کابوس شبانه کودکان یکی از مشکلات خواب کودکان است که شیوع زیادی دارد. اختلالی که باعث آزار بسیاری از کودکان و نگرانی والدین می‌شود و عادات خواب، كيفيت و كميت خواب و سلامت دوران كودكی را تحت تأثير قرار می‌دهد. به دلیل شیوع بالای کابوس کودکان در خواب، آگاهی والدین در مورد این اختلال و شیوه مواجهه با آن ضروری است. در این مقاله از مجله تخصصی آریاکید به دلایل کابوس کودکان در خواب و راهکارهای مواجهه با آن می‌پردازیم.
بسیاری از کودکان کم سن و سال به شکایت می‌گویند که دیشب خواب بدی دیدم. خواب بد دیدن بچه‌ها شدت و ضعف دارد. گاه کودک با دیدن یک کابوس چنان فریاد بلندی می‌کشد که همه را از خواب بیدار می‌کند.
گاه آرام کردن او بسیار دشوار است. اغلب والدین می‌پرسند «این شکایات تا چه اندازه رایج است؟ از چه زمانی شروع می شود؟ چه عاملی آنها را به وجود می آورد؟ چگونه می توان به بهترین شکل با آنها برخورد کرد؟»
اختلال خواب کودکان و عوارض آن
يادگيری عادات ناصحيح خواب در کودکی، فرايند زندگی بزرگسالی را نيز متأثر ساخته و سلامت فرد و جامعه را به مخاطره می‌اندازد. افراد از عادات منحصر به فردی براي خوابيدن پيروی می‌كنند و عادات خواب، تأثير بسزايی بر روند خواب دارد (پاتر،پاتر، 2009).
مشكلات خواب از اوايل كودكی آغاز می‌شود. بنابراين تداوم آن تا سنين مدرسه، نيازمند پيگيری و درمان است. اختلالات خواب در کودکان، می‌تواند موجب اضطراب، افسردگی، كاهش ميزان تطابق و عزت نفس كودكان شود (کالاگهان و همکاران، 2010).
در صورتی كه اختلالات خواب در كودكان درمان نشود، منجر به عوارضی نظير اختلال در توجه و تمركز، حافظه و يادگيری و اختلالات رفتاري می‌شود (فریک و همکاران، 2007).
کابوس چیست؟
کابوس به معنی خواب دیدن طولانی و هراس‌انگیز که شخص ضمن آن هراسان از خواب می‌پرد. کودک بعد از بیدار شدن بلافاصله هشیاری و جهت‌یابی خود را به دست می‌آورد.
این حالت در هر موقع از خواب رخ می‌دهد و در آغاز شب بیشتر دیده می‌شود. به احتمال زیاد، کودک نمی‌تواند تمام جزئیات کابوس خود را به یاد آورد اما معمولاً قادر است بعضی تصاویر و شخصیت‌ها را به خاطر آورد.
دقیقاً مشخص نشده است که کودکان از چه زمانی خواب می‌بینند اما دیده شده است که حتی کودکان نوپا نیز در مورد رؤیاها و خواب‌های خود صحبت می‌کنند.
روانشناسان اختلالات خواب در کودکان را به اختلالات پیش از خواب و در خلال خواب تقسیم کرده‌اند که کابوس کودکان در خواب، جزء اختلالات در خلال خواب است.
در حالی که کابوس‌های گاه‌گاهی در هر کودکی دیده می‌شود اما کابوس شبانه کودکان در دوران پیش‌دبستانی، زمانی که ترس از تاریکی بروز می‌یابد، به اوج خود می‌رسد.
کابوس کودکان در خواب چه زمانی رخ می‌دهد؟
کابوس ـ مانند رؤیاها ـ طی خواب و در زمانی که مغز دارای سطح فعالیت بالایی است، رخ می‌دهد. در این حالت مغز شما ـ بر مبنای بعضی نظریه‌های خواب ـ در حال بازیابی و تنظیم اطلاعات جدید با تجربه‌های قبلی است.
در این حالت تصاویری که به ذهن فرد خواب‌بیننده خطور می‌کنند، آن‌چنان واقعی به نظر می‌رسند که می‌توانند منحر به تحریک هیجانات در فرد شوند. معمولاً کابوس‌ها در مرحله‌ای از خواب اتفاق می‌‌افتند که به آن مرحله حرکات سریع چشم[1] یا REM گفته می‌شود.
علت این نام‌گذاری این است که در این مرحله چشمان فرد خواب‌بیننده در زیر پلک‌هایش به سرعت به طرفین حرکت می‌کند. معمولاً کابوس‌ها در نیمه دوم خواب شبانه رخ می‌دهند چراکه در آن زمان، مدت زمان مرحله REM طولانی‌تر است.
وقتی کودکان را به علت کابوس از خواب بیدار می‌کنند، تصاویر در نزد کودک هنوز تازگی داشته و به نظر واقعی خواهند آمد. در نتیجه، رفتار فریاد کشیدن و درخواست کمک از والدین و همین طور ترسیدن بیش از حد پس از بیدار شدن از یک کابوس طبیعی است.
در حدود سنین پیش‌دبستانی کودک متوجه می‌شود که کابوس تنها یک رؤیای شبانه است و آنچه طی آن رخ می‌دهد، واقعیت ندارد و نمی‌تواند به او آسیبی برساند اما دانستن این نکته مانع احساس ترس کودک نخواهد شد.
حتی کودکان بزرگتر زمانی که از یک کابوس بیدار می‌شوند، دچار احساس ترس می‌شوند و از والدین خود کمک می‌طلبند.
کابوس کودکان در خواب در سنین مختلف
در چهار سالگی احتمالا از شدت خواب دیدن کاسته می‌شود اما در 4.5 و 5 سالگی کابوس کودکان در خواب بیشتر و جدی‌تر می‌شود. بسیاری از کودکان 5 ساله با صدای جیغ از خواب بیدار می‌شوند.
بهتر است آرامش خود را حفظ کنید و نگرانی از خود نشان ندهید. گاهی کودکان در بیرون آمدن از کابوس با دشواری رو به رو هستند. اگر به اتاق دیگری برده شوند و یا اگر صورتشان را آب سرد بشویید، سریع‌تر از حالت کابوس بیرون می‌آیند.
در حدود 5.5 تا 6 سالگی بسیاری از بچه‌ها می‌توانند به راحتی از کابوس بیدار شوند و خوابشان را برای مادرشان تعریف کنند. در سن 6 سالگی خواب کودک در مورد مواردی مثل همبازی‌ها، میهمانی‌ها و بازی رد ساحل دریا می‌باشد.
7 ساله‌ها به واقع از رویاهای عادی خود لذت می‌برند . در 8 سالگی اغلب بچه‌ها در زمینه رویا گرفتاری زیادی ندارند. خواب‌های ترسناک و کابوس آنها را می‌توان به فعالیت‌هایی نظیر خواندن کتاب‌های ترسناک و دیدن فیلم‌های ترسناک و … نسبت داد.
علائم کابوس کودکان در خواب
- ناله، گریه و فریاد
- کمک طلبیدن
- بیداری یک‌باره
علل کابوس شبانه کودکان
هیچ کس به درستی نمی‌داند که چه چیزی باعث بروز کابوس کودکان در خواب می‌شود اما می‌دانیم که رؤیا و کابوس دیدن یکی از روش‌های پردازش اطلاعات و افکار و هیجانات نزد کودکان است.
در اغلب موارد کابوس شبانه کودکان بدون هیچ علت خاصی بروز می‌یابند.
در موارد دیگر، کابوس ها زمانی بروز می‌کنند که کودک با بعضی شرایط پرتنش و چالش‌‌برانگیز مواجه شده باشد؛ مواردی مانند اسباب‌کشی، ورود به مدرسه جدید، تولد یک فرزند جدید در خانواده و….
گاهی اوقات، کابوس‌ها واکنش کودک به یک تروما مانند بلایای طبیعی، تصادف، جراحت و آسیب هستند.
برای بعضی کودکان، به‌خصوص آنهایی که قوه تخیل و خیالپردازی خوبی دارند، خواندن کتاب‌ها و دیدن فیلم‌های ترسناک قبل از خواب می‌تواند منجر به دیدن کابوس در طول خواب شود.
پس‌زمینه کابوس کودکان در خواب در غالب موارد منعکس‌کننده دغدغه‌ها و مسائلی است که کودک در آن سن رشدی تجربه می‌کند.
برای مثال کودکان کوچک‌تر، حدود ۴ یا ۵ ساله، کابوس‌هایی می‌بینند که زمینه اصلی آنها را جدایی از والدین تشکیل می‌دهد.
شخصیت‌های اصلی کابوس شبانه کودکان را غول‌ها، حیوانات، موجودات خیالی، افراد آشنا، دزدان و مکان‌های عجیب و غریب تشکیل می‌دهند.
تاثیر مشکلات هیجانی در کابوس دیدن کودکان
دیدن خواب‌های ناراحت‌کننده و ترسناک توسط کودکان عموما ریشه در حالات هیجانی و تجربیات روزمره آنها دارد. وجود اضطراب، تنش، دعوا و آشفتگی در خانه یکی از مهمترین عوامل دیدن خواب‌های ترسناک توسط کودکان است.
علاوه بر این ترساندن کودک توسط دیگران بویژه والدین با هدف تنبیه یا فرمانبرداری از آنها نیز می‌تواند به کابوس کودکان در خواب منجر شود.
همچنین شرایط و موقعیت کودک هنگام خواب و در تختخواب موضوعی هم است. اینکه کودک در آرامش و فضایی توام با آسایش و راحتی به خواب برود یا در فضایی که تاریک است یا به هرصورتی موجب ناراحتی او شود، در دیدن خواب های ناراحت‌کننده توسط کودک تاثیرگذار است.
اگر کودک شما از تاریکی می‌ترسد و ترس‌هایی شبیه این دارد سعی کنید با آنها برخوردی از روی محبت داشته باشید و از همه اینها مهمتر فرزند خود را به خاطر چنین باورها و شکایاتی مسخره نکنید.
در مورد از بین بردن ترس کودک از تاریکی می‌توان روش‌هایی را اتخاذ کرد تا ترس کودک از بین ببرد. مثلا می‌توان چراغ قوه‌ای در دسترس کودک قرار دهید تا هر زمان احساس ترس کرد آن را روشن کند.
وقتی کودک بزرگتر می‌شود بیش از تاریکی از سابه می‌ترسد. برای فروریختن این ترس کودک می‌توان مثلا محل تخت کودک را تغییر داد. برای مقابله با این ترس، کودک را مجاب کنید که این سایه‌ها به کسی آسیب نمی رساند.
ایجاد زمینه خواب شیرین در کودکان
شاید والدین نتوانند مانع بروز کابوس شبانه در کودکان شوند اما می‌توانند فعالیت‌هایی انجام دهند که خواب کودک را به یک خواب شیرین تبدیل کنند.
موارد زیر می‌توانند در فراهم آوردن یک خواب شیرین برای کودک یاری‌رسان باشند:
- برای کودک یک زمان منظم خواب و بیداری در نظر بگیرید.
- بهتر است کودک یک سری رفتارهای معمول قبل از خواب مانند مسواک زدن یا دوش گرفتن داشته باشد. می‌توانید یک صحبت کوتاه و آرامش‌بخش را قبل از خواب برای کودک لحاظ کنید.
- کودک قبل از خواب از دیدن فیلم‌های ترسناک و خشن اجتناب کند.
- به کودک بگویید که کابوس واقعیت ندارد و تنها یک رؤیا است.
بعد از آنکه کودک کابوس دید:
- کودک را مطمئن کنید که شما آنجا هستید. به او بگویید که این یک کابوس بوده و حالا تمام شده است. به او بگویید که «تو یک رؤیای بد داشتی اما حالا تو بیداری و همه چیز تمام شده».
- کمک کنید که کودک بتواند دوباره بخوابد. پیشنهاد یک وسیله یا شیء آرام‌کننده مانند یکی از عروسک ها یا اسباب بازی های کودک می‌تواند روش خوبی برای ایجاد آرامش در کودک و خواباندن دوباره او باشد. در این مورد می‌توانید یک چراغ خواب را در اتاق کودک و در راهرو روشن بگذارید که کودک با اطمینان بیشتری به خواب رود.
- نشان دهید که احساس ترس کودک را درک می‌کنید و به او بگویید همه انسان‌ها رؤیا می‌بینند و گاهی اوقات رؤیاها ترسناک هستند.
- نیازی نیست که در مورد کابوس کودک زیاد صحبت کنید. صرفاً تلاش کنید که کودک احساس آرامش و امنیت کرده و به خواب رود. اما بهتر است در صبح فردای کابوس در مورد آن از او سؤال کنید. با صحبت کردن در مورد کابوس کودک در طول روز، تصاویر ترسناک کابوس قدرت خود را از دست خواهند داد و کودک دیگر از آنها نخواهد ترسید.
راهکارهایی برای کاهش کابوس کودکان در خواب
با موارد رعایت توصیه‌های زیر می‌توانید به کاهش کابوس شبانه کودکان یا اثرات منفی آن بر کودک کمک کنید.
کودک را آرام کنید و به او اطمینان خاطر بدهید.
معمولاً بیشترین کاری که والدین می‌توانند برای کودکانی که دچار کابوس می‌شوند انجام دهند، این است که او را بیدار و آرام کنند و به او اطمینان خاطر بدهند که همه چیز «امن و امان است».
کودک را در آغوش بگیرید و نوازش کنید ولی زیاد در مورد کابوس حرف نزنید و مسأله را بزرگ نکنید زیرا ممکن است یاد بگیرد با استفاده از این روش جلب توجه کند.
از هیجان بیش از حد جلوگیری کنید.
برای خواب بهتر کودک، تمام کودکان باید قبل از خواب آرام بگیرند. بنابراین خوب است که قبل از خواب به کودکان اجازه تماشای برنامه‌های تحریک‌آمیز یا ترسناک تلویزیونی را ندهیم، برای آنها داستان‌های ترسناک تعریف نکنیم یا اینکه به آنها اجازه فعالیت بدنی زیاد را ندهیم.
با اینکه تحقیقات، ارتباط بین تلویزیون و کابوس کودکان در خواب را ثابت نکرده است اما تجربه بسیاری از والدین نشان می‌دهد که محدود کردن تماشای برنامه‌های تلویزیون، در این مورد مؤثر واقع می‌شود.
طعم‌ها و رنگ‌های مصنوعی و نیز مصرف غذاهایی که ممکن است کودک نسبت به آن آلرژی داشته باشد کودک را در شب بی قرار کند و او را از خواب محروم کند. از جمله غذاهایی مانند شیر، گندم، ذرت یا شکر می‌تواند در بعضی از بچه‌ها باعث ایجاد کابوس شبانه شود.
تکرار کابوس شبانه کودکان می‌تواند نشانه بعضی مسائل اضطرابی یا ترس‌های شدید باشد. بهتر است در صورت مشاهده تکرار وقوع کابوس کودکان در خواب در در مورد مسأله با کودک صحبت کنید و بهتر آن است که از کمک یک متخصص بهره‌مند شوید.
در مورد مشکلات، ترس‌ها و نگرانی‌های کودک با او گفتگو کنید.
با استفاده از نکاتی که از حرف‌ها و پاسخ‌های کودک درمی‌یابید، سعی کنید زمینه‌های اصلی ناراحتی کودک را پیدا کنید. طی روز در مورد کابوس‌های کودک با او صحبت کنید و بکوشید ترس‌ها و نگرانی‌های او را از بین ببرید.
کودکتان را تشویق کنید در مورد کابوس‌ها صحبت کند و در روشنایی روز آن را به صورت یک تئاتر که البته پایان خوشی دارد، نمایش دهد.
همچنین دوراندیش باشید و سعی کنید به تدریج کودک را برای حوادث رنج‌آور آماده کنید. مثلاً می‌توانید او را بعد از یک سفر یا تعطیلات، به مهد کودک ببرید تا رفتن به مهد کودک برای او کمتر تنش‌زا شود. معمولاً ترس‌های کودکان به دلیل بی‌اطلاعی آنها است.
تدابیری در برابر کابوس شبانه کودکان
در مورد کودکان بزرگتر، این احساس که وسیله‌ای برای دفاع در مقابل کابوس‌ها دارند، اغلب مفید واقع می‌شود. کودک خردسالی بود که همیشه زره‌اش را با خودش به تختخواب می‌برد تا در مقابل اژدها و غول‌ها محافظت شود.
کودک دیگری با روشن گذاشتن یک چراغ رنگی احساس امنیت می‌کرد. مریم، دختر هشت ساله‌ای بود که وقتی با دعای ویژه‌ای از خدا می‌خواست که از او در مقابل شیرها و ببرها محافظت کند، خواب‌های ترسناک کمتری می‌دید.
کلام آخر کابوس کودکان در خواب
خواب مایه آرامش و تسکین آدمی است و خواب خوب مثل غذای خوب برای سلامت روانی ضروری است. شما پدر و مادر گرامی می‌توانید از راهکارهای فوق استفاده کنید تا آرامش دوباره را به کودکتان برگردانید.
نمی‌توان به طور کامل از بروز کابوس کودکان در خواب جلوگیری کرد اما با رعایت توضیه‌های مذکور، والدین می‌توانند شرایطی را ایجاد کنند که موجب کاهش بروز کابوس در کودک شود و در صورتی که کودک کابوسی هم ببیند، والدین می‌توانند با آرام‌سازی کودک او را به تختخوابش برگردانند.
علت کابوس دیدن کودک هر چه باشد، این امر صحت دارد که کودکان مضطراب، نگران یا کودکانی که احساس ناامنی می‌کنند، بیشتر کابوس می‌بینند.
چنانچه مطرح شد یکی از مهمترین موضوعاتی که بر بروز کابوس شبانه در کودکان تاثیر گذار است، وجود مشکلات و آشفتگی‌های هیجانی می‌باشد. کاهش مشکلات ارتباطی و بروز هیجانات منفی مانند ترس، اضطراب و خشم در کودک در طی زندگی روزانه در کاهش و حتی ریشه‌کن شدن کابوس کودکان در خواب بسیار موثر است.
کابوس شبانه به عنوان یکی از اختلالات خواب در کودکان امر شایعی است و در صورت برخورد مناسب والدین مشکل خاصی برای کودکان ایجاد نمی‌کند.
اما اگر کابوس‌های کودک به شکلی است که مانع خواب کافی او شده است یا اینکه در کنار کابوس‌ها، کودک بعضی مسائل و مشکلات رفتاری و هیجانی ـ مانند ترس‌های شدید، نگرانی‌های مفرط و بی‌‌مورد، پرخاشگری و… ـ نشان می‌دهد، به یک متخصص روانشناس بالینی کودک یا روانپزشک کودک مراجعه کنید.
ایجاد شرایط آرامبخش قبل از خواب، خواباندن اسباب بازی محبوب کودک مثل عروسک های خرسی و امثال آن می‌تواند در خواب بهتر کودک و کاستن از کابوس شبانه کودکان موثر باشد.
[1] Rapid Eye Movement (REM)
منابع:
ایلگ، فرانسس، باتس آمس، لوئیز، بیکر، سیدنی، (1387). رفتار کودک از تولد تا 9 سالگی، (ترجمه مهدی قراچه داغی). انتشارات شباهنگ، تهران
صالح‌فر، عذرا. (1374). خواب، وحشت شبانه، کابوس. تربیت. سال 15شماره 3.
گاربر، استفن. گاربر، ماریان دانیلز. فریدمن اسپیزمن، روبین. (1394). چگونه با کودکم رفتار کنم؟ (مترجمان شاهین خزعلی، هومن حسینی نیک، احمد شریف تبریزی). تهران: انتشارات مروارید.
Potter PA, Perry AG. Fundamentals of nursing. 7th ed. St. Louis, Mo.: Mosby Elsevier; 2009
O’Callaghan FV, Al Mamun A, O’Callaghan M, Clavarino A, Williams GM, Bor W, et al. The link between sleep problems in infancy and early childhood and attention problems at 5 and 14 years: Evidence from a birth cohort study. Early Hum Dev. 2010; 86 (7): 419-24.
Fricke-Oerkermann L, Pluck J, Schredl M, Heinz K, Mitschke A, Wiater A, et al. Prevalence and course of sleep problems in childhood. Sleep. 2007; 30 (10): 1371-77.
Lyness, D’Arcy. July 2013. Children Nightmares. Retrieved April 12, 2016 from http://kidshealth.org/en/parents/nightmare.html.
Owens, J. A. & Mindell, J. A. (2005). Take Charge of Your Child’s Sleep: The All-in-One Resource for Solving Sleep Problems in Kids and Teens . New York: Marlowe and Co. Reviewed by Jodi Mindell, Ph.D., June 2010 Retrieved April 12, 2016 from https://sleepfoundation.org/ask-the-expert/children-and-bedtime-fears-and-nightmares/page/0/3.
