هر کودکی دارای ترکیبی از انواع هوش است که قابلیت‌ها و تواناییهای خاصی را برای یادگیری یک موضوع یا انجام ماهرانه یک کار در آنها به وجود می آورد که این قابلیت‌ها و توانایی را استعدادهای کودک می‌نامیم. به این ترتیب هر کودکی دارای استعداد است اما معمولا عواملی که آنها را موانع رشد استعداد می‌نامیم، از بروز و شکوفایی استعداد کودکان جلوگیری می‌کند. در این مقاله از مجله تخصصی آریاکید به بررسی این موانع و ارائه راهکارهایی برای رفع آنها می‌پردازیم.
استعداد کودکان چگونه رشد می‌کند؟
استعداد و توانایی کودکان امری است که نیاز به توجه دارد. هر کودکی با خزانه‌ای از قابلیت‌ها و تواناییها به دنیا می‌آید که به صورت نهفته در او وجود دارد و نیازمند شرایط مساعد برای رشد و شکوفایی است. خانواده به عنوان اولین نهادی که کودک با آن سر و کار دارد، نقشی اساسی در تربیت کودک و نوجوان و رشد استعدادهای آنان دارد.
تقویت هوش و رشد استعداد فرآیندی است که موجب می‌شود افراد بتوانند به تقویت و توسعه تواناییهای بالقوه و تبدیل آنها به مهارت یا تخصصی خاص، بپردازند. این فرایند از خانواده شروع می‌شود.
مراحل بعد فرایند رشد استعداد با فرصتهای ارائه شده در داخل و خارج از مدرسه و دانشگاه، از جمله قرار گرفتن در جریان آموزش و کسب دانش تخصصی و مهارتهای ذهنی، عملی و اجتماعی هدایت می‌شود و تداوم می‌یابد.
بنابراین، افراد باید از طریق آموزش و تربیت در یک حوزه دانشی یا مهارتی باید به توسعه استعدادهای خود بپردازند تا پتوانند قابلیت‌های بالقوه خود را به تواناییها و دستاوردهای بالفعل خاص آن حوزه تبدیل کنند.
قابل توجه است که مسیرهای استعداد در دوره های مختلف رشد در حوزه های گوناگون، چه بر اساس نیازهای فیزیولوژیکی یا صرفا نیازهای اجتماعی، آغاز می‌شود. به عنوان مثال، تمرینات ژیمناستیک معمولا در سال‌های پیش از بلوغ شروع می‌شود. در دوران نوجوانی، انتظارات برای عملکرد در ژیمناستیک بسیار فراتر از انتظارات عملکرد در مهارت مذاکره در آن سن است.
شناسایی موانع رشد استعداد کودکان
دلایل متعددی وجود دارد که چرا گاهی اوقات رشد استعدادها موفقیت آمیز نیست. در ادامه به برخی موانع رشد استعداد اشاره می‌کنیم.
فاکتورهای محیطی که مانع رشد استعداد می‌شوند
از لحظه لقاح، افراد در تعامل دائمی با محیط خود هستند. در زمینه توسعه استعداد، عوامل محیطی به عواملی اطلاق می‌شود که هدف آنها به حرکت درآوردن فرد در مسیر رشد و توسعه استعداد است. این عوامل همچنین در صورت عدم تحقق آنها می‌توانند به عنوان موانع رشد استعداد عمل کنند.
عدم پشتیبانی والدین برای توسعه استعداد کودک
رشد هر استعدادی در کودک نیازمند توجه و حمایت والدین است. به عنوان مثال می‌توان به حمایت عاطفی و مالی از طرف خانواده، خرید اسباب بازی مناسب تقویت هوش و رشد استعداد کودکان، کلاس‌های تخصصی، یا مربیگری در داخل و خارج از زمینه‌های آموزشی سنتی و دسترسی به فرصت‌ها و کارشناسان در حوزه استعداد اشاره کرد. سوسنیاک (1985، ص 417) این فرآیند را در فرایند رشد استعداد یک پیانیست کنسرت چنین شرح می‌دهد:
«والدین شروع به بررسی این موضوع کردند که چه فعالیت‌هایی می‌تواند به رشد استعداد کودکشان کمک کند. آنها برای توسعه استعداد فرزندشان فداکاری زیادی از خود نشان دادند. زمان و هزینه زیادی را در این مورد صرف کردند تا برای او معلم بهتری بگیرند، آلات موسیقی و پیانوی بهتری بخرند و او را برای مسابقات نوازندگی آماده کنند.»
پس بی‌توجهی یا عدم پشتیبانی والدین می‌تواند یکی از موانع رشد استعداد کودکان باشد.
عدم شناخت استعدادهای کودک
یکی دیگر از موانع رشد استعداد به عدم شناخت انواع هوش و استعداد کودکان مربوط است.
اگر فردی که دارای پتانسیل فوق‌العاده‌ای در ریاضیات و دارای میزان بالای هوش منطقی ریاضی است، اما استعداد کمتری در حوزه‌های دیگر دارد و مثلا در هوش تجسمی فضایی کاملا معمولی است، به‌جای رشته ریاضی فیزیک، به مدرسه‌ای برای هنرهای نمایشی فرستاده شود، این محیط آموزشی کمتر از رشد استعداد در ریاضیات پشتیبانی می‌کند.
رقابت و مقایسه نادرست
مقایسه نادرست یکی از موانع رشد استعداد در کودکان و یکی از بزرگترین اشتباهات رایج والدین در تربیت کودک و نوجوان است. به طور مثال والدین پس از اینکه به یک استعداد کودک مثلا در بازی شطرنج پی می‌برند، بلافاصله پس از کشف این استعداد، کودک را با بهترین‌ها در این زمینه مقایسه می‌کنند.
چنین مقایسه‌ای باعث می شود کودک احساس کند استعداد کمی در این زمینه دارد و حتی ممکن است که تمرین را متوقف کند. مراقب این موضوع باشید، مقایسه ممکن است به یکی از موانع رشد استعداد کودک شما بدل شود.
تاکید بر رقابت نیز می‌تواند از جمله موانع رشد استعداد به حساب آید. اما رقابت در برخی مواقع می‌تواند محرکی برای تلاش بیشتر کودک باشد. به طور مثال اگرچه رقابت معمولی بین خواهر و برادرها زمینه را برای رشد استعداد فراهم نمی‌کند، رقابت با خواهر و برادری که در همان حوزه مهارت بالایی دارد می‌تواند انگیزه‌ای برای رشد استعداد فراهم کند.
موانع فردی رشد استعداد
عوامل فردی یا شخصی که از جمله موانع رشد استعداد به حساب می‌آیند به چند دسته تقسیم می‌شوند:
- مشکلات مرتبط با خلق و خو
- موانع ناشی از اختلال شخصیت
- کمبود مهارتهای ارتباطی و اجتماعی
- موانع مرتبط با سلامت روان
- باورها و ارزش‌های فردی
عوامل ارثی و بیولوژیکی
بخشی از عوامل فردی رشد استعداد، آنهایی هستند که منشاء بیولوژیکی دارند. به عنوان مثال، افراد با سطوح مختلف در ابعاد هوش و استعداد، میزان اجتماعی بودن و پشتکار به دنیا می‌آیند و این سازه‌ها در کنار سایر عوامل با یکدیگر و محیط تعامل خواهند داشت و منجر به تفاوت در شکوفایی استعداد افراد می‌شود.
بنابراین، فردی با پشتکار برتر و سطح بالای هوش منطقی ریاضی، و فردی با سطح متوسط پشتکار و ذهنیت ریاضی برتر، ممکن است هر دو در نهایت خلاقیت فوق‌العاده‌ای در ریاضیات داشته باشند. همان طور که سیمونتون (2005) اشاره کرده است:
بیشتر تظاهرات استعداد به وراثت تنها یک ویژگی بستگی ندارد. و استعداد می‌تواند به روش‌های متضادی برای افرادی که ژنوتیپ‌های یکسانی ندارند (دارای پیشینه ارثی متفاوتی هستند) توسعه یابد.
عوامل اکتسابی
سایر عوامل شخصی، مانند ارزش‌ها و باورها، به عنوان استانداردها یا اصول درونی که برای تصمیم‌گیری استفاده می‌شوند، آموخته و کسب می‌شوند. این ویژگی‌های آموخته شده با ویژگی‌های موروثی در تعامل است و می‌تواند رشد استعدادها را از مسیر خارج کند یا آن را تسهیل نماید.
به عنوان مثال، در صورت مساوی بودن همه چیزهای دیگر، فردی که در مهارت های زندگی مثل مهارت ارتباط موثر برتری دارد و با دیگران به طور مناسب و محترمانه رفتار می‌کند، در حوزه‌هایی که درخواست منابع مالی یا مشتریان برای حمایت از فرصتهای توسعه استعداد مهم است، احتمال موفقیت بیشتری خواهد داشت.
عوامل فردی می‌توانند به دلیل تأثیرات درون و بیرون فرد در طول زمان تغییر کنند، و همان طور که در بالا ذکر شد، تعامل فرد با محیط، فرصت‌ها و سایر شرایط بیرونی، پیامدهای مختلفی برای رشد و توسعه استعداد به همراه خواهد داشت.
نسبت علاقه و استعداد فرد
هرچند که تحقیقات علوم عصب‌شناختی همسویی علاقه با استعداد و این گفته مولوی را تایید می‌کنند که:
هرکسی را بهر کاری ساختند
میل آن را در دلش انداختند
اما به دلیل تاثیرات ارزش‌های اجتماعی و سایر عوامل، علایق فردی همیشه با استعدادها و تواناییها همخوانی ندارد. در این صورت فرد معمولا تعهد کمتری نسبت به رشد استعداد خود در آن زمینه دارد.
پس بهتر است منتظر بمانید تا فرزندتان علاقه واقعی خود را به یک رشته، هر چه که باشد، ابراز کند. یک راه مناسب استعداد فرزندان توجه به بازی های آنها است. یا وقتی کودکی به خرید اسباب بازی خاصی اصرار دارد، باید از خود بپرسید که این علاقه با کدام استعداد در وجود او مرتبط است.
پس از شناسایی علاقه کودکتان، از یک متخصص برای ارزیابی استعداد او در آن زمینه استفاده کنید. اگر فرزند شما میزان مناسب هوش و قابلیت درونی برای درخشش در آن رشته یا فعالیت را نیز دارد، پس شما یکی از استعدادهای او را پیدا کرده‌اید.
اما اگر استعداد کمتری هم در آن زمینه داشت، او را تشویق کنید که با پشتکار خواهد توانست در زمینه مورد علاقه خود پیشرفت کند.
ترس از شکست
ترس از شکست یکی از موانع رشد استعداد است و افراد ممکن است به دلیل ترس از شکست از فرصتهای مختلف برای توسعه تواناییهای خود اجتناب کنند.
از این رو باید مهارت مدیریت شکست را به کودکان آموخت تا به جای ترس از شکست، آن را به پلی برای رشد بیشتر استعدادهای خود و پیروزی قرار دهند.
توصیه‌هایی به والدین برای رفع موانع رشد استعداد کودکان
توصیه ها و راهکارهایی که در ادامه ارائه می‌کنیم، می‌تواند برای رفع موانع رشد استعداد، مفید و موثر باشد.
در مورد رشد استعداد کودکان حساسیت بیش از حد نشان ندهید
بسیاری از والدین در مورد رشد استعداد کودکان خود نگران و حساس هستند و گاهی بیش از حد نگرانند. عمده نگرانی والدین در این مورد است که آیا رشد فرزندشان طبیعی است و او از هوش نرمال برخووردار است. آیا آنها در مدرسه و درس و زندگی خود موفق می‌شوند یا خیر؟
این در حالی است که کودکان ما مقاوم‌تر از آنند که ما فکر می‌کنیم. البته، این بدان معنا نیست که ما نباید به فرزندانمان فکر کنیم. البته طبیعی است که پدر و مادر در مورد فرزندان خود نگران باشند. با این حال، نگرانی دائمی والدین می‌تواند اثرات منفی بر رشد استعدادهای کودک داشته باشد.
در حقیقت نگرانی زیاد شما تاکیدی بر مشکل است نه بر راه حل. لازم است بدانید کودکان به راحتی می‌توانند درک کنند که شما نگران هستید و این نگرانی شما سبب استرس و نگرانی کودک شما نیز خواهد شد.
همین امر نیز خود اثری منفی بر رشد توانایی و استعداد فرزندان دارد و یکی از موانع رشد استعداد کودکتان به شمار می‌رود. به خاطر داشته باشید بچه ها به محیطی آرام و به دور از تنش و حتی نگرانی برای رشدی مطلوب نیاز دارند.
مقایسه یکی از موانع رشد استعداد کودکان است
یکی از بزرگترین اشتباهات رایج والدین، مقایسه کودک خود با کودکان دیگر است. این در حالی است که هر کودک منحصربه‌فرد بوده و استعدادها و تواناییهای خاص خودش را دارد.
هر کودک در سن خاص و مربوط به خود خزیدن، راه رفتن و صحبت کردن را یاد می‌گیرد. در واقع هر کودک از همان ابتدای تولد، یک جدول زمانی مربوط به رشد خود را دارد.
بنابراین هر گونه تأخیر یا تفاوت در رشد نباید برای شما نگران‌کننده باشد. شاید کودک شما نسبت به دیگر کودکان دیر زبان باز کند، ولی در عوض ممکن است از توانایی جسمانی و هوش بدنی جنبشی بیشتری برخوردار باشد. یا شاید کودک شما خوب شعر نخواند ولی توانایی خوبی در فراگیری ریاضی داشته باشد.
لازم است بدانید متخصصان تعلیم و تربیت مقایسه فرزندان را یکی از موانع رشد استعداد کودکان و آفتی در مسیر رشد تواناییها و استعدادهای او می‌‌دانند. چرا که مقایسه کردن، دیدگان شما والدین عزیز را بر توانایی دیگران باز کرده و بر توانایی و استعدادهای کودک خودتان می‌بندد.
مقایسه به رشد و افزایش عزت نفس کودکان آسیب می‌زند و باعث می‌شود که کودک احساس ناتوانی و بی استعدادی کند. جمله انشتین در این زمینه آموزنده است:
همه نابغه‌اند اما اگر شما نبوغ یک ماهی را با توانایی‌اش برای بالا رفتن از یک درخت بسنجید، او در تمام زندگی‌اش با این باور خواهد زیست که یک کودن تمام‌عیار است.
هر کودکی تواناییهای خاص خودش را دارد و در نهایت بهترین نوع مقایسه، مقایسه کودک با خود اوست. اینکه نسبت به دیروز چقدر پیشرفت کرده است. لازم نیست کودک شما، بهترین باشد کافیست او بهترینِ خودش باشد.
کودک را مجبور نکنید
اعمال فشار به فرزندان برای انجام فعالیت‌ها می‌تواند نتیجه‌‌ای معکوس داشته باشد. به خاطر داشته باشید که فرزند شما باید دارای استعداد و توانایی لازم برای آن فعالیت باشد.
مثلا اگر همه بچه ها به کلاس‌های مرسوم مثل شنا، موسیقی، ورزش و زبان می‌‌روند، نباید حتما کودک خود را علیرغم میل باطنی‌‌اش به این کلاس‌ها بفرستید. چراکه این کلاس‌ها و فعالیت‌ها برای هر کودکی لذتبخش و مناسب نیست.
اجازه بدهید کودک شما خود مسیرش را به شما نشان بدهد و شما فقط مسیر را برای او هموار کنید.
اجازه دهید کودک با مشکلات دست و پنجه نرم کند
مشکلات و موانع بخشی از زندگی و فعالیت‌های روزانه است و باید شیوه مقابله با آنها را آموخت. کودکان نیز بنا به سن و سال خود و در زندگی روزمره خود با موانعی و مشکلاتی مواجه می‌شوند.
لطفا اجازه تجربه کردن موانع و رفع آنان را به کودک خود بدهید. چرا که همین مسائل و مشکلات به رشد توانایی‌هایشان کمک می‌کند.
اگر قرار باشد همه مشکلات و مسائل را شما برای کودک خود رفع کنید، او هیچگاه رشد درخوری نخواهد داشت. به جای دادن راه حل به آنان، شیوه‌های مواجهه با مشکلات و موانع و رفع آنها را به کودکان بیاموزید.
مثلا وقتی کودک با همسالان خود در بازی دچار مشکل می‌شود، او را تشویق به حل مشکل کنید و این فرصت خوبی برای آموزش و بهبود مهارتهای پایه او مثل مهارت مدیریت تعارض است.
به کودک خود آداب اجتماعی را بیاموزید ولی انتظاری معقول داشته باشید
لازم است کودکان در حد لازم با آداب و مفاهیم اجتماعی آشنا شوند. آموزش آداب اجتماعی از همان دوران کودکی باید انجام پذیرد.
اینکه کودک بیاموزد در هر مکان و در هر زمانی چه رفتاری از خود نشان دهد، اهمیت دارد. اما گاهی والدین با تأکید بیش از حد بر رعایت آداب اجتماعی عرصه کودکی را بر فرزندان خود تنگ می‌کنند و فراموش می‌کنند که کودکان باید کودکی کنند!
بر این اساس گاهی والدین از همراه بردن کودکان و نوجوانان به مکان‌ها و مراسم‌های مختلف خودداری می‌کنند و آنان را از تجربه‌های مختلف تعاملی و ارتباطی محروم می‌سازند. این در حالی است که بخشی از تواناییها و استعدادهای کودکان در ارتباط با دیگران رشد می‌کند.
زمانی که کودک شما نیاز به توجه و گوش داده شدن دارد، لطفا گوشی، کامپیوتر یا تلویزیون را خاموش کنید و به او توجه کنید!
کودکان در هر سنی چه پیش از دبستان یا بعد از آن، در هنگام صحبت کردن با شما نیاز به توجه کامل شما دارند. بنابراین برای او شخصیت و احترام قائل شوید و کار خود را برای چند دقیقه‌‌ای کنار بگذارید. او را در آغوش بگیرید و چشم در چشم او، نشان دهید که به او توجه کامل دارید.
ولی والدین معمولا زمان صحبت کردن با کودکان عادت دارند به کارهای مختلف‌شان رسیدگی کنند و شاید صحبت‌های کودکشان را چندان با اهمیت تلقی نمی‌کنند.
این بی‌توجهی و اهمیت ندادن، خود یکی از موانع رشد استعداد و آفتی برای رشد تواناییهای کودکان است. اگر به دنبال سرنخی برای کشف استعداهای کودکتان هستید، این فرصتهای ناب هم صحبتی با آنان را غنیمت بشمارید.
سخن آخر موانع رشد استعداد کودکان
هر کودکی هوش و استعدادهای خاص خودش را دارد. شرایط مختلف ژنتیکی، محیطی و فردی در رشد استعداد کودکان موثر هستند. خانواده و والدین نقش مهمی در کشف و شکوفایی استعداد کودکان دارند.
اما مسیر رشد استعداد کودکان مسیر چندان همواری نیست و با موانعی نیز همراه است. در این مقاله از مجله تخصصی آریاکید این موانع رشد استعداد کودکان و راهکاری مواجهه با آنان را با شما در میان گذاشتیم.
علاوه بر رفع موانع رشد استعداد کودکان، باید از طریق انواع بازی ها و خرید اسباب بازی مناسب تقویت هوش و استعداد کودکان، این تواناییهای بالقوه را در آنان بهبود بخشید.
منابع:
https://www.frontiersin.org/articles/10.3389/fpsyg.2019.02804/full
