مهارت جرات مندی از جمله مهارت های زندگی است که افراد در سنین مختلف بدان نیاز دارند. جرات مندی به این توانایی افراد اشاره دارد که آنها صادقانه و بدون ترس از قضاوت و دیدگاه دیگران نظرات خود را مطرح می‌نمایند. جرات مند بودن و مهارت جرات ورزی نقش مهمی در موفقیت کودکان در تحصیل، کار و زندگی دارد. از این رو، در این مقاله از مجله تخصصی آریاکید به آموزش مهارت جرات مندی به کودکان می‌پردازیم.
مهارت جرات ورزی یکی از مهارت های زندگی مهم و از مؤلفه‌های روابط اجتماعی کودکان است و ضروری است که والدین و معلمان مؤلفه‌های روابط اجتماعی را در هر سن به کودک بیاموزند.
ابراز وجود یا جرأت ورزی بدین معنی است که فرد بتواند از حق و عقیده خود بدون تجاوز به حق و عقیده دیگران، حمایت کند.
از طرف دیگر شهامت و جرات از جمله ویژگی‌هایی است که کودک برای یادگیری بسیاری از مهارتهای از راه رفتن گرفته تا دوچرخه سواری و شرکت در انوع رقابت‌ها و امتحانات به آنها نیاز دارد.
جرات ورزی به چه معناست؟
باجرأت بودن و جرات ورزی به معنای پرخاشگری، تنبیه، بی‌ادبی، شکایت کردن، فریاد زدن و … نیست. همچنین به معنی گرفتن یا کم کردن قدرت دیگران نیست.
جرات مندی و باجرأت بودن به معنای توانایی رویارویی با خطرات و به دست آوردن آنچه شخص می‌خواهد است. کودک باید این امر را درک کند که بیان کردن خواسته‌ها اولین قدم در رسیدن به اهداف است و گام بعدی تلاش و جدیت برای رسیدن به آن می‌باشد.
ما باید از این امر مطلع باشیم تا وقتی که نیازها و خواسته‌های کودک برآورده نشود، او قادر نیست برای شخص دیگری کاری انجام دهد.
کودک باجرأت می‌داند چه می‌خواهد و قادر است احتیاجاتش را برآورده سازد و با دیگران کنار بیاید. والدین باید به کودکان خود بیاموزند که همواره به خود احترام گذارند و از نه گفتن به دیگران هیجاناتی مانند شرم را تجربه نکنند.
البته والدین باید به کودکان بیاموزند که همدلی و کمک به افراد دیگر رفتار بسیار خوبی است اما کودکان باید قادر باشند مرزهای خود را مشخص نمایند و با افرادی که به این حریم احترام نمی‌گذارند، برخورد کنند.
اهمیت آموزش جرات مندی به کودکان
کودکانی که نمی‌توانند خواسته‌هایشان را بیان کنند، مستعد افسردگی هستند. آنها وقتی احساس طرد شدن یا ناراحتی و عصبانیت کنند، به جای بیان حرف‌هایشان، کناره‌گیری یا پرخاشگری می‌کنند.
فرد بله‌گو که از مهارت جرات مندی کافی بر خوردار نیست از گفتن”نه” هراس دارد. چنین فردی با بله‌گویی‌های متوالي به افراد، قادر به رسيدگی به نيازهای اساسی زندگی خويش نيست و مدام در حال ارائه خدمات به ديگران است.
بنابراين چنين فردی از نظر عملکرد و يا کارآمدی فردی و اجتماعی در زمينه‌های مختلف شغلی، تحصيلی، خانوادگی و ارتباطی دچار مشکل می‌گردد. می‌توانيم بگوييم چنين فردی به سمت ناخوشی و افسردگی پيش می‌رود.
چنین فردی از برنامه‌های خود عقب می‌افتد و این احساس عقب‌ماندگی از برنامه‌ها و دیگران در فرد احساس عدم کارایی را ایجاد می‌نماید و چنین شرایطی تاثیرات بسیار مخربی بر عزت نفس فرد برجای می‌گذارد.
مهارت جرات ورزی راهی متعادل و مؤثر بین کناره‌گیری و پرخاشگری است. تلاش عمده مدارس در ایجاد رفتار كلیشه‌ای و محدود و همچنین تمایل والدین برای فراهم کردن زندگی راحت و آسوده، زمینه مهارت جرات ورزی را از بین می‌برد یا كاهش می‌دهد.
مهارت جرات ورزی امكان خروج از كلیشه‌ها و پویایی و نوآوری در زندگی را فراهم می‌كند. برنامه آموزش مهارت جرات مندی در مدارس بدین منظور طرح‌ریزی می‌شــود که عقاید و رفتارهای جرات‌مندانه افراد را بهبود بخشــد.
به طــوری كــه آنها بتوانند با دیــدی بهتر به خود بنگرنــد، به «خوداعتمادی» برسند، عواطف و تفكرات فردی خود را به طور مناسب نشان دهنــد و در نتیجه روابط میان‌فردی مؤثرتری با دیگران برقرار كنند.
مهارت جرات مندی چیست؟
مهارت جرات مندی یکی از مهمترین مهارت های زندگی است که کودک برای موفقیت بدان نیازمند است. اگرچه اغلب باجرات بودن گیج‌کننده و متناقص است زیرا والدین گاهی در تعیین این امر و حدودی که برای کودک قائل شده‌اند، دچار مشکل می‌شوند.
اما مهارت جرات ورزی به کودکان اجازه می‌دهد تا خواست‌ها و نیازهایشان را بدانند و در حالیکه به حقوق دیگران احترام می‌گذارند، از حقوق خودشان نیز دفاع کنند.
مهارت جرات مندی همچنين شامل دفاع فرد از حقوق خود است به شکلي که حقوق ديگران پايمال نشود و احترام دیگران حفظ گردد.
بنابراين کودک در صورت ضعف در این مهارت، دچار مشکلات جدي مانند ناتوانايی در نه گفتن می‌شود که خود به مشکلات زيادی مانند عدم اعتماد به نفس، اضطراب و افسردگی و… منجر می‌گردد.
نکنه دیگر در زمینه مهارت جرات مندی این امر است که با نبود این مهارت در افراد، افراد به علت زور شنیدن مداوم از دیگران احساس خشم زیادی می‌نمایند که این احساس یا درونی می‌گردد و منجر به طیف عظیمی از اختلالات جسمانی و روانی می‌گردد و یا اینکه به صورت بسیار افراطی برون‌ریزی می‌گردد و روابط فرد را با اطرافیان مختل می‌گرداند.
اصولا افرادی که از مهارت جرات مندی کمی بهره‌مند هستند از زندگی لذت چندانی نمی‌برند و همیشه نگران ضایع شدن حقوق خود هستند. این افراد بعد از مدتی روابط اجتماعی خود را محدود می‌نماید و این امر می‌تواند برای افراد نتایج بسیار ناگواری در پی داشته باشد.
ویژگی افراد جرات مند
افراد جرات مند هم برای خود ارزش قائل هستند و هم برای دیگران. افراد جرات مند منفعل نیستند و اجازه نمی‌دهند دیگران از آنها سو استفاده نمایند.
از طرف دیگر افراد دارای مهارت جرات مندی به خواسته‌ها و نیازهای دیگران نیز احترام قائل هستند و به شیوه مدبرانه با افراد دیگر ارتباط بر قرار می‌کنند.
مهارت جرات ورزی به انسان احساس خودکارآمدی و کنترل درونی می‌بخشد و این احساسات نیز در روابط متقابل با دیگران باعث تقویت اعتماد به نفس و افزایش عزت نفس افراد می‌شود.
رفتار قاطعانه و جرات مند از جمله مولفه‌های اساسی زندگی سالم به شمار می‌رود. تمامی افراد باید این نکته را در نظر داشته باشند که از این طریق می‌توانند به خواسته‌ها و آمال خود دست پیدا نمایند.
یادگیری مهارت جرات مند بودن به این معنا نیست که همیشه باید جرات مند رفتار کرد. مواقعی در زندگی هر فرد وجود دارد که در آن کاملا بجا است که پرخاشگر باشد.
مثلا زمانی که زندگی یا دارایی‌هایمان مورد تهدید اساسی قرار گرفته است. همچنین مواقعی وجود دارد که بهتر است در آن انسان منفعل باشد. به عنوان مثال مواقعی که یک قاضی مواردی را برای یک فرد ایراد می‌کند.
تفاوت جرات مندی با پرخاشگری و انفعال
برخی موارد رفتارهایی با جرات مندی اشتباه گرفته می‌شوند. دو نوع رفتار اشتباهی که معمولاً کودکان در روابط خود نشان می‌دهند، رفتارهای منفعلانه و پرخاشگرانه هستند. خصوصیات این رفتارها عبارتند از:
رفتار منفعلانه
این نوع رفتار با کیفیت کاملاً مطیعانه فرد مشخص می‌شود. اشخاص منفعل نوعاً از تعارض و طرد اجتمـاعی می‌ترسند.
آنها مکرراً بر این باورند که اگر شما به اندازه کافی با شخصی که پرخاشگرانه رفتـار می‌کند، به خوبی رفتار کنید، شخص پرخاشگر بالاخره درمی‌یابد که شما چقدر خوب هـستید و دسـت از رفتـار پرخاشگرانه برمی‌دارد .
نشانه‌های رفتار منفعلانه
- این افراد به تمام درخواست‌های دیگران عمل می‌کنند.
- هیچ عملی برای احقاق حق خود انجام نمی‌دهند.
- وقتی چیزی یا کسی اذیتشان می‌کند، ساکت می‌مانند.
- زیاد معذرت‌خواهی می‌کنند.
پیامدهای رفتار منفعلانه
- افراد منفعل از تعارض اجتناب می‌کنند.
- اغلب دیگران را خشنود می‌کنند.
- عزت نفس خود را از دست می دهند و یک حس فزاینده خشم و آسیب را در خود به وجود می‌آورند.
رفتار پرخاشگرانه
افراد پرخاشگر تسلط بر دیگران را از طریق تجلی کلامی یا فیزیکی قدرت به دست می‌آورند.
نشانه‌های رفتار پرخاشگرانه
این افراد پیش‌بینی می‌کنند که مورد حمله واقع می‌شوند و واکنش پرخاشگرانه نشان می‌دهند. آنها در آغاز قاطع نیستند. خشمشان جمع می‌شود تا اینکه منفجر می‌شوند. (رحیمیان بوگر، ۱۳۸۳)
جرات مندی به عنوان یک رفتار قاطعانه
با آموزش مهارت جرات مندی می‌توانیم به کودکان رفتار قاطعانه را آموزش دهیم. در این نوع رفتار به کودک می‌آموزیم که بدون اینکه حقوق دیگران را پایمال کند، از حقوق خود با رفتار مناسب و بدون پرخاشگری دفاع کند.
هر یک از ما حق دارد که به یک درخواست «نه» بگوید، دیگران را از تقاضاهای زیاد در مورد خود متوقف کند. از دیگران بخواهد تا نقطه‌نظرهایش را بشنوند و اشتباهاتی را که مرتکب شده‌اند، تصحیح کنند.
کودک باید به خاطر داشته باشد که دیگران نیز حق دارند با قاطعیت خواسـته‌هـا و نیازهـا، عقایـد و احساساتشان را بروز دهند.
باید بدانیم که به وسیله آموزش‌های رفتاری می‌توانیم رفتارهای کودک را از پرخشگری و انفعال به قاطعیت تبدیل کنیم. باید توجه داشته باشیم که نوع روش انتخابی متناسب با سن کودک باشد.
آموزش مهارت جرات مندی به کودکان
پرورش و آموزش جرات ورزى تكنیكی اســت كــه از طریق آن افراد می‌آموزند چگونه آرام باشند و در موقعیت‌های متفاوت اجتماعی به طور مناسب و خوشایند ارتباط برقرار كنند.
آموزش مهارت جرات مندی برای کودکان به‌خصوص در سن مدرسه که روابط اجتماعی‌شان گسترش پیدا می‌کند، ضروری است و کودک در خانه و مدرسه باید از این آموزش‌ها بهره‌مند شود.
جرات مندی یک شیوه مداخله‌ای است که به منظور بهبود روابط اجتماعی و نیز درمان اختلال‌های اضطرابی و ترس مورد استفاده قرار می‌گیرد.
آموزش مهارت جرات ورزی بر شادکامی و پیشرفت تحصیلی دانش‌آموزان نیز مؤثر است. مهارتهای جرات ورزی مهارتهای اجتماعی و عملکرد تحصیلی دانش‌آموزان را افزایش می‌دهد و در دوره بلوغ از طریق پیشگیری از رفتارهای پرخطر، اعتیاد و سیگار مؤثر است.
شایسته است که کودکان آموزش‌هایی را از جانب والدین و مربیان دریافت کنند تا به جریاناتی که احساسات خوبی برایشان ندارد «نه» بگویند تا مسؤولیت انتخاب خود را بپذیرند.
مهارت جرات مندی در واقع دربرگیرنده احترام به خود و احترام قائل شدن برای دیگران است.
نکات برای والدین
والدین بایستی در زمینه آموزش مهارت جرات مندی نکاتی را رعایت کنند تا این مؤلفه در کودک آنها به صورت مناسب رشد کند. این نکات عبارت است از:
الگوی جرات مندی و شهامت باشند.
والدین بایستی با بیان کردن خواسته‌ها و نیازهایشان به مردم، برای فرزندشان الگویی از شهامت باشند.
این امر به کودکان اجازه می‌دهد که مشاهده کنند والدین آنها چگونه خواسته‌ها و نیازهای خود را مطرح و از آنها دفاع می‌کنند.
برچسب نزدن به کودک
والدین هیچ گاه نباید به کودک خود برچسب «خجالتی» یا «ترسو» بزنند یا کودک را برای درنگ کردن یا انجام ندادن عملی سرزنش کنند.
این امر می‌تواند جرات مندی کودکان را به شدت تحت تأثیر قرار دهد. بهتر است والدین علت این درنگ یا انجام ندادن کار را پیدا کنند و درصدد رفع آن برآیند.
کمک به کودک برای درک مفهوم جرات مندی
والدین باید به کودکان کمک کنند تا مفهوم جرات مندی را خوب درک کنند و آن را با پرخاشگری اشتباه نگیرند.
از این رو والدین باید از کودک خود بخواهند بدون آنکه از کلامی استفاده کند رفتار یک فرد باجرات و بعد از آن رفتار یک فرد پرخاشگر را بازی کند.
این امر به آشنایی کودکان با این دو مفهوم بسیار کمک می‌کند.
آزادی مناسب برای ابراز خود به کودک
والدین باید به فرزند خود کمک کنند به راحتی و باصداقت درباره نیازها و خواسته‌هایش صحبت کند. و هنگامی که والدین احساس می‌کنند کودکان نمی‌توانند مشکلات و ترس‌ها را بیان کنند، باید به گونه‌ای مؤثر به سخنان فرزند خود گوش دهند.
والدین باید آزادی بیان را بدون خشونت و بی‌احترامی یا خودخواهی به فرزندان خود آموزش دهند. والدین باید به کودک کمک کنند تا درک کند که باجرات بودن به معنای خلاق بودن و تلاش برای احیای حق است، نه موافقت کردن صرف با دیگران یا پرخاشگری به دیگران.
در همین راستا والدین باید کلمات مناسب را به کودک آموزش دهند، به عنوان مثال «لطفاً» «اگر امکان‌پذیر است» و…
والدین باید به فرزند خود آموزش دهند که بدون ترس از عدم تأیید مخالفت کند و از فرصت‌ها استفاده کند و این امر را درک نماید که باید بر مبنای قوانین عمل کرد، نه نظرات دیگران.
والدین باید این امر را در نظر بگیرند که اگر کودک در حال حاضر قادر نیست رفتار جرأت‌مندانه را کامل انجام دهد، وارد کردن فشار به او جواب معکوس در پی خواهد داشت. آنها باید در این امر صبور باشند و با تأکید بر نکات کلیدی بالا این توانایی را به مرور زمان در کودک ایجاد کنند.
سبک‌های تعاملی برای آموزش مهارت جرات ورزی به کودکان
از جمله اصول مهم در آموزش مهارت جرات مندی شناخت سبک های تعاملی است:
سبک منفعل
در هنگامی که فرد با طرف مقابل به صورت منفعلانه رفتار می‌کند احساسات و افکار و خواسته‌های خود را به صورت مستقیم بیان نمی‌کند.
در این جریان فرد ممکن است به صورت غیرمستقیم و از طریق ابراز نارضایتی، گریه کردن و غر زدن پیام خود را برساند. و یا ممکن است فرد با این سبک به کلی از عنوان کردن احساسات خود صرف نظر نماید.
در سبک تعامل منفعلانه افراد معمولا بسیار تبسم می‌کنند و نیازهای خود را پایین‌تر از دیگران می‌دانند و همچنین ممکن است بیش از سهم خود به طرف مقابل گوش دهند.
سبک تعاملی خشن
در سبک تعاملی خشن افراد کاملا می‌توانند احساس‌ها، افکار و خواسته‌های خود را بیان کنند. ولی اغلب اوقات به ازای زیر پا گذاشتن حقوق و احساس دیگران این کار را انجام می‌دهند.
این افراد معمولا با استفاده از طعنه‌های تحقیرآمیز به دیگران اهانت می‌کنند و هنگامی که به خواسته‌های خود نرسند به انتقادات خود ادامه می‌دهند.
سبک تعاملی جرات مند
وقتی افراد به صورت جرات مند تعامل بر قرار می‌کنند در مورد افکار و احساس‌های خود به صورت مستقیم حرف می‌زنند.
افراد در این حالت بر حقوق خود پافشاری می‌کنند و حقوق و احساس‌های دیگران را نیز مدنظر می‌گیرند.
در این سبک افراد به دقت به نظرات دیگران گوش می‌دهند و علاوه بر احترام بر دیگران به خواسته‌های خود نیز کاملا پای‌بند هستند.
مهارتهای مفید برای تقویت جرات ورزی
برخی توانایی‌ها برای تقویت مهارت جرات مندی در کودکان مفید است. این مهارت‌ها عبارتند از:
بیان احساسات خود
بیان احساسات خود بدین معنی است که فرد دیگران را از احساسی که دارد آگاه سازد.
این نکنه باید در نظر گرفته شود بیان روشن و واضح احساسات بر عزت نفس افراد بسیار اثر مناسبی دارد و این امر مانع از خشم درونی می‌گردد.
همدلی
مهارت همدلی به عنوان یکی از مهارت های ده گانه زندگی یک توانایی مهم برای برای تقویت روابط صمیمانه است.
اگر افراد قادر باشند نیاز های دیگران را درک کنند و بپذیرند، آن افراد بیشتر مایل به پذیرفتن خواسته‌ها و امیال شما خواهند شد.
اما این بدان معنا نیست که هر چه دیگران می‌خواهند قبول کنند. افراد می‌توانند با خواسته‌های دیگران مخالفت کنند ولی باید نشان دهند که احساسات آنها را درک خواهند کرد.
کاردانی
با انجام بیان احساسات و همدلی به احتمال بسیار بالایی فرد با جریانات به صورت مدبرانه برخورد کرده است.
با این حال افراد باید این را در نظر بگیرند که اگر کسی سعی نمود آنها را وادار به انجام کاری بکنند باید محترمانه با او بر خورد نمایند و بر حقوق خود پافشاری نمایند و از این امر که بر حقوق خود پافشاری می نماید احساس شرم نکنند.
عدم ترس از تعارض
گاهی افراد برای اجتناب از تعارض خواسته‌های خود را مطرح نمی‌نمایند و یا با برخی از خواسته‌های افراد موافقت می‌نمایند. افراد باید این را در نظر بگیرند که این کار برعکس موجب افرایش تعارض با دیگران می‌شود.
زیرا افرادی که بی‌دلیل از خواسته‌های خود گذشتند یا خواسته‌های دیگران را بپذیرفتند با کوچکترین مخالفتی این احساس را در دیگران ایجاد می‌کنند که به حقوق دیگران تجاوز کرده‌اند.
حرف پایانی آموزش مهارت جرات مندی به کودکان
با روش‌های قصه‌گویی، ایفای نقش، بازی و مذاکره متناسب با سن کودک می‌توانیم رفتار قاطعانه را که منجر به تقویت مهارت جرات مندی می‌شود، به کودکان آموزش دهیم.
باید از کودکان بخواهیم احساساتشان را بیان کنند. با این روش، هم احساس ناراحتی‌شان را نشان داده‌اند و هم طرف مقابل را سرزنش نکرده‌اند.
اگر فرزندتان خیلی خجالتی یا عجول است، موقعیت‌های واقعی که برایش اتفاق افتاده است را به صورت بازی یا ایفای نقش تمرین کنید.
از او بخواهید خواسته‌های دست‌یافتنی خود را بیان کند و آن را به زبان بیاورد. در عین حال به خواسته‌های طرف مقابل گوش کند و عاقلانه برای رسیدن به توافق تلاش کند.
می‌توانیم به کودک رد قاطعانه، نه گفتن، دلیل آوردن، پیشــنهاد دادن، عوض كردن موضوع مورد بحث، استفاده از شوخی، اســتفاده از لحن صحبت رسا، روشــن و محكم و استفاده از تماس چشمی را بیاموزیم.
مطالعه کتاب کودک یا کتاب داستان مرتبط با مهارت جرات ورزی می‌تواند به آموزش مهارت جرات مندی به کودکان کمک کند.
علاوه بر مزایایی که برای مهارت جرات مندی اشاره کردیم، هر کودکی در مراحل مختلف رشد خویش برای یادگیری مهارت های جدید مثل دوچرخه سواری، استفاده از ماشین شارژی یا اسکوتر و غیره نیاز به جرات و شهامت دارد.
به همین دلیل استفاده از این نوع اسباب بازی ها می‌تواند به به تقویت شهامت و جرات مندی در کودکان یاری رساند.
منابع:
میتو، مک کی(1392) پیام ها (مهارت های ارتباطی) (ترجمه محمد علی رحیمی) انتشارات کتاب ارجمند
کریستین، وبر( 1387) عزت نفس (ترجمه گلیه بهروزان) انتشارات ویرایش
کاتمن، جان. (۱۳۹۳). پرورش هوش هیجانی در کودکان (ترجمه حمیدرضا بلوچ). انتشارات رشد.
بازارت، ملانی. (۱۳۸۸). عزت نفس سالم (ترجمه الهام آرام میا). انتشارات نشر پیکان.
پوپ، آلیس. (۱۳۹۱). افزایش احترام به خود در کودکان (ترجمه پریسا تجلی). انتشارات رشد.
اکلرک، ریتا. (۱۳۹۱). هوش هیجانی برای کودکان (ترجمه علی کریمی). انتشارات رسانه تخصصی.
اکبری، مهرداد، پوراعتماد، حمیدرضا و صالح صدق‌پور، بهرام. (۱۳۸۹). تأثیر برنامه مداخله‌ای ـ آموزشی جرأت‌ورزی، حل مسأله و حرمت خود بر هوش هیجانی ، فصلنامه روانشناسی کاربردی، ۱، ۶۴-۵۲.
بحری، نادره. (۱۳۸۸). تأثیر آموزش جرأت‌ورزی به روش مشاوره گروهی بر عزت نفس دانش‌آموزان دختر، پیک نور، ۱، ۱۳۷-۱۲۴.
رحیمیان بوگر، اسحاق، شاره، حسی، حبیبی عسگرآباد، مجتبی و بشارت، محمدعلی. (۱۳۸۶). بررسی تأثیر شیوه‌های جرأت‌ورزی بر سازگاری اجتماعی، فصلنامه نوآوری‌های آموزشی، ۲۳، ۵۴-۲۹.
هاشمی، شهناز. (۱۳۸۹). تأثیر شیوه‌های جرأت‌ورزی بر سازگاری اجتماعی، پژوهش‌های مدیریتی، ۳، ۲۹-۲۸.
