیسون، مادر سه پسر، توضیح می‌دهد که از چه روشی استفاده می‌کند تا کودک دو ساله‌اش به حرف‌های او گوش دهد:

«وقتی شان از گوش دادن امتناع می‌کرد، او را روی بغلم می‌نشاندم. آرامش می‌کردم و صورتش را روبرویم نگه می‌داشتم. از او می‌خواستم که به صحبت‌های مامان گوش کند، و وقتی مستقیم به چشمانم نگاه می‌کرد، همان موقع دستوراتم را به او می‌دهم.»

4. مذاکره

تعریف مذاکره: هنر دادن و گرفتن و به توافق رسیدن. مهارت مذاکره یعنی این توانایی که فرزند شما چگونه اختلافات خود را با دیگران از طریق سازش و توافق، حل می‌کند.

برای تقویت مهارت مذاکره به عنوان یکی عامل مهم در مهارت روابط بین فردی، سناریوهایی را تنظیم کنید که به فرزند شما اجازه می‌دهد تا شرایط خود را بررسی کند و مهارت‌های مذاکره را تمرین کند.

دو پسر لی، لیام و جیدن، با هم متحد می‌شوند و سعی می‌کنند او را متقاعد کنند که زمان بازی یا تلویزیون خود را افزایش دهد. او به آنها اجازه می‌داد قبل از اجابت درخواست‌شان دلایل معتبری را برای او بیان کنند.  همچنین بر اهمیت اجازه دادن به کودکان برای حل مسائل بین خودشان تأکید می‌کند.

دو دختر کریستین معمولا بر سر بازی با یکی از اسباب بازی ها اختلاف داشتند. هر دو تمایل داشتند در یک زمان با عروسک، بازی کنند. کریستین در مورد مهارت مذاکره با آنها صحبت کرد. او پس از مدتی مشاهده کرد که کودکان برای بازی نوبتی با آن اسباب بازی به توافق رسیده‌اند.

5. حل مسئله

تعریف مهارت حل مسئله: مهارت حل مسئله یعنی اینکه فرزند شما از مهارت های منطقی و خلاقانه برای مشخص کردن مشکل، جستجوی گزینه‌های ممکن و انتخاب بهترین راه حل استفاده می‌کند.

برای تقویت مهارت حل مسئله می‌توانید آن را در سه مرحله به فرزند خود توضیح دهید:

1. مشکل را شناسایی کند.

2. راه حل‌هایی پیدا کند و آنها را امتحان کند. (تکنیک طوفان فکری برای پیدا کردن راه حل‌ها مناسب است.)

3. بررسی کند تا ببیند فرایند حل مسئله چطور پیش رفته است.

از فرزندتان بپرسید که آیا راه حل جواب داده است یا خیر. اگر جواب نداد، در عوض چه کاری می تواند انجام دهد؟

در زمینه مهارت روابط بین فردی در کودکان، لی موقعیتی را به اشتراک می‌گذارد که در آن پسر بزرگش لیام در مدرسه مورد آزار و اذیت قرار گرفت. او می‌گوید:

«ما او را برای حل مسئله راهنمایی کردیم که چگونه با این موقعیت برخورد کند. از او سؤالاتی پرسیدیم و تجربیات خود را در این زمینه به اشتراک گذاشتیم. خوشبختانه او توانست با استفاده از این مهارت به تنهایی مشکل را حل کند و قلدرهای خود را به دوستان تبدیل کند.»

6. تصمیم گیری

تعریف مهارت تصمیم گیری: انتخاب کردن، از لباسی که می‌خواهد برای مدرسه بپوشد تا کتابی که می‌خواهد قبل از خواب بخواند. انتخاب‌های پیچیده‌تر زندگی می‌تواند منجر به عواقب خوب یا بدی شود که بر زندگی فرزند شما تأثیر می‌گذارد.

برای آموزش مهارت تصمیم گیری همیشه از فرزند خود سؤال بپرسید (تا او بتواند پاسخ های خود را پیدا کند). و به او اجازه دهید تصمیماتش را اجرا کند (بنابراین او بایستی در قبال انتخاب‌های خود پاسخگو باشد).

همچنین والدین برای تقویت مهارت تصمیم گیری در فرزندان خود می‌توانند از پنج مرحله زیر کمک بگیرند:

1. الزامات را تعیین کنید.
2. گزینه‌ها را شناسایی کنید.
3. جوانب مثبت و منفی را بسنجید.
4.  بدترین سناریو را مشخص کنید و گزینه‌های نامناسب را رها کنید.
5. از میان گزینه‌های باقیمانده، گزینه بهینه را انتخاب کنید.

بکارگیری این مراحل می‌تواند با تقویت مهارت تصمیم گیری به بهبود مهارت روابط بین فردی او کمک کند.

7. قاطعیت

تعریف مهارت قاطعیت: اینکه چگونه فرزند شما از خود دفاع می‌کند و حرف خود را به شیوه ای صادقانه، واضح و مناسب بیان می‌کند. قاطع بودن همچنین به معنای در نظر گرفتن احساسات، خواسته‌ها و نیازهای دیگران است.

شما می‌توانید مهارت قاطعیت فرزند خود را با الگوبرداری از رفتار قاطعانه و نشان دادن مواردی که فرزند شما می‌تواند قاطعیت خود را ابراز کند، توسعه دهید.

کتی بیان می‌کند که چگونه دائما به پسرش جارد این مهارت مهم زندگی را آموزش می‌دهد:

«من همیشه به او یادآوری می‌کنم که قاطعیت و «نه» گفتن چیز بدی نیست. به او می‌گویم که اگر کسی از او بخواهد کاری را انجام دهد که برایش منطقی نیست، می‌تواند درخواست او را به چالش بکشد و رد کند. »

تا جای ممکن به فرزند خود این فرصت را بدهید که خودش مسائل را حل کند، خودش انتخاب کند و تصمیم بگیرد. این‌ یک راهکار مناسب برای توسعه مهارت‌ روابط بین فردی در کودکان و نوجوانان است.

تمرین‌هایی برای تقویت روابط بین‌ فردی در کودکان 

مهارت روابط بین‌ فردی مهارتی است در جهت تعامل مثبت با افراد به‌خصوص اعضای خانواده در زندگی روزمره، شناسایی مرز روابط با دیگران و ایجاد روابط صمیمانه و متعهدانه.

لذا آموزش به کودکان از همان ابتدا زمینه‌ساز موفقیت آنان خواهد بود. در این زمینه و در جهت ارتقای دوستی و بهبود روابط خانوادگی، به عنوان دو مورد از زیرمجموعه‌های مهم  مهارت روابط بین‌ فردی، به والدین عزیز توصیه می‌شود که تمرین دوستی و خانواده را که در زیر آمده است، با فرزند خود انجام دهند.

تمرین دوستی

این تمرین با هدف آشنایی با خصوصیات دوستی و تقویت مهارت روابط بین فردی در کودکان صورت می‌پذیرد.

اظهار نظرهایی که در زیر در مورد دوستی آمده را بخوانید و از کودک درخواست کنید که به دقت گوش کرده و در مورد آنها گزینه «درست» یا «نادرست» را انتخاب کند.

• دوستان شما می‌توانند از شما بزرگ‌تر یا کوچک‌تر باشند.
• دو دوست می‌توانند در اختلافات یکدیگر را ببخشند.
• دوستان گاهی اوقات با هم مشکل پیدا می‌کنند.
• دوست شما باید مثل شما باشد.
• دو دوست هیچ وقت با هم دعوا نمی‌کنند.
• دوست شما باید طبق میل شما رفتار کند.
• دو دوست همیشه کارهای شبیه به هم انجام می‌دهند.
• شما می‌توانی همزمان چند دوست خوب داشته باشی و…

در آخر با این سؤالات می‌توانید با کودک خود به بحث و گفتگو بپردازید:

آیا تصمیم‌گیری در مورد بعضی عبارت‌ها سخت بود؟

به نظرت کدام یک اصلا درست نبود؟

مهمترین خصوصیات یک دوست چیست؟

چطور می‌توان برای دیگران دوست خوبی بود؟

دوستانتان چگونه می‌توانند دوست بهتری برای شما باشند؟

تمرین خانواده

والدین عزیز با هدف آشنایی با ساختارهای مختلف خانوادگی و پی بردن کودک به ساختار خانواده خود در زمینه ارتقای مهارت روابط بین‌ فردی در کودک، می‌توانند به تمرین خانواده با کودک خود بپردازند. این تمرین را با گروهی از کودکان و در مدرسه نیز می‌توان انجام داد.

با کودک خود در مورد صورت‌ها و ترکیبات خانواده‌ها صحبت کنید و برای هر یک از این ساختارها داستانی بسازید. برای مثال، خانواده‌های تک فرزند، چند فرزند، تک والد و…

سپس با کودک خود به بحث پیرامون موارد زیر بپردازید:

چه چیزی خانواده را خانواده می‌کند؟

آیا خانواده‌ها مثل هم هستند؟

آیا ساختار خانواده می‌تواند تغییر کند؟

شما کدام نوع خانواده را دوست دارید؟

خانواده شما چه خصوصیاتی دارد؟

به چه مواردی در خانواده خود افتخار می‌کنید؟

سخن پایانی مهارت روابط بین فردی

مهارت روابط بین فردی یکی از مهمترین مهارت های ده گانه زندگی است که نقش مهمی در کیفیت زندگی خانوادگی، حرفه‌ای و اجتماعی انسان‌ها دارد.

در این مقاله از مجله تخصصی آریاکید به جنبه‌های مختلف مهارت روابط بین فردی و روش‌های پرورش و تقویت این مهارت در کودکان و نوجوانان پرداختیم.

علاوه بر توصیه‌های ارائه شده، استفاده از اسباب بازی مناسب تقویت مهارت روابط بین فردی برای توسعه این مهارت در کودکان مفید خواهد بود.

منابع

جزایری، علیرضا، رحیمی، سیدعلی سینا. (1394). مجموعه آموزش مهارت‌های زندگی، تهران: دانژه.

ورنون، آن. (1393)، آموزش مهارت زندگی، رشد هیجانی، اجتماعی، شناختی و «خود» برای دوره دبستان (ترجمه مهرداد فیروزبخت).تهران: نشر دانژه.

یوسفی، آوازه سادات. آموزش مهارت‌های زندگی به کودک، کارگاه. مرکز مشاوره دانشگاه تهران. آذر و دی 1394.

World Health Organization. Division of Mental Health (1994). LIFE SKILLS EDUCATION FOR CHILDREN AND ADOLESCENTS IN SCHOOLS. Geneva: World Health Organization.

https://corporatefinanceinstitute.com/resources/careers/soft-skills/interpersonal-skills/

https://www.wyethnutrition.com.sg/toddler/7-interpersonal-skills

https://www.skillsyouneed.com/parent/ips-children.html